Taal en Letteren. Jaargang 15

[p. 426]

Reinaert I 786.

Iedereen kent de historie van Bruin de Beer, hoe hij werd afgezonden om Reinaert naar het Hof te brengen en nu jammerlik door Reinaert misleid wordt. Als Bruin met kop en voorpoten in de gespleten boomstam beklemd en gevangen zit, komt het hele dorp er op af. Voorop Lamfroit de timmerman, met de bijl, vrouwe Vulmaerte, Abel Quac, de pastoor en de koster, nog vele anderen, ieder gewapend op zijn manier. Een zekere Lottram lancvoet is er ook bij en van deze wordt gezegd:

hi droech enen verboorden cloet,
ende stacken emmer na dat oghe.

Deze verboorde cloet heeft altijd aanstoot gegeven aan de uitleggers van de Reinaert. Wat was een ‘verboorde cloet’? Een kloet is en was een pols, ook een lange, niet te zware stok, waarmee men een schuit, achterin staande, duwend vooruit kan brengen; niet te verwarren met de weegboom, waarmee de schipper aan land staande, de schuit voor zich uit duwt. Maar dat ‘verboort’! Nu stond er in de Latijnse vertaling van de Reinaert, die (1280) wel niet zo heel veel jonger zal zijn dan 't gedicht: contus cornutus: d.i. een gehoornde of verhoornde kloet. Voor 25 jaar al wees De Vries hier op en stelde voor om aan te nemen dat verboorde cloet verkeerd was komen te staan, bij de kopiïsten, voor verhoornde cloet. In de verbinding rn toch werd n veel niet geschreven, de weglating aangeduid met een streepje boven de r. 't Niet kennen van de zodanige kloet kan 't in de hand hebben gewerkt dat men zich, overschrijvend, vergiste. Verdam legde het vervolgens uit als: ‘lange stok met eenen hoornen punt.’ Hij dacht hem zich, blijkens zijn verwijzen naar Kiliaen (i.v. kloete; zie ook

[p. 427]

Martin pag. 360), verhoornd van onderen, aan de punt.

De hoogstwaarschijnlike verbetering van De Vries werd sinds algemeen aangenomen; zo deden ook zij die laatstelik opnieuw met grote voorzichtigheid de Reinaert naar het Handschrift uitgaven, Buitenrust Hettema-Muller. Voor zover mij bekend is, heeft echter niemand nog bewezen dat de kloet werkelik van onderen verhoornd was, er is, meen ik, nooit iets naders over gezegd. Ik geloof dat de navolgende mededeling de zaak nu tot gewenste klaarheid brengen zal.

In Zuid-Holland, maar niet overal, bestaat een manier bij de boeren, om de stelen van sommig gereedschap met kleine koehoorns als handvat, als greep te voorzien. Dit is mij bekend voor Zoetermeer en Zegwaard van schoffels en distelstekers, en evenzo voor Zevenhuizen. Voor Sluipwijk, een vissersbuurt onder Reewijk, van de stok waarmee ze de fuiken zetten. Voor Waddinxveen van schoffels, schrepels (de halve schoffel, bij welks hantering men op de knieën ligt), distelstekers (‘stekelschop’ ook genoemd), en kloeten, ‘kloet’ hier de duwboom waarmee de boer als hij b.v. melken gaat, zijn ‘schouw’ doet voortgaan. Ook aan de vier draaiarmen van de ‘bergheeft’ (de kaapstander met behulp waarvan de hooibergkap wordt opgeheven) ziet men er somtijds een koehoorn. De kloet met de koehoorn vindt men ook vlak onder Gouda, n.l. in Bloemendaal en de Willis. Niet zal men aantreffen rieken, vorken, schoppen, spaden distelscharen, polsstokken, weegbomen met een hoorn. Ik vroeg er een boer over. Hij wees mij hoe bij 't ene soort gereedschap de hoorn, op de rechte manier geplaatst, een voortreffelik handvat was, bij 't andere daarentegen andersom. 't Hing af van de gehele hantering van 't werktuig, van de natuurlike aanpak. Geenszins is de hoorn dus ook een versiering.

Zouden wij hier nu niet te doen hebben met de oprechte verhoornde cloet? Dan was de hoorn dus ook niet te zoeken van onderen, als punt, maar tegenovergesteld. Indien dan hiermee de plaats uit de Reinaert is opgehelderd, dan blijkt weer het groot belang van de Folklore voor de studie

[p. 428]

van de oude geschriften. Men denke aan Terwey's opheldering van de moeilike plaats uit de Spaense Brabander en Dr. Stoett's uitleg van het knikkerspel in hetzelfde stuk. De Litteratuur komt voort uit het leven van de mensen en zij moet daaruit verklaard worden. Het leven van de menschen verandert veel, maar te midden van bepaalde mensengroepen, in enger kring, blijft oud leven lang voortbestaan. Veel in de oude Litteratuur moet nog te verklaren zijn bij onderzoek van het ‘lagere’ mensenleven in dit ons Heden.

Allicht zal iemand de verhoornde kloet nu in verband brengen met de vraag van Dr. Buitenrust Hettema in het ‘Tijdschrift van Letterkunde’, deel XII (1893) pag. 10 gedaan: ‘Zou het niet mogelijk zijn dat Willem, de dichter van de Reinaert, een Vlaming van afkomst, in Holland, en wel in de streken van Dordt of noordelijker, het gedicht had vervaardigd?’ Men denke aan Maerlant! Ik behoef hier deze kwestie niet te berde te brengen; wat er van is, kan iedereen lezen Tijdschrift XII, 10-13. Lezen kan men daar ook wat Dr. Muller in 1884 reeds opmerkte over de plaatsbepalingen tusschen Portaengen ende Polane, tusschen hier ende Portegale, tusschen Pollanen ende Scouden.

Als de gehoornde kloet nu eens onbekend was in Vlaanderen? Ik ben hieromtrent informerende maar weet er nog niets van. Het hoorn-aanvat is ongetwijfeld oud en de boer is behoudend. Het raakt hier in Holland uit het gebruik, is mij verzekerd, de tegenwoordige kultuur verdrijft het. In Vlaanderen zou het ook verdwenen kunnen zijn, maar dan toch licht zo lang nog niet; dit zou nog wel zijn na te gaan. Zeker is het dat in Zuid-Holland de ‘verhoornde’ gereedschappen thuis zijn, in 't zelfde land zoowat waar Polanen's (bij 's-Gravenhage, in Utrecht), Portegale's en Portaengen (bij Breukelen) zijn aan te treffen. Het was Muller niet gelukt Vlaamse plaatsen van die namen op te sporen. Wel laat de dichter de Reinaert in Vlaanderen spelen en met zijn Zuid-Hollandse kloet zou hij dus zondigen tegen de werkelikheid! Wij zouden echter niet zó maar mogen aannemen dat hij aldus niet gezondigd

[p. 429]

kán hebben. Indien hij toch goed en wel in Holland woonde en de dingen rondom hem soms mee voor zijn verbeelding kwamen?

Het zou zeker niet kwaad zijn, als de bewonderaars van de Reinaert de kloet eens nader trachtten te lokaliseren. Wat mij er van bekend werd, zal ik hier ten slotte nog eens mededelen. Boven Gouda, dus aan deze kant van de Hollandse IJsel, schijnt het gehoornde gereedschap vrij algemeen. Omtrent Moordrecht en Nieuwerkerk, Moerkapelle, Boskoop, Reewijk, ben ik onzeker. Te Overschie vindt men de gehoornde schoffel. Dit doet aan een veel verdere verbreidheid denken. Hoe zou 't er mee staan in de streek tussen Zoetermeer en Den Haag, boven Rotterdam, in Delfland? Aan de Rijn bestaat het gehoornde gereedschap niet volgens mijn zegslui van die kant, en ook niet, naar het schijnt, van het land van Stein (een half uur westelik van Gouda) naar Oudewater. Hoe zou 't zijn in de streek van Waarder, tussen Oudewater en Woerden? Niet bestaat het gebruik waarover wij spreken, beneden Gouda, aan gene kant van de IJsel d.i. niet in de Krimpenerwaard en ten zuiden van Oudewater. Men kent het niet te Haastrecht, in Rozendaal (tusschen Haastrecht en Oudewater), niet te Gouwerak, te Stolk, te Bergambacht, te Ammerstol, te Schoonhoven. Zó ben ik ingelicht en mijn zegslieden waren meest echte dorpelingen en boeren. Maar ik verneem van een Nieuwpoorter dat bepaald de gehoornde kloet weer wèl voorkomt te Groot-Ammers, d.i. in den Alblasserwaard, dus aan gene zijde van de Lek.

Ik merk eindelik nog op dat de kloet te Zevenhuizen en te Zoetermeer en Zegwaard b.v. te vergeefs gezocht zou worden, omdat het er niet is een waterland waar met de schouw uit melken wordt gegaan.

Een vrij oude stekelschop (distelsteker) met hoorn van Zoetermeer afkomstig, is in mijn bezit. Het is een zeer interessant voorwerp, alleraardigste illustratie voor de Reinaert.

G. Dec. '04.

v.d.B.