Taal en Letteren. Jaargang 13

[p. 467]

Uit het leven voor het leven.
Boefje, door M.J. Brusse.

Of we ernstiger geworden zijn? Of is 't maar 'en ziekelike bevlieging, die ons oog voor het komiese, ons gevoel voor humor verstompt heeft? Of komt het, omdat we zoveel niet-komiese, wel gevoelige, ook overgevoelige letterkunde uit het buitenland krijgen? Wie zal het zeggen, maar onze letterkunde is wel wat egaal grijs van stemming, dunkt me. We gaan gevallen na, stellen ons gevallen en werken die uit, maar alles, uitgewerkt op de studeerkamer, riekt naar de lamp. Of wel, als we lyriese ontboezemingen geven, gaan we op de meest eenzijdige wijze onze ziel uitzeggen en daar is alleen gevoel in, geen humor. Ook dan nemen wij waar, maar alleen de ernstige kant van ons gevoeltje. Het geweldige-komiese, dat 'en Bredero tot weergeven dwong, gaat onze schrijvers voorbij: 'en Heyermans is van de goed waargenomen tragedie langs de verkeerde vaart afgezakt naar het tendensmoeras, waarin hij het ‘Pantser’ vond; hij zal terug moeten om de andere tak af te varen die hem bij het komiese van Bredero brengt. Of hij dat doen zal? We moeten maar afwachten.

Bij 'en andere, 'en enkele schrijver echter is het gevoel voor humor sterk aanwezig. Het is M.J. Brusse, die we al kenden uit z'n Van af- tot aanmonsteren als kenner van het

[p. 468]

zeemansleven en wiens beschrijving van het prediken van Jeruël in de Zandstraat te Rotterdam menigeen boeide. Er is 'en eigenaardig verschil in de graad van hevigheid-van-gevoel, tussen die genoemde boekjes en Boefje. Velen van ons, de meesten zou ik zeggen, gevoelen zich wel eens anders bij een of andere plechtigheid, natuurverschijnsel, geweldige gebeurtenis of prachtig gezicht. Geven zij dan of later uiting van dat gevoel naar hun vermogen in woorden, kleuren, marmer of muziek, dan heeft dat produkt iets artistieks. Doen zij dat niet, dan bezinkt die indruk weer om later als herinnering op te duiken. Zo heeft dus ieder bijna artistieke ogenblikken, vaak te midden van het ordinairste. En zgn. artiesten-van-Gods-genade kunnen te midden van het verhevenste weer de aller-ordinairste gedachten hebben, omdat het hun toevallig niet boeit op dat ogenblik. Het is meer 'n gradueel verschil, dan een van de-gratie-Gods-voor-enkelingen. De een heeft beter fotografietoestel in zich dan de ander, maar wij nemen allen waar; alleen is niet altijd ons toestel gelijkmatig. 'En levendig bewijs hiervan is Boefje van M.J. Brusse.

Brusse's kiekjes zijn hierin bewonderenswaard van scherpte en worden tegelijk op vele plaatsen - dat kan bij letterkundige kunst - tot de hogere eenheid van 'en diep gevoeld schilderij. Maar dat wonderproses lukt dan alleen als de indruk het diepst geweest is. Zo waren in de beschrijvingen van het zeemansleven en dat in de Zandstraat wel heel aangrijpende dingen, maar dit boefje is zo diep in de ziel van de schrijver doorgedrongen, dat z'n beeltenis weerspiegelt in onze zielen, dat wij er aangedaan van worden. Het nuchtere feit is: dat 'en deugniet door toedoen van de vereniging Pro Juventute, na verschillende misdrijven, geplaatst wordt in 'en broedergesticht in Limburg en daar in de rustige omgeving tot 'en mens wordt, die goed terecht kan komen in de maatschappij. Het is meteen 'en pleidooi voor Pro Juventute, 'en bewijs dat er wel degelik goeie kunst kan wezen met 'en Gedachte erin, dat er dus noch tijdens Van

[p. 469]

Deyssel mensen leven die kunst en gedachte tot één geheel verenigen; en het is als ik zei vooral ook: goeie kunst, omdat de beschreven personen, de omgeving, alles voor onze ogen staat als iets levends, iets waarmee men kan dwepen, waarom ook de meest kiese dame de vele hier nodige straattaal vergeet en schreien gaat om dat arme ventje.

Zie hier dan weer eens echte humor, het leven, niet in massa van moeilik-saamgeknede-kunsttaal bedolven, maar zomaar van de straat als 'en vlinder de kamer van de schrijver binnengevlogen. En ik had groot gelijk, toen ik daar in het begin sprak van Bredero. Robbeknol op zich zelf, het Amsterdamse straatkind, is minder goed waargenomen dunkt me dan deze Rotterdamse. De schrijver is hier meer doorgedrongen tot het boevezieltje. Daarentegen is het toneel-effekt bij Bredero, aan humor rijker omdat hij z'n arme kerel plaatst tegenover de arme edelman, de lobbes tegenover de grootdoener en het lachsukses is daardoor volkomen; maar ook hier toch: wat 'en gevoel voor het echte, het leven: let eens op de sène van de boetpredikatie, waarbij de schrijver zich zelf duchtig in de weg zit, maar toch doorgaat met bestraffen en daar, plotseling, de spuitvol levenslust eroverheen, omdat buurvrouws poes een gebakken scholletje steelt, terwijl zij bij 't bakken in slaap is gevallen. Alle goeie woorden voor niemendal.

Men zou zweren, als het niet zo levend, zo natuurlik was, dat de schrijver Schimmel's Michiel Adriaansz. voor ogen had, toen meneer Lampsens ook roerend stond te preken over zijn slechtheid en hij, Michiel, vol verontwaardiging met Jan Companie over de kotter van Krijn begon te praten, die reven ging met zo'n briesje.

Schimmel en Brusse hebben hetzelfde gezien, de eerste in z'n verbeelding, de tweede echt - dat kan haast niet anders, - maar de eerste bij 'en genie, de tweede bij 'n boef. Lombroso plaatst beiden vlak naast elkaar, de boef en het genie bedoel ik.

[p. 470]

Maar Brusse's wijze van voorstellen wint het natuurlik van die van Schimmel, omdat hij het zag gebeuren en de andere maar dacht dat het gebeurd zijn kon; omdat deze ook zich eerst in oude tijden terugdenken moest.

Niet altijd echter zag of hoorde Brusse, vóór hij schreef. Gaandeweg is die jonge zo'n levend deel van de schrijver geworden, dat hij z'n denken ook kon volgen waar hij niet bij hem kon zijn, b.v. toen Boefje daar alleen in het Huis van Bewaring de nacht moest doorbrengen met alle angsten voor de gevangen Chinezen, die kleine jongens opeten, en andere monsters.

'En hoofdstuk vol sentiment, waarin de artiest op de plaats van de reporter gaat staan en indruk maakt op gevoelige mensen.

En toch, ik vind het leven, dat hij zelf waarnam en weergaf, echter, mooier. Ik geniet van de scheldsène als Boefje na die prachtig beschreven tocht op de omnibus, de deftige meneer bij ongeluk op z'n pink trapt, z'n ‘freskuus’ met schelden beloond ziet en dan zelf eerst die meneer op z'n tenen weet te trappen, die ‘door 'n ander z'n ruite sting te kaike - die man had 'en bril op - en voor zijn part de kenarietjes pip kon krijge,’ ja, hem zelfs te lijf wil. Die sène tintelt evengoed van leven als het schelden van Byaterie aan 't slot van de Spaanse Brabander: Bin jij een schout enz. En wat leeft die taal! Wat 'en rijkdom van beeld heeft arm-Rotterdam noch altijd: ‘z'n cente zitten 'm an z'n hart gebakken’; ‘als die ouwe je pakte, sloeg ie je raak op je tweede gezicht’ - ‘vader docht dat opa 'r zich 'n plaassie vooran in de hemel voor wou koope; maar wat zou ie dáár nog 'n hoop an te kort komme’; en hoe verrukkelik echt scheldt hij op ‘de bovemeester, meheer Peulebroek, zoo'n bolle rooie, dat was zoo'n echte eensgebraje stiekemert enz.’ ‘As dan de lamp voorover hong zooas tegenwoordig met die slapte van werrek.... want vader ze baas zei nou Vrijdagsaves tege de manne: “gane jullie maar vliege vange”.... daar

[p. 471]

kè je óók geen karrebenaadjes van braje.... wat jou?’ - ‘Hij mos loope as de gesmeerde bliksem’ - ‘ze moeder zei nie' veel, maar onze Lieve Heer hoorde d'r bromme’ - ‘'t Paretje liep as 'n kikero’ (zou de echte, goede, oude Cicero - we moeten hem immers tegenwoordig Kikero noemen, - hier als harddraver dienst moeten doen?) - ‘Of ze nog weer d' ris gauw weerom mogge komme.... 't vollegende jaar’, zei de boer. Nou, dàn zou ie wel dood zijn, want 't was 'n oud ventje’.... - ‘Laat 'n maar zitte tot ie 'n ons weegt’ - ‘Pukkie z'n moeder, die kale floddermedam; die had 'r 'n hand dik spek in gegroeid’ - Enz. enz: neem deze laatste sène zelf ter hand: wat 'en echte humor in die floddermadam voor de rechter van instruktie, zij met haar plat Amsterdams en flemerig karakter en let eens op dit beeld: ze had er in gegroeid zeggen wij zonder vaak aan 't beeld te denken; hier wordt er het beeld in gezien en alles aangedikt door 'n hand dik spek. Denk aan: het was of ik het in Keulen hoorde donderen, waar onze koetsier van daan is en weer komen nu twee schrijfsters, de dames Wolff en Deken, aan met hun scheppingen van Pieternelletje Degelik en Tante Martha, Oom Frederik en Broeder Benjamin. En ik zou andere kunnen noemen, maar als ik Brusse naast Bredero en Wolff en Deken plaats kan hij tevreden zijn. Om het doel van z'n werk en de wijze van waarneming, had ik er de schrijver van de Pickwick-papers bij kunnen nemen.

Maar noch iets: het virtuozige zit niet alleen in de vaak scheld- en straattaal, maar in de liefde vooral die wij krijgen voor Boefje, de teerheid die wij in hem vermoeden om z'n lief-zijn voor klein-zusje, de innigheid tussen schrijver en beschrevene en de bekoring die er uitstraalt van het Katholieke gesticht op de hei; de eerlikheid waarmee de schrijver erkent, dat z'n sombere voorstellingen in de verste verte niet bewaarheid werden en de veelzijdige gevoeligheid van deze mens, die nu weer geheel zich geeft aan het Katholieke leven, en er het fijne van weet te doen gevoelen; maar

[p. 472]

alles gevolg van de tederheid tussen hem en Boefje ontstaan.

En wat is die moegewerkte vader goed geteekend! En die moeder!

Ik geloof, dat ik uitgesproken heb over de schrijver.

Maar nu is er noch iets: waarom is dit nu zulke goeie lektuur, ook voor onze jongens en meisjes in de hogere klassen van onze gymnasia en hogere burgerscholen? Ook natuurlik om de warme aanpreking van Pro Juventute en het nieuwe rechtsgevoel; ook omdat het hun wel eens goed is af te dalen tot lagere standen en daarvan leven en taal te horen, en te voelen het warm kloppende leven van die taal; ook om de mooie schepping of wil men herschepping van die omgeving; maar toch ook en dat mag niet verwaarloosd worden dunkt me in deze tijd, nu er naäpertjes van de mannen van '80 en '85 met hun kwazie natuurlike gevoelens in kwazie gevoelde en geziene woorden en beelden overal opduiken onder jong-holland; nu het aantal sentiementelen al te sterk toeneemt en de eis dat de kunstenaar moet hebben de allerindividueelste taal voor de allerindividueelste gevoelens ontaardt in wonderbaarlik saamgesmede woorden, gezochte zinswendingen, kortom allerindividueelste onnatuur. Deze schrijver bereikt z'n effekt, dat de historie van 'en boefje tranen weet af te persen in de deftigste salons, de sjiekste boudoirs, door de meest gewone taal, maar dan echte, zo springlevend uit de ziel van het volk gesprongen als 'n glinsterende, veelkleurige, woedend-levende baars uit de bun van 'en aak.

Natuur overwint onnatuur en Boefje kan als bewijs dienen.

Haarlem, 27 Aug. 1903.

J.B. Schepers.