Taal en Letteren. Jaargang 12

[p. 497]

Boekaankondiging.

Nederlandsche Spreekwoorden, Spreekwijzen, Uitdrukkingen en Gezegden, naar hun oorsprong en beteekenis verklaard door Dr. J.A. Stoett.
II.

Waar 't geldt een woordenboek, is volledigheid niet te bereiken; er kan alleen naar worden gestreefd en er móet naar worden gestreefd, als een boek als bovengenoemd maar een begin is, waarop kan worden voortgebouwd. Dr. Stoett weet dit natuurlijk even goed als ieder onzer en koestert dan ook de hoop, dat anderen hem iets van hunnen schat zullen mededeelen, dat kan strekken tot verbetering en volmaking van zijn werk. In zooverre is dat heel hoffelijk tegenover de critiek en des te minder is het daarom te begrijpen, waarom de verzamelaar op zeer eigenaardige wijze een gedeelte wegmoffelt of verdonkeremaant van wat zij hem in 't belang der zaak en uit liefhebberij onder de oogen bracht. Dit belet mij echter niet nogmaals met mijn aanteekeningen en opmerkingen voor den dag te komen, overtuigd als ik ben, dat onbevooroordeelde vakmannen ook gaarne wat opsteken zullen van een dilettant, als het op zich zelf genomen maar bruikbaar is.

Het is opvallend en toch uit den aard der zaak zeer natuurlijk hoe betrekkelijk weinig spreekwijzen ten slotte blijken uitsluitend Nederlandsch te zijn. Ieder oogenblik haast wordt

[p. 498]

de ijverige snuffelaar verrast door de een of andere vondst, waardoor het probleem van den oorsprong van zoo'n gezegde uit het aan de oppervlakte liggende gebied der historische nasporing overgebracht wordt naar het gebied van de tot den dieper liggenden ondergrond dóórdringende taalphilosophie. Het vraagstuk van het gelijktijdig voorkomen van dezelfde of gelijksoortige uitdrukkingen hier en daar, moet het eigenlijke voorwerp zijn van het werkelijke wetenschappelijke onderzoek. Zoolang hier nog geen ‘wetten’ zijn geformuleerd, is er eigenlijk weinig meer verricht dan min of meer geleerd compilatiewerk. Bovendien moeten wij niet vergeten, dat het bij een groot aantal der zuiver inheemsche spreekwoorden en spreekwijzen weinig beteekent of men ze al ettelijke honderden jaren naar achteren schuift: hun oorsprong ligt niet in hun opkomen in de litteratuur, maar in de ziel der sprekers.

Ter aanvulling van het te beschouwen materiaal hieronder nog het volgende.

1. Geene a voor een b kennen.

Vgl. Qui ne sache A ni B (Molière, Femmes Sav. V, 3).

3. Wie a zegt, moet ook b zeggen.

Ook Mrs. Beecher - Stowe, de bekende schrijfster, heeft een dergelijke spreekwijze: if you say A in this matter, you' ve got to say B (Flügel, i.v. A).

9. Het aandeel van den leeuw of het leeuwenaandeel.

Is behalve ‘het geheele bezit van iets’ ook het grootste deel en in de moderne talen overgegaan als: la part du lion, der Löwen (an)teil en the lion's share.

15. Aankalken.

Bekend is ook overkalken = overschrijven, waarvoor pas in zwang is gekomen bij de Indische jongens het zeer teekenachtige: overchineezen.

34. Dat het een aard heeft.

Vgl. Dasz es eine Art hat.

38. Iets kennen als het ABC.

[p. 499]

Vgl. It would really seem as if many of our newspapers were written by infants who had not yet learned their political A B C (Rev. of Rev. 15 May 1900) en ook: the A B C of Elizabethan prosody (W. Shakespeare, Van Dam-Stoffel, p. 407).

47. Een achterdeur(tje) openhouden.

Vgl. ook: se ménager une porte de derrière.

81. Twaalf ambachten, dertien ongelukken.

Vgl. voor het getal twaalf: duodecim artium est (Sartorius).

101. Iemand liefhebben als den appel zijner oogen.

Ook the apple of one's eye (fig.).

110. Lange armen hebben.

Het Fransch heeft ook: avoir les bras longs = ‘avoir beaucoup d'influence, puissance’ (Robertson, Dict. Idéologique).

134. Bakvisch.

De nieuwste verklaring is die van B. Erckhoff: back is een verbastering van bach = ‘jong, klein’ (Keltisch-waalsch).

Bakvisch dus oorspronkelijk = jonge visch.

167. Iemand beethebben.

Vgl. ien bij 't foetsje krije het Eng. to pull a person's leg?

189. Zich beslapen op iets.

Vgl. I will sleep upon (over) it en het Fransche: dormir sur.

226. In de bocht springen.

Dat bij deze uitdrukking niet altijd gedacht is aan ‘een met een staketsel omheinde ruimte’ blijkt uit:

Och, dat hij doot was, hoe wou ik in de bocht springen (Van Vloten, Het Ned. Kluchtsp. II, p. 144).

264. Hooge boomen vangen veel wind.

Dezelfde gedachte in breedsprakige kanseltaal in het Ags: Thaet treow, thonne, the wiexth on thaem wudubearwe, thalt hit hlifath up eofer eall tha othru treowu and braet hit, thonne semninga storm gestent, and se stranga wind, thonne bith hit swithlicor gewaeged and geswenged thonne se other wudu (Wulfstan, Homilies n^o. 49).

274. Een bord voor het hoofd hebben.

[p. 500]

Vgl. een berderen aenschijn (Ned. Kluchtsp. I, 110) met: a brazen face = un front d'airain.

279. Bot vangen.

Ook in Limburg (Ned.) is bots loopen bekend in de Vlaamsche beteekenis: een doorloopende gang bijv. heet botsgang (in de kazematten).

339. Dertien in een dozijn.

Vgl. Il n'y en a pas treize à la douzaine.

340. De deur openzetten voor iets.

Ook Montesquieu heeft: c'était ouvrir la porte bien large à la calomnie.

371. De dood in den pot.

Opmerkelijk is het, dat in het Eng. death in the pot staat voor ‘ongezond’ en ‘verborgen gevaar’.

374. Iemand doodverwen.

Ook het Eng. heeft (in eig. zin) dead-colour.

381. In iets doorkneed zijn.

Heinsius heeft doorslepen (Verm. Avont. p. 14, Zwolsche Herdr.).

485. Van de gaffel in de greep vallen.

Vgl. met: ‘iemand van bed op stroo helpen’ het Eng. from the bed on the straid.

486. Gal.

Vgl. met ‘zijn pen in gal doopen’: to dip the pen in gall.

498. Een gat stoppen.

Ook het Eng. heeft to stop a gap = een schuld (met geleend geld) betalen.

527. Gelaarsd en gespoord.

Het Eng. heeft booted and spurred (Roget, Thesaurus of Engl. Words and Phrases) in dezelfde volgorde. Eigenaardig is het, dat enkele soortgelijke Engelsche uitdrukkingen de volgorde omkeeren. Bekend genoeg is het Eng. ladies and gentlemen naast ons heeren en dames. Verder heeft men upon bread and water = op water en brood; het litteraire bread and cheese = kaas en brood(volk), terwijl het in de noordelijke dialecten

[p. 501]

weer is cheese and bread; bread and butter = boter en brood, in het Schotsch daarentegen evenals bij ons; with bag (sack) and pack = met pak en zak; from bed and board = van tafel en bed; fast and loose = los en vast, hoewel verschillend in gebruik; in holes and corners = in hoeken en gaten; weights and measures = maten en gewichten. Zoo ook all well and good = alles goed en wel; more or less = min of meer; far and near = heinde en ver, vroeger varre ofte naer; all this = dit alles, maar in 't Ags. ook weer this eall (Sweet, Ags. Reader p. 5). Even onvast als in 't Latijn bijv. noctes et dies - hoewel steeds diem noctemque - en in onze taal weer en wind (wind en weer - Den Hertog, Sprklr. III, p. 85) is het onder n^o. 2124 wijd en zijd aangehaalde Ags. wide and side, bij Sweet, Stud. Dict. of Ags. opgegeven als side and wide i.v. wide en als widan and sidan i.v. sidan, terwijl ook Cynewulfs Elene: side ond wide (r. 277 uitg. Zupitza) heeft. Heel wat van dergelijke collocaties komen in 't Hollandsch en Engelsch overeen, maar de allittereerende bijv. nmw. frank en free, bijv. his frank free manner (Dickens, Bleak House p. 171 Househould Ed.) schijnen in 't Eng. niet samengeklonken te zijn tot een formule.

568. Weten te geven en te nemen.

Hierbij nog de opmerking, dat de Engelschen ook spreken van a give and take policy.

575. Zoo gewonnen, zoo geronnen.

Ook het Duitsch heeft: Wie gewonnen, so zerronnen.

643. De haren rijzen mij te berge.

Vgl. Mir steigt das Haar zu Berge.

652. Eigen haard is goud waard.

Eigener Herd ist Goldes Wert.

710. Iemand den handschoen toewerpen.

Vgl. nog: to throw the gauntlet, glove; to take up the glove.

717. Hansje in den kelder.

Flügel geeft in zijn Eng. Duitsch gedeelte: Hans - in(en) - kelder (schertsend) = ‘Hänschen im Keller’.

[p. 502]

727. Waar 't hart vol van is, etc.

Vgl. Ook de Ferguut:

Die mont sprect dat int herte leit (r. 660).

749. Heet zijn op iets.

In 't Eng. = to be hot on....

845. In zijn hum zijn.

Als hum = humeur kan naast deli = delicaat ook nog vergeleken worden: gym, gim = gymnasium; soos = societeit; prof = professor; rees = resident; sik = secretaris; doos = dos-à-dos; vic = victoria; photo = photographie; typo = typograaf; sief = syphilis, enz.

848. Het ijs breken.

Vgl. rompre la glace = ‘commencer une explication délicate, faire cesser un silence embarrassant.’

896. De kaart kennen.

Vgl. savoir la carte du pays.

906. Een kalf leggen.

Vgl. ook nog to calve = ‘sich übergeben, kälbern’ (Flügel).

925. Eene stem in het kapittel hebben.

Ook in 't Eng.: to have a voice in the chapter (Flügel i.v. chapter).

976. Kinderen en dronken menschen zeggen de waarheid.

Vgl. met: Kinders, droncke lien, en zotten, liegen nimmers het Eng.: Children, drunkers and fooles can not lye (Murray, i.v. child n^o. 20).

1147. Een lans breken voor iets.

Ook: rompre une lance pour.... en to break a lance with.

1193. Iemand het licht betimmeren.

Vgl. ook: to stand in one's own light.

1206. Daar helpt geen lievemoederen aan.

Vgl. voor de vorming ook: mijnheer mij niet langer en het Eng.: Think what it must be to be ‘How-d'ye-doed’ and to be ‘sistered’ by such bodies as these in public (Flügel i.v. sister) en uit 1600 al: O, so you Sir me now? (Flügel i.v. sir). Verder:

[p. 503]

Madam me no Madam (Dryden Wied Gallant II, 2); but me no buts (Fielding) = ons maren.

1212. Eén lijn trekken.

Vgl. tirer sur la même corde.

1224. Iemand een loer draaien.

Ook het Zuid-Limburgsch kent foetelen = hd. fuddeln = valsch spelen (van jongens).

1235. Te loor gaan.

De mogelijkheid dat het znw. loor, mnl. lore in verband staat met (ver)liezen wordt zeer versterkt door het voorkomen van to lore weorthan = ‘perish, be lost’ in het Ags., waar dit lore wel degelijk een nevenvorm is van leosan. In Wulfstan Homilies n^o. 49 opgenomen in Cook's First Book leest men: Swa tha hean mihta her on worulde hreosath, and feallath, and to lore weorthath.

1268. Man en muis.

Vgl. mit Mann und Maus. Ook in 't Engelsch komt deze alliteratie voor: a man or a mouse = alles of niets.

1277. Iemand den mantel uitvegen.

Vgl. met iemand zijn bol wasschen het Fransche: laver la tête à quelqu'un = ‘faire une sévère réprimande.’

1284. Martha.

Is de maerte = de meid een afleiding van Martha? Ook het Eng. kent a busy Martha.

1296. Een melkkoe.

Vgl. ook: Milchkuh = Eng. milk-cow = milch-cow (fig).

1304. Onder het mes zitten.

Vgl. être sous le couteau.

1381. Het riekt naar den mutsaard.

Vgl. het Eng.: to smell of the faggot = ‘nach Ketzerei riechen’ (Flügel).

1391. Dat is een nagel aan mijn doodkist.

Vgl. to add a nail to one's coffin (Roget) en a nail in one's coffin (Flügel).

1406. Niet verder zien dan zijn neus lang is.

[p. 504]

Ook het Eng. kent: not see beyond one's nose en he pokes his nose into every thing of other people's affairs (vgl. 1412), terwijl a nose of wax (vgl. 1414) in het Eng. beteekent ‘eine sehr fügsame Person oder Sache’ (Flügel).

1421. Nood breekt wet.

Een nadere parellel dan de uit de middeleeuwen opgegevene is te vinden in den Reinaert: lijfs noot breect alle wet (Martin pag. 243).

1426. Met de noorderzon vertrekken.

Een mooie bewijsplaats voor de noorderzon = middernacht geeft Van Vloten's Ned. Kluchtsp. II, p. 42:

ten twaelven, bij Noorderson.

1435. Er is geen olie meer in de lamp.

Ook het Fransch heeft: Il n'y a plus d'huile dans la lampe (Dict. Idéol., Robertson).

1493. Zoo oud als de weg van Rome.

Vgl. het Fransche: vieux comme les chemins, les rues.

1510. De paarden achter den wagen spannen.

Vgl. ἄμαξα τὸν βοῦν ἔλϰει bij Lucianus, Dial. mort. VI, 2.

1586. Iemand den pols voelen.

Eng. to feel the pulse.

1650. In een slechten reuk staan.

Vgl. Eng.: in bad odour, odour of sanctity.

1684. Op groote (breede, ruime) schaal.

Vgl. on a large scale, on the broadest scale.

1690. Iemand in de schaduw stellen.

Eng. to throw into the shadow.

1794. Spijkers op laag water zoeken.

Men merke op, dat in 't Eng. een speld in een hooitas zoeken = to look for a needle in a bottle of hay = te vergeefs zoeken.

1809. Staat voeren.

Ook het Eng. heeft state = ‘staatsie’ en in great state.

1810. Te stade komen.

Het nml. te stade staen, in stade staen is parallel met het

[p. 505]

bij Shakespeare voorkomende: to stand (one) in good stead.

1832. Zijn stempel op iets drukken.

Heeft deze uitdrukking enkel de beteekenis van ‘zijn zegel hechten aan iets, het goedkeuren?’

1842. Hij zit op zijn stokpaardje.

Het Eng. to ride one's hobbyhorse en to ride the great horse is in beteekenis volstrekt niet hetzelfde, zooals men dat allicht uit ‘of’ zou kunnen opmaken.

1849. Stroo.

Ook Eng. not a straw en to stumble at a straw.

1869. De tanden laten zien.

Eng. ook to show one's teeth.

1881. Tekst en uitleg geven.

Vgl. het Eng. to give chapter and verse.

1886. Den teugel vieren.

Vgl. to give the rein to en to give rein to the imagination (vgl. Macaulay, Hist. of Engl. I, p. 65), ook to give a free rein to.

1899. Den toon aangeven.

Ook in 't Eng.: to give the tone (to society).

1908. Iemand een trek spelen.

Ook in 't Engl. nog: to play a trick upon one.

1922. Hoe vaart ge?

Flügel vermeldt how fare you?

1950. Uit het veld geslagen.

Vermeldenswaardig is het, dat het Eng. to beat out of the field méér de oorspronkelijke beteekenis heeft bewaard dan het Hollandsch.

1987. Den vinger op den mond leggen.

Vgl. Finger on the lips!

1991. Geeft men hem den vinger....

Vgl. εὐήϑει δάϰτυλον μὴ δείξῃς, ἴνα μὴ ϰαὶ τὴν παλάμην σου ϰαταπίῃ (P. Martin, Studien auf dem Gebiete des griech. Sprichw. p. 30).

2033. Iemand voeten maken.

Het Eng heeft: to make one find his legs.

[p. 506]

2067. Te vuur en te zwaard verwoesten.

Vgl. ook: to ravage with fire and sword.

2088. Boven water zijn.

Ons het hoofd boven water houden = to keep one's head above water.

2147. In de wol geverfd.

In 't Eng. zegt men van iemand, die door en door goed is: he is dyed in the wool en zoo is ook to be in the clouds wat anders als ons in de wolken zijn (2148).

2151. Woord houden.

Vgl. to keep (one's) word.

2154. (Hooge) woorden hebben.

Vgl. ook: She prayed promptly for everyone she saw doing wrong, including Shovel, who occasionally had words with Tommy on the subject (Barrie, Sentim. Tommy, I, 73. Tauchn.).

Hoort courir deux lièvres à la fois eigenlijk wel onder: Twee vliegen in een klap slaan?

Zegswijzen van de constructie: een beest van een vent (vgl. 791) komen zooals bekend genoeg is, zoowel in de Romaansche als in de Germaansche talen voor. Zoo heeft bijv. het Italiaansch qualche burlone di scrittore (Elis, der Ital. Umgangsspr. von A. Labriola, p. 102) en ook in het Engelsch treft men ze vaak genoeg aan: a little cracked nutshell of a wooden house (Dickens, Cricket), a little mite of a baby (Dickens, Bleak House), his skittle-ball of a head (Ibid.), a coxcomb of a commanding officer (Ibid.), a puppet of a cockney-lecturer (Blatchford, Merrie England), a melodious monster of a bee (Dickens, Chimes), a pig-stye of an office (Roorda), a tyrant of a schoolmaster (Roorda), a jewel of a pen, a devil of a fellow, a riddle of a woman enz.

De door Dr. Stoett gegeven Italiaansche parallelen zijn nog te vermeerderen met de volgende:

Saltar di palo in frasca bij 657.

Giannicola = Jan Klaassen (873) wat de verbinding betreft.

Aver voce in capitolo bij 925.

[p. 507]

La pelle d'oca vgl. kippenvel (981).

Una sventura non vlen mai sola (1447).

A cavallo donato non si guarda in bocca (1507).

Parere uscito da uno scatolino bij 1658.

In vasta scala bij 1684.

Esser del vecchio stampo vgl. 1831.

Cotesto è un altro paio di maniche vgl. 1887.

Non capirne un iota vgl. 1894.

Pomo della discordia bij 1915.

Cavar la pelle bij 1945.

A buon intenditore poche parole bastano bij 1967.

Il lupo cambia il pelo ma non il vizio bij 2055.

Chi non risica, non rosica bij 2074.

Fari conti scnza l'oste bij 2075.

Far la legge bij 2117.

Gettar polvere negli occhi bij 2167.

Batavia.

F.P.H. Prick.

Het Leven der Taal, inzonderheid dat van het Nederlandsch, door P.J. van Malssen Jr., Hoofdonderwijzer te 's Gravenhage. - Den Haag, Nijhoff, 1900. - fl. 2.25.

't Heeft lang geduurd éér in 't nederlands een boek kwam, waarin de wetenschappelike Taalprincipes beschreven worden. Een van de redenen is wel dat de meeste Nederlanders die Taal studeren, duits kennen, en dus het werk van Paul zelf, lezen. Nog meer ligt de oorzaak hierin, dat zeer velen die ‘in taal doen’, met de oude taalideën er maar op toe werken, - en zelfs geen kennis nemen van de nieuwe wetenschappelike methode, al hutspotten ze de resultaten vaak door hun eigen

[p. 508]

bedenksels. En die worden dan in Nederland door 't Publiek vaak nog voor de ‘toongevende’ mannen gehouden. De meeste ‘nieuweren’ maken liever hun studie van de oude en jongere germaanse dialecten, dan van 't tegenwoordig neder-lands.

't Gezelschap lokt hun meer aan. 't Staat vooral in 't buitenland, hoger in aanzien, om de daarvoor geldende ‘wetenschappelike grondbeginselen.’ De studie van 't oud- en middelhoogduits, van 't angelsaksies, 't oudnoors, oudsaksies, oudfries, oudfrankies, van 't nederlands in de middeleeuwen en de XVII^e eeuw; zelfs van het indo-germaans is dan ook nog wel zo gewild als de studie van 't nu-nederlands. Enkelen bestuderen nog wel fonetiek, en ‘fixieren dialekte’. Maar 't nederlands zelf, zijn zin- en woord-volging, zijn klank groepéring, en klanken, zijn aksent, de geschiedenis van het levende nederlands, is nog altijd ‘het stiefkind van de germanisten’¹⁾.

Let maar op de Proefschriften. Sedert de nieuwe wet op het Hoger Onderwijs in 1877, waarbij het doctoraat in het nederlands werd ingesteld, werden aan de verschillende universiteiten de volgende desbetreffende proefschriften verdedigd²⁾. Volledigheidshalve geef ik ook die over de nederlandse letterkunde:

1.	C.H.Ph. Meijer, Pieter Langendijk, zijn leven en werken. Den Haag '91. (L.).
2.	A. Hendriks, Joost van den Vondel en G. de Saluste Sr du Bartas. (L.) '92. (L.).
3.	G. Morre, Jan Hermansz. Krul. Delft '94. (L.).
4.	J.F. Haverman, W.D. Hooft en zijne kluchten, ('s Gravenh.) '95. (L.).
5.	D.Chr. Nijhoff, Vondels Hecuba, Gebroeders en Maria Stuart, aesthetisch-critisch beschouwd. (U.) '86. (U).

1) Cosijn, Taal en Letteren II, 238.

2) (L.) = Leiden; (U.) = Utrecht; (G.) = Groningen; (A^a.) (A^b.) = Amsterdam, Sted. Univ. en Vrije Univ.
Ik dank deze opgave aan mijn vrind Dr. T.J. de Boer te Groningen.

[p. 509]

6.	J. Alblas, Bibliographie der werken van Theodoor Rodenburgh. (U.) '94. (U.).
7.	J.v. Leeuwen, Matthijs de Castelein en zijne Const van Rhetoriken. (U.) '94. (U.).
8.	J.J. Moolhuizen, Vondels Lucifer en Miltons verloren Paradijs. 's Grav. '95. (U.).
9.	J.A. Worp, Jan Vos. (G.) '79. (G.).
10.	K. Poll, Over de tooneelspelen van den Leidschen rederijker Jacob Duym. (G.) '91. (G.).
11.	Mej. H.C.H. Moquette, Over de romans van Wolff en Deken, beschouwd in verband met de romantische scheppingen van Richardson. Rotterd. '98. (G.).
12.	A.G.C. de Vries, De Nederl. Emblemata. Geschiedenis en bibliographie tot de 18^de eeuw. (A.) '99. (A^a.).
13.	F.C. Wieder, De Schriftuurlijke Liedekens. De liederen der Nederlandsche Hervormden tot op het jaar 1566. 's Grav. '00. (A^a).
14.	Joh. C. Breen, Pieter Cornelisz. Hooft, als schrijver der Nederlandsche Historiën. (A.) '94. (A^b.).

1.	G. Kalff, Het lied in de Middeleeuwen. (L.) '83. (L.).
2.	A. Kluyver, Proeve eener critiek op het woordenboek van Kiliaan. 's Gravenh. '84. (L.).
3.	J.W. Muller, De oude en de jongere bewerking van den Reinaert. Amst. '84. (L.).
4.	F.A. Stoett, Proeve eener beknopte Middelned. Syntaxis. 's Gravenh. '98. (L.).
5.	J.H. Kern, Klankleer der Limburgsche Sermoenen. Gron. '91. (L.).
6.	Bonebakker, Inleiding en aanteekeningen op eene nieuwe uitgave der Middelned. Brandaen-teksten. Amst. '94. (L.).
7.	A. van Berkum, De Middelned., bewerking van den Parthonopeus-roman en hare verhouding tot het Oud-fransche origineel. Gron. '97. (L.).
8.	S.S. Hoogstra, Prozabewerkingen van het leven van

[p. 510]

	Alexander den Groote in het Middelned. 's Gravenh. '98. (L.).
9.	D.C. van Tinbergen, Des Coninx summe. Inleiding. Gron. '00. (L.).
10.	C.G.N. de Vooys, Middelned. legenden en exempelen. Bijdrage tot de kennis van de prozalitteratuur en het volksgeloof der Middeleeuwen. 's Grav. '00. (L.).
11.	W.A.v.d. Vet, Het Biënboec van Thomas van Cantimpré en zijn exempelen. 's Grav. '02. (L.).
12.	A. Beets, De ‘Disticha Catonis’ in het Middelned. Gron. '85. (U.).
13.	A.J. Botermans, Die hystorie van die seven wijse mannen van Romen. Haarl. '98. (U.).
14.	H.P.B. Plomp, De Middelned bewerking van het gedicht van den VII Vroeden van binnen Rome. (U.) '99. (U).
15.	J. Bergsma, Bijdrage tot de wordingsgeschiedenis van de critiek der Middelned. Brandaen-teksten. (G.) '87. (G.).
16.	P. Leendertz, Het Middelned. leerdicht Rinclus. Amst. '93. (G.).
17.	Tj. D. Detmers, Aanteekeningen op de Middelned. berijming van Sinte Franciscus' leven. (G.) '94. (G).
18.	G. Engels, Over het gebruik van den conjunctief en de casus bij Maerlant. (G.) '95. (G.).
19.	K.H. de Raaf, De Spyeghel der salicheyt van Elekerlije, critisch uitgegeven en van eene inleiding en aanteekeningen voorzien. (G.) '97. (G.).
20.	A.E. Lubach, Over de verbuiging van het werkwoord in het Nederlandsch der 16^de eeuw. (G.) '91. (G).
21.	G.A. Nauta, Taalkundige aanteekeningen naar aanleiding van de werken van G.A. Bredero. (G.) '93. (G.).
22.	J. Heinsius, Klank- en buigingsleer van de taal des Statenbijbels. Gron. '97. (A^a.).
23.	E.T. Kuiper, Karel ende Elegast. (A.) '90. (A^a.).

1.	G.J. Boekenoogen, De Zaansche Volkstaal. Bijdrage tot

[p. 511]

	de kennis van den woordenschat in Noord-Holland. (Eerste gedeelte.) (L.) '96. [Compl. in '97.] (L.).
2.	M. Bruijel, Het dialect van Elten-Bergh. (U.) '01. (U.).
3.	A. Verschuur, Klankleer van het Noord-Bevelandsch. (A.) '02. (A^a.).

1.	C.C. Uhlenbeck, De verwantschapsbetrekkingen tusschen de Germaansche en Baltoslavische talen. (L.) '88. (L.).
2.	P.A.A. Boeser, Leven en werken van Margaretha Jacoba de Neufville. (L.) '89. (L.).
3.	E.H.A. Cromhout, Skeireins aivaggeljons Pairh Iohannen. Delft 1900. (L.).
4.	A.J. Barnouw, Textkritische Untersuchungen nach den Gebrauch des bestimmten Artikels und des schwachen Adjectivs in der altenglischen Poesie. (L.) '02. (L.).
5.	F. Buitenrust Hettema, Bijdragen tot het Oudfriesch Woordenboek. Leiden, '88. (U.).
6.	H. Logeman, The Rule of S. Benet. Latin and Anglo-saxon interlinear version. London etc. '88. (U.).
7	A.v.d. Hoeven, Lambert ten Kate. De ‘Gemeenschap tussen de Gottische spraeke en de Nederduitsche’ en zijne onuitgegeven geschriften over klankkunde en versbouw. 's Grav. '96. (U.).
8.	W.F. Gombault, De Umlaut in Oudsaksiese en Oudnederfrankiese geschriften. Arnh. '97. (U.).
9.	H.A.J.v. Swaay, Het prefix ga-gi-ge- en de ‘Actionsart.’ (U.) '99. (U.).
10.	R.C. Boer, Orvar-Odds Saga. Leiden '88. (G.).
11.	H.J. Velthuis, De Tegernseeër glossen op Vergilius. (G. '92. (G.).
12.	J. Huizinga, De Vidûṣaka in het Indisch tooneel. (G.) '97. (G.).
13.	A. Borgeld, De Oudoostnederfrankische Psalmen. Klank- en vormleer. (G.) '99. (G.).
14.	M.J.v.d. Meer, Gotische Casus-Syntaxis, I. Leiden '01. (G.).

[p. 512]

15.	Mej. J.M. Nassau Noordewier, Bijdrage tot de beoordeeling van den Willehalm. Delft '01. (G.).
16.	J.Ph. Vogel, Het leemen wagentje. (A.) '97. (A^a.).
17.	J.K. de Cock, Een Oudindische stad volgens het Epos. Gron. '99. (A^a.).
18.	N. van Wijk, Der nominale Genitiv Singular im Indogermanischen in seinem Verhältniss zum Nominativ. Zwolle '02. (A^a.).

Als men daarbij nu zich herinnert, hoe in Groningen door prof. Symons een college over de taalprincipes zelf moest worden gegeven¹⁾; dan verwondert men zich niet dat in 't algemeen de studie van 't nu-nederlands - wetenschappelik - ver ten achter is.

Enkele maanden geleden verscheen een boek, waarin de bewerker voor het grote Publiek de in Nederland nog altijd nieuw genoemde wetenschappelike principes tracht uit een te zetten. De ‘leidende’ gedachte is ontleend aan de bekende Prinzipien der Sprachgeschichte van Paul²⁾.

Evenals het engelse werk van Strong, Logeman en Wheeler is ook dit nederlandse van Van Malssen geen blote vertaling van de duitse Prinzipien der Sprachgeschichte, en dan met hollandse voorbeelden; dit werk zal ‘Het leven der taal, inzonderheid dat van het nederlands’ ophelderen.

Gebeurde dit voor 't engels nu door de drie genoemde geleerden, mannen van naam in hun vak, in Nederland doet dit een hoofdonderwijzer. Op zich zelf is daar niets tegen. 't Is

1) Zie T. en L. VIII, 523 noot.

2) Ik heb dit een heuchelik teken genoemd in T. en L. X, 557. Dit is misverstaan. M'n vreugde uitte zich omdat nu de Taalstudie in Nederland zich werkelik met de Principes zal bezig houden. Op het boek zelf sloegen mijn woorden: ‘Waar echter helaas de schrijver Paul's Prinz. in de steek laat, wordt zelfs de Grammaire Raisonnée binnen gesmokkeld.’
Over de bestaande nederlandse spraakkunsten, zie men Taal en Letteren, passim, o.a. IX, 464 vv., V, 37 vv., 107 vv., II, 313-362. Over Grammaire raisonnée T. en L. X, 25, 407.

[p. 513]

meermalen gebleken, dat zelfs leken op taalkundig gebied 't juiste taalinzicht en taalgevoel hadden, terwijl zogenoemde deskundigen het misten¹⁾.

Jammer genoeg echter in dit geval, heeft de nederlandse bewerker niet gezorgd zelf eerst doordrongen te zijn van de Taalprincipes, die hij popularizeren wil. Zijn plan, zijn bedoeling was wel goed: ‘Wat voor den ontwikkelde in het algemeen en voor den onderwijzer in het bijzonder van belang is,’ zal hier te vinden zijn. ‘Ik hoop hiermee hun belangstelling gewekt te hebben, waardoor een geestelijke honger zal ontstaan: nader kennis te maken met hetgeen het taalonderzoek der laatste 20 jaren geleerd heeft. Vele dwaalbegrippen zullen dan verdwijnen; minder vaak zal voorkomen, dat nog als iets nieuws geleerd wordt, wat 40 of 50 jaar geleden de stand der wetenschap was, maar nu reeds lang verouderd is’²⁾.

Maar in het boekje zelf staat nog zoveel dat reeds lang verouderd is.

Mischien meent iemand dat de auteur in die gevallen conservatief, en volgens die iemand terecht conservatief is tegenover de Neu-philologie³⁾, en dat hij van 't ‘nieuwe’ aanneemt wat volgens hem past bij de oude theoriën!

Was het dat maar. Zo iemand is dan ten minste nog konsekwent in het verouderde. Maar hier: werkelik - zo conservatief-wezen bestaat in 't zónder enig principe dooreenhaspelen van allerlei tegenstrijdige principes! - nu, dan is de bewerker conservatief.

In 't boekje is een merkwaardige dooreenmenging van goed en slecht taalinzicht; is een zeldzame dooreenwarring van oude begrippen en nieuwe wetenschap.

Hij schrijft veel van Paul na, maar in veel wijkt hij af. Nu is dit laatste zijn recht, zo het nieuwe dat hij geeft, meer en juister verklaart wat tot nog toe in de feiten tegenstrij-

1) Zie voorbeelden in Van den Bosch, Pleidooi.

2) Een woord vooraf, blz. VI.

3) Zoals Den Hertog zich trachtte te houden, toen Paul's werk uitkwam.

[p. 514]

dig was; zo daardoor een grondiger éénheidsprincipe uitkomt¹⁾.

Vooral, zo studie en eigen waarnemen en doordenken meer en meer in al zijn schrijven deed uitkomen: hoe studie van taal psychologies moet zijn, en dat alle taal ten slotte individueel blijkt te wezen.

De grote fout van dit boekje is dat de S. daarvan niet doordrongen is, al doceert hij 't ook op blz. 5.

Waar nu Van Malssen van Paul afwijkt, blijkt juist zijn verouderd taalinzicht. Had hij Paul maar vertaald en niet op zijn eigen houtje bewerkt. En dan ook nauwkeurig. Want zelfs, waar hij Paul naschrijft, vernederlandst hij deze op zijn eigen manier: wat bij de grote duitse geleerde zo wetenschappelik voorzichtig en presies omschreven is uitgedrukt, leest men hier verward en vervalst met de oude ideeën²⁾.

Alle onjuistheden aantonen, gaat niet aan. Alleen op het voornaamste dat het meest nog schaden kan, wil ik de aandacht vestigen: daar, waar de S. inkonsekwent is in hoofdzaken, of waar hij meningen en inzichten geeft, in strijd met de principes zelf.

In de nieuwe Taalwetenschap, kent men geen ‘fouten’, ‘vergissingen’, ‘verbasteringen’;³⁾ weet men beter dat we niet, in tegenstelling met vroeger, ons nu ‘redden moeten’⁴⁾, of ‘behelpen’ met onze tegenwoordige taal! Toch spreekt deze bewerker nog daarvan. Onophoudelik. Zou zo ‘beter inzicht in taal en taalleven’⁵⁾, waarnaar ook hij zegt te streven, verkregen worden?

1) Vgl. Sievers, Altgerm. Metrik, 1893, Vorrede ('t eind).

2) Talen veroordeelde al 't werkje in het Museum van Mei 1901:
1^o. om de inconsekwentie in zake de normatieve taalkunde. - 2^o. om de oppervlakkige en vaak onjuiste historiese en vergelijkende Taalwetenschap, die er in uitkomt. - 3^o. om de hoofdzaak: de wanhopige principeloosheid van dit zgn. principe-werk.

3) Passim, in het boek.

4) Blz. 184.

5) Een woord vooraf.

[p. 515]

Dit beweren is te vreemder, daar hij met Jespersen aanneemt, dat de taal er beter en beter op wordt. Waarom hij dan ook herhaaldelik bericht, dat ‘men nu de gedachte veel juister, veel nauwkeuriger kan afbeelden(!) dan bv. in de middeleeuwen’¹⁾; of ook, maar minder zeker van zijn zaak: ‘wat men nu wil uitdrukken, kan men nu evengoed, zo niet beter, dan vroeger’²⁾.

Dit is nu geen vitten op woorden. Want van eenzelfde foutief inzicht getuigt het volgende: iets dat een fout heet, dat als zodanig gevoeld wordt, en dus telkens gecorrigeerd wordt, hoe kan dit toch zich handhaven?³⁾.

Hier blijkt wat de S. geregeld verwart: hij onderscheidt niet de ‘Spraeckmakende gemeente’, van het taalmeesterke die het beter wil weten. Wat bij taalmannen fout heet, uitgaand van 't oude bestaande, is daarom nog geen fout! dat is 't wat de bewerker niet inziet. Nieuw-vorming, analogie-formatie, individuele afwijking, enz. enz. 't zijn allemaal woorden voor hem; hoe het eigenlik in elkaar zit en grijpt, is hem helemaal niet helder. Immers die ‘fouten’ maken zelfs de besten; ze kunnen het maar niet laten.

Neem maar bv. de pleonasmes, die de S. aldus veroordeelt: ‘vreezende te weinig te zeggen, zeiden zij (d.i. de sprekers) te veel’⁴⁾. Natuurlik is de verklaring anders: dat opeenstapelen is zeer gewoon, komt heel vaak voor: naar mate een uitdrukking gewoner indruk maakt, zal men die willen versterken⁵⁾.

Even onjuist is het beweren, dat ‘de zogenoemde staande

1) Blz. 2.

2) Blz. 97.

3) Zie op blz. 93, waar beweerd wordt dat een fout van een enkeling, door een aantal personen wordt gemaakt (of nagevolgd?); en hoe de anderen (de meerderheid dus?) zich wijzigen (?) naar de ‘meerderheid’ (?); en dan is ‘de taalverandering tot stand gekomen.’ Dit is een zeer karakteristiek stukje voor de S. Vgl. daartegenover weer blz. 37. Zie ook Taal en Letteren, X, 415/6.

4) Blz. 103.

5) Zo wordt de negatie ‘en’ in de M.E. versterkt door: niet (= niets), nooit, enz. Vgl. in 't Frans ‘ne’ versterkt met ‘pas’, ‘point’; in de spreektaal valt dit ‘ne’ vaak ook al weg.

[p. 516]

uitdrukkingen het gewone taalleven¹⁾ niet meegeleefd hebben’²⁾. Alsof toch niet alle taal telkens op nieuw wordt gevormd, die volgens de historiese grammatica versteend genoemde uitdrukkingen evengoed als de andere. De kwestie is dat zij volgens een andere ontwikkelingsgang zich vormen; zo te noemen bewijzen zijn van een andere taalwet, van een kleiner groep. Maar aan 't meeleven van 't gewone(?) taalleven doet het er toch niet toe af, of de groep groter of kleiner is!

De spreker erkent anders, zeer terecht, dat telkens weer op-nieuw-vorming van taal plaats heeft; ‘onverschillig is 't of iets gevormd wordt dat reeds in de taal - van de spreker of zijn omgeving - gebruikelik is of dat te voren nooit bestaan heeft. Het maakt op zich zelf(!) ook niets uit, of het nieuwe met het tot dusver gebruikelike in tegenspraak is; het is voldoende dat de spreker geen tweestrijd gevoelt met hetgeen hij tot nog toe geleerd(!) heeft’³⁾.

Zeker: alle taal is analogie-formatie, 't is juist het doel van het taalvorsen, de eerste ‘voorbeelden’ - laat ik ze zo noemen - uit te vinden, en de oorzaken, zo mogelik op te sporen, waarom dit voorbeeld meer algemeen gevolgd is dan een ander.

Daarom is ook onjuist het beweren dat de analogie ‘werkt niet naast, maar na de klankwet.’⁴⁾. Dit hoort bij 't verouderde iedee van de valse analogie, waardoor de taalwetten van uitzonderingen werden voorzien; en dat een uitvluchtje was voor vroegere etymologen als ze geen weg meer wisten.

1) D.w.z. naar Van Malssens mening: eigenlijk niet meegedaan hebben aan het foutief worden.

2) Blz. 98.

3) Blz. 88, 89. - Toch is ook hier weer Paul's opvatting door eigen inlapsel verknoeid.
En naast deze juiste uiting vindt men op blz. 101 weer verwezen naar de ‘verdienstelike wijze’ van Vierhout's Stilistische Overwegingen. En wordt op blz. 92 meegedeeld dat ‘de analogie niet alleen werkzaam is in het scheppen van onjuiste(!) vormen, maar nog veel meer van juiste!’

4) Blz. 42. Hier had hij Paul 63, kunnen verbeteren.

[p. 517]

De S. verwart hier ook de verouderde grammatiese categorieën en hun reeksen van uitzonderingen met de analogieën zoals elk die in zijn levende taal maakt¹⁾.

Onjuist is ook de opvatting dat een bepaald dialekt zuiver kan wezen. De taal van een persoon staat onder invloed van die van zoveel anderen, dat hij déze woordvolging, dít woord, déze klank napraat van die, dát van deze. Maar hij influënceert op zijn beurt ook weer op die anderen²⁾. ‘Zuiver’ is niemands taal, evenmin kan dus zogenoemd zuiver zijn als men vele van deze individuele talen combineert tot een min of meer algemene taal of dialekt³⁾. Wie nu een taalwet opspoort, en kenmerken van zogenoemd zuiver dialect wil verkrijgen, moet nu dit, dan dat uit het oog laten; daar alle taal individueel is, is elke algemeenheid een abstractie, waarbij nu dit, dan dat moet worden weggelaten. Neemt men alles in aanmerking, dan kan men nimmer van zuiver dialect spreken⁴⁾.

Een zeker woord kan geïsoleerd zijn geweest, terwijl de overige met dezelfde klank door analogie-formatie de klank gewijzigd hebben; 't kan ook een woord zijn geweest van een zeker (klein) getal sprekers (in dezelfde tijd) van hetzelfde dialect, en later algemeen zijn geworden in biezondere vorm; evenals nu vreemde woorden (b.v. bivak) zich verbreiden.

Hiervan de wetten op te sporen, moet o.m. doel van de taalstudie wezen.

Maar van deze wetten heeft de S. geen al te juist begrip.

Zo schrijft hij: ‘taalwetten gaan noodwendig’ door, of ‘(klank)wetten werken met blinde noodzakelikheid’⁵⁾; en

1) Blz. 42; vgl. ook blz. 96, en 87.

2) Daarom is blz. 42/3 zo geheel verward en verwarrend.

3) Zie hierover T. en L. X, 49-53.

4) Zie nu al de Taalkaart van te Winkel, en zijn studies er bij.

5) O.a. blz. 42; enz.

[p. 518]

dan weer: ‘hét toeval(!) wilde’¹⁾; en ‘zonder reden’ is de inversie’²⁾.

Verder scheidt hij daarvan ‘opzettelike veranderingen’³⁾ die sprekers maken; woordspelingen, enz.: zijn daarin dan geen taalwetten, al zijn die nog niet geformuleerd? Al weten we niet hoe 't komt dat velen die overnemen⁴⁾.

Onjuist is 't ook de rijkdom van taal af te meten naar het aantal woorden, dat men nu kan optellen vergeleken met wat van vroeger kan bijeengebracht⁵⁾.

Allereerst is zo'n massa uit vroeger tijd wéggeraakt: onze kennis van 't verleden is altijd hoogst inkompleet.

Maar gesteld al dat een kompleet Middelnederlands Woordenboek alles bevatte, dan nog kan men niet vergelijken.

Taal staat toch niet in een Woordenboek! Heeft Cosijn dan te vergeefs geschreven: schat men het aantal woorden in het Nederlands bv. op veertig, dat van het Engels op tachtig duizend, dan is de slotsom deze: dat de Engelsman tweemaal rijker is dan de Nederlander. Die redenering is volkomen onjuist. De woordverbindingen moeten bij zulk een ‘aanslag’ in rekening worden gebracht, om het even of de locatie uit éen of uit een half dozijn woorden bestaat. Heeft nu enig taxator van de rijkdom van een of meer talen de balans ooit juist kunnen opmaken?⁶⁾.

Die echter mocht redeneren: maar door onze hogere kultuur in elk opzicht moet het aantal woorden toenemen; die laat zich door de schijn hier bedriegen.

Alle taal is individueel; neemt nu het aantal individuën

1) Blz. 94.

2) Blz. 115.

3) Blz. 70.

4) Vgl. o.a.P.H. Mulder, Over Volksetymologie in T. en L. VIII, 382/3.

5) Zie blz. 2. Maar daartegenover blz. 127 als de S. door de Jespersen'se theorie wordt meegesleept.

6) Zie Gids 1892, IV, blz. 246. (Taal en Letteren III, 155). J.W. Muller, Taal en Letteren IX, 1899, 210; en verder Gids, 1896, blz. 88 vv.: de reden.

[p. 519]

en kringtalen toe, dat tot één taalgebied wordt gerekend, dan groeit in omvang ook de taal aan, als men alles samentelt; men kan nu meer dialekten brengen onder de algemene taal dan vroeger: het terrein is groter.

Toch is de rijkdom van de algemene taal maar schijnbaar - want wat aan allen gemeen is, is weinig van al dat omvangrijke geheel; dat waarin de enkeling boven het algemeen uitsteekt, kan daar het iets biezonders is, niet tot het algemeen gerekend.

Immers in de algemene taal wordt alleen gemeen-goed wat de meesten kennen. Van de techniese woorden b.v. alleen enkele hoofdzaken: waar een sportsman, een rechter, een theoloog, een ingenieur tal van volzinnen, uitdrukkingen en woorden heeft, kent men in de algemene taal daarvan maar enkele¹⁾.

Hiermee in verband is ook onjuist, dat de Taal meer en meer abstract gaat worden.

Er zijn woorden, die zeer-veel-in-één betekenen, en andere die meer enkelvoudiger zin hebben. In de Algemene Taal zijn de ene zowel als de andere. Evenals vroeger. Alleen verschuift het soort.

Waar een boer nog koeien en kalveren onderscheidt; een timmerman beitels en zagen; een schipper touwen; daar doet die de algemene taal spreekt, dit niet: is deze-zijn-taal daarom abstrakter? Waar een technicus allerlei onderscheidt, is deze zijn-taal dan minder abstrakt dan die van de beschaafde, die dit niet doet?

Daarom is ook onjuist het beweren dat woorden als: hengst, merrie, enz., die over bleven uit een vroegere periode²⁾, bewijzen zouden, dat die periode om zijn meerdere onderscheidingen onbeschaafder zou zijn; want hoe dan nu met fiets, kar, trem, trein, boemel, vigilante, faiton, coupéetje, landauer,

1) Zie ook Taal en Letteren X (1900), blz. 49 vv., de algemene taal tegenover de kringtalen.

2) Blz. 87, 116. Vgl. ook 127.

[p. 520]

victoria, automobiel, stoomfiets, enz. enz.; wat tal van namen, die ieder kent; ook voor machines, voor instrumenten, die meer of minder door ieder in de algemene taal gebruikt worden naast de algemene benamingen.

Bij het beoordelen, alweer, hangt veel er van af, wat bewaard blijft: òf de techniese biezondere termen, òf de algemene veel-in-een-betekenende woorden.

En gesteld nu al dat de laatste werkelik niet bestaan, en we voor elk van die biezonderheden afzonderlike woorden hebben, daar is dit natuurlik geen bewijs van onbeschaafdheid. In dit opzicht is dan ook nòch de oudere taal, nòch de kaffertaal onbeschaafder als de onze¹⁾.

Dichters geven de voorkeur vaak aan de biezondere namen, in plaats van de algemene.

Wat voor taal ons bewaard is uit vroeger tijd, is zo goed als zonder enige uitzondering Taal van dichters; 't is Poëzie, geen dagelikse taal²⁾.

Daarom is ook onjuist wat de S. zegt over het ontstaan van de Oertaal.

Merkwaardig is dit bij deze S., omdat het in 't geheel niet past bij Paul's principes.

Bij het redeneren over de Oertaal kan men retrospectief te werk gaan; maar wat we dan voor het Oerindogermaans opmaken, staat veel verder nog van de eigelike Oertaal als wij van dat Oerindogermaans.

1) Zie daartegen Van Malssen, blz. 86/7, 126.
Zo iets is ‘daarstellen’ voor bouwen, slaan, leggen, enz. enz.
Die het veel-in-een-woord nu tegenover de détailwoorden beschaafder achten, zoals velen doen, moeten om déze reden ook niet protesteren tegen ‘daarstellen’ en dergelijke woorden.

2) Telkens wordt weer uit het oog verloren; wat is ons bewaard?
De Indiese, Griekse en Latijnse spraakkunstenaars, delen ons een en ander mee (blz. 120), maar daarbij komt toch ook de vraag, welke taal bedoelen die spraakkunstenaars: de dagelikse omgangstaal? Of die van dichters?
Wat ook beweerd wordt, het bewijs dat wij zouden kennen de dagelikse beschaafde taal van die volken, moet nog geleverd.

[p. 521]

Men kan dan als in de vergelijkende volkenkunde te werk gaan en tot oertaal declareren een soortgelijke als die van zogenoemd minder beschaafden, van Negers of Eskimo's; maar ook dit gaat niet aan, ook deze talen zijn in al die lange eeuwen veranderd en gewijzigd; ook hun taal wijkt van de oertaal af, nog meer als de onze, omdat: hoe wilder woester leven, hoe meer wijziging¹⁾. Dat verklaart toch waarom in Afrika soms talen, als het bantoe, zoveel sneller zich wijzigen als 't Nederlands, of een andere kleinere algemene taal²⁾.

Daarom is ook onjuist, dat gemakzucht de talen wijzigt. Statistiek zou hier dienst doen. En dan staat een geval als mischien uit ‘magschien’ tegenover vele, als: hij mag schapen wegdrijven, hij moet zijn baard wegscheren; enz.!³⁾.

Retrospectief nu tewerk gaand, heeft voor de oertaal, de ‘eerste taal’, niemand het recht, ‘in hoger mate aan te nemen’ die enkele eigenaardigheden, opgemerkt in de oude historiese talen⁴⁾. Immers wat we over hebben uit oude tijd, is - we leggen nog eens de nadruk er op - poëtiese taal van biezondere schrijvers, geen algemene, zoals wij die nu naast de sterk individuele taal van auteurs opmerken (en kúnnen opmerken, omdat we dit nu kúnnen waarnemen).

Alleen poëzie is over, daardoor komt het, dat de oudere talen poétieser lijken dan onze algemene.

Door dit niet in 't oog te vatten, is Jespersen tot zijn onjuiste theorie van taal gekomen.

1) Zie de Gids 1896, blz. 78.

2) Wat Van Malssen, blz. 117 en 141 (en 113!), voor reden opgeeft, dat de geschreven taal het verloop tegenhoudt, is geen reden, zie ook hierna blz. 526.

3) Blz. 33. Zie ook Wundt, I. 354: ‘Natürlich wird man am besten... daraus, dass... Lautanderungen in sehr verschiedener Richtung vor sich gehen, schliessen, irgend eine constante Richtung in Bezug auf Erleichterung oder Erschwerung der Articulation bestehe überhaupt nicht; dies um so mehr, da jene Begriffe selbst wieder relative sind, die von dem jedesmaligen Zustande der Sprachorgane abhangen. Laute, deren Hervorbringung bei einem bestimmten Zustande “bequem” ist, kónnen möglicher Weise bei einem anderen unbequem werden.’

4) Blz. 129.

[p. 522]

Alsof dat oudere geheel muziek, geheel poëzie was¹⁾.

‘Alsof d'ene Oerindogermaan d'ander uit de verte, vol kunst toezong: ik heb zo'n honger! Alsof die in nood verkeerde, in ritmen kunstig krijste en kreunde! Alsof men poëties verklaarde: ik heb je zo lief’²⁾.

‘Waar-ter-wereld toch - zelfs nu onder de “barbaren” - bestaat een geheel volk uit louter “dichters”? Hoe zou 't ook kunnen bestaan uit zulke onpractici?’³⁾

‘Nergens kan men bewijzen vinden dat er níet altijd geweest zijn: armen en rijken, dommen en knappen, idioten en leperts; - en naast vele proza-mensen ook dichters.’

‘Want, natuurlik hebben in jonger en ouder tijden wel jongelingen hun liefde toegezongen aan hun “beminden”, op een aangename “wijs”; en hebben maagden hun ogen opgeslagen om in andermans armen te “zinken”, - zonder zelfs iets te zingen’⁴⁾.

‘En hebben anderen getoeterd en gefloten, omdat ze op geen andere wijze hun “lol” - c'est le mot! - konden uiten. Ook hebben er wel velen altijd door maar tararaboemdieeë of zo iets geschreeuwd. En zeien sommigen alleen als 't hoog nodig was dat ze geluid gaven, wat ze te zeggen hadden, in allergewoonst proza.’

‘Tout comme chez nous’!

Juist met de methode, door Paul, Brugmann e.a. toegepast⁵⁾: uitgaan van wat we nu in taal waarnemen, en de principes reflecteren op vroeger taal, en al de gegevens daarbij in rekening nemende, - kunnen we zeker onjuist noemen,

1) 129-132.

2) Jespersen, zie Taal en Letteren V, blz. 345 i.m. ; 343 v.v.

3) Ik citeer hier Taal en Letteren V, 266/7 omdat de S. blz. 132 zegt niet te begrijpen wat het er toe doet dat het ons bewaarde poëzie is. Zie verder de oorzaak van andere onjuiste beweringen nog ald. blz. 265.

4) Vgl. Taal en Letteren V, 345 i.m. (naar Jespersen).

5) Paul zegt: wat maakt de Taalwetenschap de gelijke van de andere, de gelijke van de Natuurwetenschap; dit, dat methodies waargenomen wordt wat te controleren is, het nu. Zie Paul Prinzipien, Einleitung, S. 3. Taal en Letteren X, 26/7, V, 53.

[p. 523]

dat in de oertaal voor zover wij die kunnen benaderen, de woorden ‘lang’ waren, en ‘tekenend’, maar ‘met weinig gedachten’¹⁾.

We kunnen bij gebrek aan de gegevens voor die alleroudste tijden niets zeggen over het ontstaan van de taal. Mischien leveren de onderzoekingen van Garrer, over de Taal van de apen, en van anderen over die bij mieren, bij vogels, enz. een enkel gegeven dat bruikbaar zal blijken. Aangenomen altijd, dat de vergelijkende methode zover mag worden uitgebreid.

Bij de nieuwere etymologie-methode is eis om de oudere vormen eerst te kennen en te verwerken; zo kunnen we ook bij het nasporen van de oertaal zonder eventuele gegevens weinig beginnen²⁾.

Kent de S. trouwens wel de tal van andere theorieën over de Oertaal? 't Zijn niet anders dan theorieën, en de S. beslist!³⁾ En merkt niet dat deze theorieën strijden met zijn overige principes!

't Hoofdstuk over Algemene Taal⁴⁾ is een van de ergst mislukte.

Alle taal is wel individueel, maar tegelijk heeft elks taal wat gemeen met die van zijn buurlui. Zo zijn er altijd algemene taaltjes en talen; in de oudste tijd, zo goed als nu. Alleen naar mate het verkeer toeneemt, wordt het terrein groter⁵⁾, en verdringt de ene algemene taal de andere. In de

1) Blz. 128.

2) Zie T. en L. VI, 266, noot 4.

3) Lees nu ook Symons, Gids September 1902, blz. 464/5, 437, over die Jespersen'se oertaal; en Wundt, Sprachgeschichte u. Sprachpsychologie, '92 vv.

4) Deze taal ‘kunsttaal’ te noemen is ook al een ongelukkige term. Wat 'en verwarring geeft het als men op dezelfde manier - omdat het door Nederlanders moet worden aangeleerd - ging praten dat het frans en engels en duits ook een kunsttaal was!

5) Onjuist is het te spreken, dat in iedere taal die zich over enig groot gebied uitstrekt, tongvallen moesten ontstaan, (blz. 20/1).
De taal bestaat in tongvallen; (zie blz. 12 i.m. en 14/5 zelf! en T. en L. X, blz. 49) ook T. en L. V, 54.

[p. 524]

M.E. waren er in Nederland verschillende algemene taaltjes. Er bestond, evengoed tussen de nederlandse volkstalen nu, - natuurlik wel veel overeenkomst tussen¹⁾.

Het vlaams kwam door sociale en politieke omstandigheden 't meest overal heen; en werd, als 't frans nu in België, de algemene taal, natuurlik niet zonder de invloed hier en daar van de volkstaal.

Die taal kwam naar Noord-nederland mee met de Vlamingen en andere Zuid-Nederlanders.

Zolang nu, onder invloed en in navolging van de klassieken de mening was, dat al het geschrevene - ik laat officiële en stereotiepe taal daar - moest afwijken van 't gewoonweg gesprokene²⁾, bleef de (in oorsprong zuidelike) schrijftaal onderscheiden van de algemene noordnederlandse spreektaal³⁾, die in de XVII^de eeuw, zoals Vondel mededeelt, al die van de beschaafden was.

Met het uitbreiden van de Algemene Taal gaat het als met het fries en het nederlands in ons land en met het nederlands en engels in Zuid-Afrika. Er is een algemene taal, hier zowel als daar, waarboven een andere algemene taal zich stelt, door tijdsomstandigheden. Mischien werpt in Afrika het hollands in de toekomst nog eens het triomferend engels over boord. Evenals het noordnederlands ‘Beschaafd’ de in veel ook veronnederlandste schrijftaal.

De verkeerde voorstelling bij Van Malssen is 't gevolg van 't niet begrijpen hoe een algemene taal ontstaat⁴⁾.

Een ander gevolg daarvan is 't beweren dat de spreektaal uit de schrijftaal ontstaat. Zoals - blz. 246 - allersoepe-

1) Maerlant zei, dat hij zijn taal mengelde uit al de talen in zijn tijd bekend.
Hij deed wat nu een beschaafd man doet, die frans, engels, maleis, sjienees, turks, arabies, hebreeuws, enz. gebruikt, (soupeur, tailor, negerij, amper, toko, kongsi, jonk, efendi, tarra, chemie, bolleboos, sjofel).

2) Zie Taal en Letteren XI, (1901) blz. 535/6, 533, vv. Ook T. en L. VIII, 299, 218.

3) Zie deze al in de latere Middeleeuwen. Taal en Letteren II, 383.

4) Blz. 232 tot 234! - Vgl. ook het onjuist begrepene op 237: ‘De algemene taal is niet onveranderlik!’... hoe zou dit ook kunnen?!

[p. 525]

rigst behandeld wordt. Hoe kan dit? De ene, zo heet het, is hollands, en de andere is vlaams-brabants¹⁾. Hoe kan nu de ene uit de andere ontstaan?!

Hoe kan verder, de spreektaal zich nu de schrijftaal als ‘norm’ kiezen?!²⁾ Hoe zou dan, waar de zogenoemde schrijftaal de verbuiging, enz. aanhield, de spreektaal ze verliezen!

Nee, juist doordat men meer en meer gaat schrijven zoals beschaafden spreken, en al lang, al sedert eeuwen spraken, daardoor lijkt het zo voor oppervlakkige toekijkers³⁾.

In dit boek vindt men een hopeloze verwarring tussen gesproken taal en spelling, met spreektaal en ouderwetse schrijftaal.

De onderscheidingen tussen ‘paardestal’ en ‘paardenstal’, ‘ossevlees’ en ‘ossenvlees’, ‘zijn papieren onderscheidingen’, zegt de schrijver⁴⁾. Zo ook heet het verschil tussen schrikken, sterk werkwoord intransitief, en zwak, transitief, ‘een papieren onderscheiding’⁵⁾.

Maar is dan 't onderscheiden bv. van hun en hen dit niet?!⁶⁾

In de spreektaal komt de invoeging (van d) veel meer voor

1) Blz. 243.

2) Zie blz. 237. Vgl. daarmee blz. 200.

3) Zie Taal en Letteren XI (1901) blz. 541, in aansluiting bij T. en L. II (1892) blz. 383.
Waarom nu deze taal, deze klank, deze associatie, algemeen wordt, is niet altijd te zeggen.
Evenmin waarom dit en dat geen ‘anklang’ vindt?
Wat weten we trouwens nog van de ‘wetten van associatie’?
Hoe komt het dat zovele uitdrukkingen van vreemde volken en landen (bv. uit de Bijbel: het mosterdzaad, dat een boom wordt) hier waar 't niet te huis is, algemeen wordt.
Niet van 't àl- of niet-gezochte hangt af of vergelijkingen, beeldingen, enz. algemeen zullen worden (zie blz. 59/60).
Daarom is ook zo onjuist, wat V.M. zegt over de taal en beeldspraak van de Nieuwe Gidsers d.z. onze individualist-auteurs van de laatste jaren. De Nieuwe-Gidsers schuwen juist àlle navolging, en vragen dus niet naar algemeen worden!

4) Blz. 155.

5) Blz. 157.

6) Zie Taal en Letteren, V, 45 vv. - Cosijn, Gids, Nov. '92, blz. 242. J.W. Muller, Taal en Letteren I, 200.

[p. 526]

dan in de schrijftaal (bv. smalder, dunder). Bedoeld is: komt meer voor in de volkstalen hier en daar, - tegenover het algemeen-beschaafd.

De schrijftaal ‘houdt tegen’¹⁾, keert ‘ongerechtigheden’²⁾!

Waarom is dan de n overal in de verbuiging verdwenen? Hoe staat het met hun en hen? Waar zijn de conjunktieve vormen? Hoe is 't gegaan met de sterke werkwoorden die zwak zijn geworden, en omgekeerd³⁾?

Waarom zijn ze niet ingebracht in de gesproken taal, in al die verlopen eeuwen.⁴⁾

De schrijftaal houdt evenmin iets tegen - daar het is: afbeelding op schrift van de levende taal; - evenmin als de schriftgeleerde grammaire-raisonnée-isten.

Geen wonder dat bij deze dooreenwarring overal ook weer de grammaire raisonnée rijk verspreid is tussen de brokjes goed inzicht in levende taal.⁵⁾ Zo figureert het sterk en zwak adjektief in volle glorie nog altijd op blz. 284; ondanks dat Talen met tal van voorbeelden het tegendeel aantoonde, waardoor de andere regel en verklaring nodig wordt⁶⁾.

1) Blz. 117, 141.

2) Blz. 232.

3) Blz. 94. Wat dáar aan de invloed van de schrijftaal wordt toegeschreven, is onjuist. Die verba verkeren niet in een periode van overgang; nu men meer en meer durft schrijven de beschaafde taal van Noordnederland, komen de zwakke daar gebruikelike vormen meer voor. In de volkstaal zijn die sterke vormen nog voorhanden; vooral in de volkstalen zuidelik van de Moerdijk.

4) De oorzaak dat klanken zich éérder wijzigen dan woordvolging, en zinvolging, (alias constructie en syntaxis) zit 'em hierin dat de taal in volzinnen reeksen bestaat, en niet uit losse klanken; waardoor de volgorde, 't verband onderling méér uitkomt dan de enkele klank, en daardoor zich dieper vastprent. Dit gelijk blijven heeft met schrijftaal niets te maken.
Een van Wundt's verdiensten is zeker dat hij op de ‘zin’ meer nadruk legt. Zie ook Behaghel, Syntax des Heliands, Taal en Letteren VIII, 414. Die vooral bruikbaar is bij een nieuwe wetenschappelike bewerking van de syntaxis van ons nederlands.

5) Zie ook blz. 96; ‘de taalkundigen hebben’ - natuurlik - niets gedaan, qua tales! Zie T. en L. X, 416.

6) In Taal en Letteren V, 179-182, 174 v.v.

[p. 527]

Een volzin als ‘incorporerende talen vertoonen veel overeenkomst met flecterende, wanneer dit op de klank af geschreven wordt’¹⁾, verraadt nog meer. Wie een vreemde taal op schrift afbeeldt, doet dit op de klank af; wie taalstudie nu wil maken, moet de eigen taal op dezelfde manier op de klank afbeelden! En dit bestuderen! Of anders bestudeert hij geen taal maar schrift. In geen geval echter moet hij die conventionele geschreven woorden bestuderen, met dogmatiese begrippen van grammatica, enz., alles verbroddelend.

Ik zal niet uitweiden over biezonderheden. Vele van de voorbeelden zijn onjuist of alles behalve zeker. Wie houdt nu nog ‘slabbakken’ voor ‘slaphakken’²⁾; of dat ‘avond’ van ‘aven’ (= afnemen) komt³⁾. Of dat ‘tand’ eigenlik ‘etand’ is met verspringing van klemtoon!³⁾

Hoe kan men schrijven:

‘Men hield (!) nakene voor ‘slordige uitspraak van: nakende; bij het zorgvuldig (!) spreken en schrijven bezigde men deze laatste vorm.... waarnaast dan de onverbogen vorm.... nakend’⁴⁾.... en dat terwijl het goties ‘nog - nakaths’ heeft.

Verder, sprak men gewoonlik kist, kast, vest, als kis, kas, ves uit?

Zo is op nagenoeg al de voorbeelden iets aantemerken.

Hoe vindt de deskundige taalhistoricus 't volgende geschetste verloop: ‘grut’ werd ‘gerut’, ‘gorut’, en zo ‘gort’⁵⁾! - ‘Gaan betekent oorspronkelik zich te voet voortbewegen! - Vliegen is oorspronkelik zich met vleugels door de lucht voortbewegen; later zich door de lucht voortbewegen en eindelik (!) zich snel voortbewegen’⁶⁾.

1) Blz. 113.

2) Blz. 39.

3) Blz. 179.

3) Blz. 179.

4) Blz. 96.

5) Blz. 39.

6) Blz. 68, 9.

[p. 528]

Nee, het kan er niet door: Workum verkort te noemen uit ‘Woudrichem’¹⁾. Of troef een ‘samengetrokken’ vorm van ‘triomf’²⁾. Voortaan mag veelvraat ook niet meer verbasterd genoemd uit ‘fjallfress’, of zo iets; ‘waar’ - (let op de stijl) - ‘fjall = “rots, steen”, en fräss = “beer”, dus het geheel betekent steenbeer en in het geheel niet een dier dat veel vreet; het is integendeel zeer matig.’ P.H. Mulder heeft Brehm te hulp geroepen. ‘Dat iemand als Brehm wel wat wist van de levenswijze der veelvraten zal iedereen wel toegeven; en wat aangaat de taalkundige kant van de kwestie, daar “had hij z'n mannetjes voor.”

Het woord fialfräsz als diernaam behoort in 't geheel niet tot de zweedse taal,’ Lenz weerspreekt ‘ook de veronderstelling dat het uit het Fins zou afgeleid zijn. Bij de Finnen heet het dier Kampi, waarmee men echter ook de Das aanduidt, bij de Skandinaviërs Ierf.’

‘Hoogstwaarschijnlik is de naam Veelvraat ontstaan naar aanleiding van de verhalen, die over dit dier de ronde deden, en is door letterlike vertaling van de ene taal in de andere overgegaan. Virchow zegt nl..... ‘het schijnt niets te doen te hebben dan te vreten en te drinken en dan weer te vreten. “In de hutten van de Lappen richt hij dikwels belangrijke verwoestingen aan. Hij baant zich met de klauwen een weg door de deur en door het dak, en rooft vlees, gedroogde vis, kaas en dergelijke voedingsmiddelen, verscheurt bovendien de dierehuiden, die hier bewaard worden, en vreet ze zelfs gedeeltelik op.” Van alle middelen waardoor 'n dier z'n honger te kennen kan geven, maakten ze gebruik. De oorsprong van de naam Veelvraat werd mij, toen ik ze voor 't eerst zag voederen, op eens duidelik. Jankend, huilend, knorrend, keffend, tandenknersend renden zij, elkander af en toe op oorvegen onthalend, de kooi rond, alsof ze dol en van zinnen

1) Blz. 121.

2) Blz. 157.

[p. 529]

beroofd waren; begerig keken ze naar het vlees, wentelden zich, als de oppasser het hun niet ogenblikkelik toereikte, als 't ware vol wanhoop over de grond; schoten, zodra het hun toegeworpen werd, er gretig op af, en kauwden nu, terwijl ze druk smakten, knorden en bliezen zo ijverig, en verzwolgen zo gulzig dat men er niet aan kan twijfelen, of de sprookjes van de oude schrijvers hebben hun ontstaan en in zekere zin hun rechtvaardiging gevonden in het waarnemen van het gedrag van zulke gevangene Veelvraten.’

Dat zegt Brehm.

Verdam had in de Nutsalmanak '83 al weifelend gezegd: het zou betekenen bergbeer; fress wordt wel met ons fret gelijk gesteld; 't is volstrekt niet uitgemaakt of de veelvraat werkelik z'n naam ontleent aan z'n onmatigheid, waaraan door velen niet geloofd wordt, dan wel of het 'n omvorming is van 'n Noors woord’¹⁾.

Zulke onzekere beweringen, en even zo onjuist geformuleerd, vindt men telkens en telkens weer. Laten we eindigen: iemand die kan schrijven: ‘asem voor (!) aadsem, dat ook adem kon (!) worden,’ is zeker niet de betrouwbare taalkundige die minderontwikkelden zal inwijden in ‘Het Leven der Taal’²⁾.

Ik had graag anders geschreven over deze eerste poging om onder 't Grote Publiek ook de wetenschappelike principes van onze Taalwetenschap ingang te doen krijgen. Maar...!

Zwolle, (1900, afgewerkt 1902).

B.H.

1) Zie P.H. Mulder, Geleerdigheid over Veelvraat, in ‘Vereenvoudiging’ IV, n^o. 2.

2) Lang niet naar alle boeken werd verwezen. Dit behoeft ook niet, maar gemist wordt er zeker: W.L. van Helten, Over de factoren van de begripswijziging der woorden, 1894; en O. Bremer, Deutsche Phonetik, 1893. Dit is een aantebevelen boek.