Taal en Letteren. Jaargang 12

[p. 82]

Een eigenaardige fout.

De uit het Duits overgenomen spraakkunstige termen direkte en indirekte rede zijn algemeen bekend. Men haalt iemands woorden letterlik aan, b.v.: Hij zei: ‘Ik ga uit’ en men heeft in de laatste zin direkte rede; in: hij zei, dat hij uitging, indirekte.

Dit, of iets dergelijks, vindt men in nagenoeg alle grammatika's. Voor zover ik weet, wordt er niet bij vermeld dat er ook een soort van tussending tussen direkte en indirekte rede bestaat.

Vgl. 1.	direkte rede: Hij zei: ze moeten maar komen.
2.	indirekte rede: Hij zei dat ze maar moesten komen.
3.	tussenvorm: Hij zei, ze moesten maar komen.

Met de direkte rede heeft 3 gemeen, dat het voegwoord ontbreekt en de lijdend-voorwerpszin de vorm heeft van een hoofdzin. Met de indirekte de tijd van het werkwoord.

Vergel. nog:

1.	Hij vertelde: wij zijn om acht uur vertrokken.
2.	Hij vertelde, dat ze om acht uur vertrokken waren.
3.	Hij vertelde ze waren om acht uur vertrokken.

Hier stemmen 2 en 3 ook wat onderwerp betreft overeen, terwijl in 1 de voorwerpszin een ander onderwerp heeft.

Nog een paar voorbeelden van die tussenvorm:

‘Hij schreef, ze waren heel gezond en hadden verleden week een uitstapje naar zee gedaan.’

‘Ik dacht, ze konden zo goed met elkaar overweg?’

[p. 83]

Zoals men ziet ligt het meest in 't oog vallend verschil tussen de direkte rede en de ‘tussenvorm’ in de tijd van het werkwoord. Iemand die de direkte rede in zich hóórt en als tussenvorm neerschrijven wil, zal er dus van zelf toe overgaan de onvolt. tegenw. tijd in de onvolt. verl. tijd te veranderen. Zo wordt b.v. Het antwoord was, ze moeten het maar doen - Het antwoord was, ze moesten het maar doen. Ik hoorde ze worden verwacht - Ik hoorde ze werden verwacht. Enz.

Dit heeft Henri Borel verleid tot het schrijven van een zeer zonderlinge taalfout in Het Recht der Liefde (blz. 47). Wij lezen daar: ‘(Herman) schreef (hem) een brief om logies te vragen voor zijn vrouw en kind. Het antwoord was allerhartelijkst.... Lieten ze maar komen.’

Hoe die fout kon ontstaan zal nu duidelik zijn. De direkte rede: ‘Laten ze maar komen,’ is veranderd in de tussenvorm: ‘Lieten ze maar komen....’

Edoch - Borel was er niet op verdacht, dat laten in laten ze komen niet de tegenw. tijd van de aantonende wijs is, maar van de aanvoegende (wat o.a. uit de woordorde: laten ze in plaats van ze laten blijkt). En evenmin als b.v. van: Zij riepen ‘Leve de Koningin’ gemaakt kan worden: Zij riepen, leefde de Koningin, mag laten hier worden veranderd in lieten. Was de direkte reden geweest: ‘ze moeten (tegenw. tijd aant. wijs) maar komen,’ dàn had de tussenvorm geluid: ‘ze moesten maar komen.’ En dat heeft de schrijver blijkbaar bedoeld.

R.A.K.