Taal en Letteren. Jaargang 9

[p. 481]

Kleinigheden uit de spraakleer.

VII.
Wat fonetiek.

Ziehier enig nederlands, op eigenaardige manier geschreven.

't Geeft de uitspraak in de algemene spreektaal weer.

Daar alle taal individueel is, spreken niet alle nederlanders die 't Beschaafd spreken, presies gelijk. Maar in 't algemene schrift wordt dit niet weergegeven, en terecht. Vaak zijn de verschillen zo gering dat alleen een scherp - een foneties - geoefend oor ze waarneemt; en waarnemen kan.

Ik noteer hier dan ook alleen de grote verscheidenheden, zoals 't verschil tussen s en z, enz. - En niet b.v. de konsonanten die gedeeltelik zonder èn gedeeltelik met stemtoon worden uitgesproken; zie vast T. & L. II, 312; vgl. daarbij T. & L. VII 338. Over deze later eens. -

Zoveel mogelik schrijf ik de gewone lettertekens.¹⁾ Lange of gerekte klinker wordt echter niet door verdubbeling aangeduid, maar door 'en boven de enkele vokaal (dus: râr = raar). Evenzo de dubbel-geschreven (veelal gerekte) konsonant door 'en - (dus: keing). De doffe of zogenaamde toonloze klinker, met e of i teruggegeven, wordt hier met ə geschreven.

1) Ik ben 't volkomen eens met Bremer, als hij schrijft in zijn Deutsche Phonetik:
Die einzig mogliche Art das Gesprochene lesbar darzustellen ist die: mittels der Buchstaben nicht bestimmte Laute darzustellen, sondern nur ungefähre Anhaltspunkte zur Orientierung zu geben, etwa so, wie man durch Worte einen Gedanken nicht ausdrückt, sondern andeutet, erraten lasst. Das Bestreben der meisten Phonetiker, für jeden Laut ein Schriftbild zu setzen und jedes Schriftbild zu einem Symbol für je einen bestimmten, einzelnen Laut zu stempeln, ist gänzlich aussichtslos und kann nur auf Irrwege fuhren. Das einzige, was sich tun lasst, ist eine Vereinfachung und Erweiterung unserer Rechtschreibung dahin, dass für den Leser ein Missverstandnis hinsichtlich der Aussprache ausgeschlossen ist. Daneben bleibt eine genaue Beschreibung der einzelnen charakteristischen Laute unerlässlich.
Für die Aufzeichnung von Texten, mit denen man nicht den Zweck verfolgt, ein getreues Bild der Aussprache zu geben, empfiehlt sich möglichst enger Anschluss an unsere konventionelle Orthographie.

[p. 482]

Met een | wordt 'en pauze aangeduid, als men de stem even inhoudt. Met een verbindingstekentje (-), waar men die woorden in de gewone schrijfmanier scheidt. Want in de levende taal doet men dit zoals 't hier volgt.

De toons-hoogte geef ik aan met puntjes. Hoge toon met 'en punt bovenaan, middeltoon met een in 't midden, lage met een onderaan. Dus zo: ¹⁾

De aksenten verklaren zich-zelf.

De - onder de lijn geeft de gerekte toon aan. Andere tonen - slepend en kortaf, stijgend en dalend - geef ik hierbij niet aan.

(Let echter eens op de onderscheiden toon van ja, wat en zo: ja! ja? wat?! zo zo! )

(Wat heeft me dat geregend. Dagen achtereen!)

('t Was zonde van de vakansie.)

(En de kinderen verveelden zich, en werden balorig, want er was geen denken aan dat ze uit konden gaan.)

(Ze begonnen mekaar te plagen en dan was 't: ma ma, Jan plaagt me, Jan schei uit.)

Laten we 't vorenstaande nu nagaan, zo blijken de zinnen verdeeld in zin-brokken door de pauzes, die men maakt.²⁾

Bezien we zin-brok voor zin-brok, dan onderscheiden we wat we in 't algemeen noemen, woorden: men schift - onbewust/bewust gaat dat natuurlik! - uit verschillende zinnen bepaalde klankrijën of klanken, min of meer gewijzigd wel, maar toch voor 'et taalgevoel identiek met dezelfde in andere konstruksies. 'En paar voorbeelden noch:

Wa-oet-fadər? - Wat-sei-jə-vadər? - Tchel-(h)êf-ə-ma-al.

Men konkludeert: wat, vader, zei, heeft, enz. heet 'n woord.

Zo onderscheidt men in 't woord weer klankgrepen, - en klanken. B.v. va | dər, - bla | də | r (of: bla | dn), - a | dər, - enz. En deze verdelen we nader noch.³⁾ En onderscheiden:

1) Zie hiervoor blz. 122.

2) Zie hiervoor ook blz. 443.
Vooral in oude handschriften komt dit vaak voor. (Vgl. Grundriss Germ. Phil. I, 2^e dr., 544.) In veel uitgaven van nu wordt dit stelselmatig door de willekeur van de uitgevers verdonkeremaand. Zie T. & L. VI, 313/4; II, 381/2.

3) Vgl. Taal en Letteren VI, Over de Spelling.

[p. 483]

1.	Tweeklanken,
2.	bijklanken^1) (gleitlaute, glides),
3.	vokalen,
4.	vokaal-konsonanten,
5.	konsonanten.^2)

B.v.:

1.	hou, dij, eik, miau. [Vgl. T. & L. VI, 132, 109 vooral; II, 98.]
2.	zê^əp, boe^ər, dâ^ər! [Vgl. T. & L. II, 237, en 100, noot.] gêf-mij-^ət.
3.	adam, kleuren, boeren, enz.
4.	lêu̯, êu̯, vernîu̯t, enz.
5.	b, p, g, k, enz. [Vgl. T. & L. VI, blz. 135.]

Wat de klanken-rij betreft, zo is even te wijzen op de vroeger zo genoemde hiaat:³⁾ də ezəl, də auteur.

Bezien we nu klank voor klank, dan valt ons op dat 'en scherpe konsonant staat bij 'en scherpe (bv. f, s, t, p), en 'en zachte bij 'en zachte.

Niet overal doet men in 't Algemeen Nederlands dit gelijk. De een zegt van: waət, 'en ander van: waət; deze van: gaie, die van: gaie; hier van: bontəm vast, daar van: bondəm vast; zaəm, of zachəm; haəm, of haəm; əd-drag van.... enz. Tchel-êft... of: tchel-êft... of: tchelt | hêft. Velen: Wa-iz-dat? anderen daarentegen: Wa-is-tat?

Maar we ontleden, omdat we identiteit erkennen met andere gevallen, de beide eerste gevallen in was | ət naast: ət, ik, jij, hij was, - enz. -

En zo spreken we dan van de verschillende invloed die de ene konsonant op de andere in 't zinsverband heeft. Kennen we gewoon-weg het woord met zachte konsonant, die door de omgeving nu en dan verscherpt wordt, dan heten we dit verscherping. Bij woorden met gewoonlik-scherpe konsonant: verzachting.

Niet alleen deze, noch andere wijzigingen zijn waartenemen. Soms komen klanken voor, die in andere konstruksie gemist worden: wor-jə doof? naast jə wort, hij wort, wə, zə wordən, enz. Wat-fin-jə? naast: jə vint. Dat mên-jə mâr, naast: jə mênt.

En we konkluderen wegval van d na r, en n vóór ‘je’. (Zie Talen, T. & L. IV, 98 v.v., 102 v.v., en I, 151.)

Zo vinden we synkope van de ə in: dat mênd-ie wel, naast: hij mêndə. En soms van d en b: Wat-(h)a-jə-tə-zeən. Dat-he-jíj-chədân.

1) Geen bij-toon.

2) Vgl. Sievers, Phonetik, 37/8.

3) In sommige stijlboekjes staat noch dat men hiaten moet vermijden.
Lach niet, dit is noch latijns model!
En volgens sommige zijn daar de buigingsvormen zo goed voor!

[p. 484]

Daar gewoon-weg de woorden mét deze klanken ons eigen zijn, spreken we van weglating.¹⁾ In het tegenovergestelde geval worden klanken ingevoegd; ik ken hiervan weinig voorbeelden: ‘ik kendə-n-'əm niet’ en dergelijke zijn min of meer dialekties nederlands.

Dit alles komt niet alleen voor in 't zinsverband, maar ook in de samenstelling en afleiding van woorden. Men zegt altijd: obdreunen, - hepsucht, - wechsakken, - chodzdienst, - langsâm.²⁾

Men zegt, of: strijbout, of: strijk-bout, met pauze.

Voor de b hoort men de m veelal: ombəvángən, toombank.

Zogenoemde hiaten dat geen hiaten zijn, want men pauzeert er niet! - zijn er in: modə-artîkəl, - roə-âər, - mensə-â^ərt.

Geregeld hoort men de t niet na de s vóór 't suffix -je,³⁾ in: vesjə, naast vest; kasjə, naast kast, enz.

Evenzo weinig van de e in gəlôvən, b v.: dat glôf ək nî't!

Zo zegt de een van: garantsî, intuîtsî, polîtsî, tradîtsî, posîtsî, justîtsî; maar talrijken ook van: polîsî, garansî, posîsî.⁴⁾

Van sommigen hoort men: trou-ən; anderen laten daartussen de w horen: trouwən.

Dit zijn de grammatiese fieguren in de Levende Taal, zo men wil; - van veel meer belang om optemerken, tegenover de historiese-grammatiese fieguren, die men gewoonlik in spraakkunsten vindt opgegeven, en van buiten geleerd worden. Want deze hier geven kijk hoe de taal leeft, hoe-die verandert. En door dat te zien in de nu-taal kan men eerst goed de verschijnselen in de taal van vroeger begrijpen; komt er licht in het verleden, in de historie.

En - wat een niet te verachten voordeel is: deze waarnemingen, deze zelfstandige studie, kan elk meedoen.

B.H.

1) In: sal 'k, ik sal 't, is geen synkope. Er is niets geen reden om te veronderstellen dat ik en 'et meer voorkomt als 'k en 't; eer 't omgekeerde; we hebben dus eerder, tenzij histories gesproken! over inlassing te praten.

2) Vgl. Muller, Tijdschrift Nederl. Letterk., X, 299.
Zie vooral Van Helten, Taal en Letteren V, 229 tot 237.

3) Ergens las ik dat dit 'en onbeschaafde uitspraak was. En sommige onderwijzers rekenen dit voor fout! Zie hiervoor, blz. 33.

4) Vgl. Taal en Letteren VI, 118.