Taal en Letteren. Jaargang 9

[p. 446]

Noordsche balk.

Onder de verschillende beteekenissen van 't woord balk, vinden we in het Nederl. Woordenboek het bovenstaande instrument, ook wel hommel genaamd, niet vermeld.¹⁾ De belangrijke verzameling muziekinstrumenten, door den heer Boers bijeengebracht, en onlangs aan 's Rijks museum te Amsterdam ten geschenke gegeven, bevat ook een Noordschen balk: ik mocht hem door de welwillendheid van den hoofddirecteur reeds nu bezichtigen en het is naar aanleiding van dit bezoek, dat ik te dezer plaatse dit, thans alleen aan de liefhebbers bekende, werktuig min of meer uitvoerig wensch te bespreken.

De Noordsche balk, van den bekenden musicus afkomstig, is van koper vervaardigd en met den korten hals naar schatting circa negen decimeter lang. Hij bestaat hoofdzakelijk uit een holle doos, in den vorm van een balk, naar achteren iets verbreed, en is met vier snaren bespannen, die door middel van schroeven gestemd kunnen worden. Onder twee snaren bevinden zich op ongelijke afstanden koperen uitsteeksels in het bovenvlak van 't instrument, vermoedelijk om het juiste treffen der tonen gemakkelijk te maken, terwijl een klankgat, in den vorm van een roset in het bovenvlak is aangebracht.

In het begin der 17^e eeuw was dit muziekinstrument in Amsterdam zeer goed bekend. In een tooneelstuk, in 't jaar 1639 op den schouwburg aldaar vertoond,²⁾ wordt de titelrol vervuld door een prins of vorstenzoon, wiens geestvermogens van zijn jeugd af zeer beperkt zijn geweest. De goden hadden echter besloten, dat dit niet zoo blijven mocht en Venus met Pallas komen de aarde bezoeken, om het verstand van den stompzinnige te scherpen. Naar de wijze dier dagen komen de ‘lasure wolcken’ nu omlaag, ‘daar wordt gespeeld en gezongen’ en terwijl men hoort aanheffen:

Daalt wolkjes, wolkjes daalt
Van 's Hemels zalen, enz.

wordt onze prins door een onweerstaanbare kracht tot slapen gedrongen. Verwonderd roept hij uit:

1) Het hakkebord is echter wel te zijner plaatse beschreven.

2) J. van Arps Chimon. ‘Treur- bly- eyndent-spel.’ Blijkens Wybrands' Het Amst. tooneel blz. 256 den 16en Sept. opgevoerd.

[p. 447]

 

Wat zakpijp, of wat lier, wat Noordsche balk is 't,

 

Die mij drijft tot de slaap, dat wou ik dat ik wist.

Men mag hier uit niet alleen afleiden, dat het besproken speeltuig toen ter tijd zeer bekend was, maar ook, dat de zang in den Amsterdamschen schouwburg destijds, behalve door de zakpijp (doedelzak) en de lier (draailier) ook door den Noordschen balk begeleid werd.

Op het einde van die eeuw was het instrument nog in ons land in zwang Een Friesch dorpsschoolmeester en organist beschrijft ons de inrichting en het gebruik van de voornaamste muziekinstrumenten; hij vergeet dan ook niet een hoofdstuk aan de Noordsche balken te wijden.¹⁾ Hoor hoe hij ze ons beschrijft:

‘De Noordsche Balken zijn holle vierkantige instrumenten, van twee of drie voeten lang, en ook wel langer of korter; worden met drie of vier snaren besnaard. Tot elk eind is een kam, daar de snaren over gespannen worden; de tonen worden met koperen krampen, onder de snaren, daarop gezet (d.i. gespeeld) op deze manier: laat de voorste snaar zijn toon zijn C, zoo deelt de snaar tusschen de kammen in twee gelijke deəlen, dat is recht in 't midden, zoo is dat de tweede C.’

Na nog enkele inlichtingen gegeven te hebben omtrent het spelen op deze snaar, gaat hij voort:

‘De ingevoegde semi (halve) tonen worden daar niet op gezet, alzoo het maar een zeer eenvoudig instrument is, daar niet veel kunst op kan gedaan worden; de “voijsen” worden alleen op de voorste snaar gespeeld, de andere hebben altijd hetzelfde geluid en verstrekken kwansuis voor Bas. Het spelen wordt van sommigen gedaan met twee pennetjes; met de eene schrabben ze over de snaren en met de andere strijken ze langs de voorste snaar over de tonen. Anderen strijken met een strijkstok op de snaren en met den nagel van den linkerduim strijken ze op de voorste snaar over de tonen en spelen alzoo de “voysen”.’

Ook nog in de 18^e eeuw wordt er in ons vaderland melding van gemaakt, het laatst in 1795²⁾

In het Rijksmuseum te Amsterdam vindt men thans twee Noordsche balken, behalve den boven beschrevenen ook nog een minder fraaien van hout vervaardigd, die ongetwijfeld ouder is (gedagteekend 1608 (?)), het Museum van het Friesch Genootschap van Geschied- Oudheid- en Taalkunde te Leeuwarden bezit er drie, de heer D.F. Scheurleer te 's-Gravenhage één.

1) Claas Douwes te Tzum in: Grondig ondersoeck van de toonen der musijk Franeker 1699 blz. 118 en 119. De spelling is, gelijk ook in 't vorige, gemoderniseerd, de interpunctie hier en daar veranderd.

2) Door J.V. Reynvaan in zijn onvoltooid Muzijkaal kunstwoordenboek i.v. Hommel. W. Dijkstra's Doaitse mei de noardsce balke. Fran. 1850 (2^e dr.) doet ons slechts territoriale bekendheid vermoeden. Bij Noord-Hollandsche boeren moet hier en daar ook nog wel een N. balk schuilen.

[p. 448]

Ook in buitenlandsche musea, met name te Yperen, Brussel¹⁾ en Parijs²⁾ treft men ze aan.

Het zal thans wel duidelijk zijn, hoe dit instrument aan den naam van ‘balk’ gekomen is, doch waarop berust de toevoeging ‘Noordsche’? Denkelijk is het wel van Noorsche afkomst. Jhr. van Riemsdijk, de hoofddirecteur van 't Rijksmuseum deelde mij mede, dat hij op een reis door Scandinavië in een Noorsch dorpje nog een jong meisje op een dergelijk muziekinstrument had zien spelen (de zoogenoemde ‘Noordsche harp.’).

Toch is het zeker, dat ook in andere landen: Noord-Friesland, IJsland, Duitschland, Italië,³⁾ Frankrijk⁴⁾ en Rusland soortgelijke speeltuigen bestaan

1) V.C. Mahillon. Catalogue deseriptif et analytique du Musée instrumental du conservatoire royal de musique de Bruxelles. Gand. 1893, pag. 482. Ter vergelijking volge in hoofdzaak, wat men er hier van vindt. Bûche (all. Scheidholt). Caisse plate rectangulaire montée de 5 (sic!) cordes, 2 en acier, sur la touche, pour la mélodie; 3 en laiton, à droite pour l'accompagnement.... La main droite emploie un plectre en plume d'oie très flexible; la main gauche appuie sur les cordes de la touche à l'aide d'un roseau quand on les fait vibrer à l'unisson; lorsqu'on joue en tierces on appose l'index sur la première corde et le medius sur la seconde. Pour les autres intervalles on se sert des deux doigts restants.

2) G. Chouquet. Le musée du conservatoire national de musique. Paris 1884 pag. 73. Hij noemt het instrument Bûche des Flandres en zegt er o.a. van: La bûche est un instrument fort peu connu et devenu très rare, quand il a de grandes dimensions comme le beau spécimen du musée d'Ypres. La forme en a varié et primitivement ressemblait à celle d' une poutre.

3) In het Supplément à l'encyclopedie (van Diderot c.s.) IV pag. 857 leest men: Zarlin (1517-1590) parle d'un instrument toscan qu' il dit être très ancien & qu' il nomme symphonie. Suivant la description, c' étoit une espece de caisse sur laquelle étoient tendues des cordes à la quarte, à la quinte & à l'octave; on faisoit continuellement raisonner les trois cordes les plus graves, tandis qu' on exécutoit un air convenable sur la corde la plus aiguë. Zarlin ajoute que quelques auteurs, entr' autres Ottomaro-Lucinio, veulent que cet instrument soit la lyre antique, & probablement celle dont parle Horace dans l'art poëtique.
Ut gratas inter mensas symphonia discors.
.......... Au reste la symphonie de Zarlin paroît n'être autre chose que l'instrument que nous avons nomme buche.

4) Supplément à l'Ene. II 76. Ne trouvant nulle part le nom d'un instrument très-peu connu, appellé en Allemand scheid-holz, je l'ai fraduit littéralement, en quoi j'ai éte en quelque façon autorisé par la figure de cet instrument qui consiste en une caisse longue, tantôt quarrée & tantôt triangulaire, ressemblant à une buche. Sur la table de cet instrument sont tendues trois cordes de laiton par le moyem d'autant de chevilles; ces cordes se mettent à l'unisson, & ensuite on en fixe une par un petit crochet, ensorte que la partie entre le chevalet & ce crochet sonne la quinte au-dessus des deux autres. Quelquefois on ajoute une quatrieme corde à l'octave. Pour jouer de cet instrument, on touche toutes les cordes à la fois avec le pouce de la main droite, tandis qu'on produit le chant en promenant de la main gauche un petit bâton poli sur la corde la plus haute, la partie de l'instrument qui sert de manche étant divisée par des touches, comme les manches des guitarres.
Dit en het voorgaand artikel onderteekend: F.D.C. Eene afbeelding vindt men in dit supplement bij de platen met muziekinstrumenten (Luthier Pl. 4 fig. 6).
G. Chouquet, ouvr. cit. Epinette des Vosges. Cet instrument n'est à vrai dire, qu'une petite bûche d'un modèle simplifié. On en joue maintenant en pinçant les cordes avec une plume; mais autrefois etc. In Rusland heet een soortgelijk instrument Balalaika. Dit als den oorsprong van Noordschen balk aan te nemen. vind ik wel wat gewaagd. Grimm geeft in zijn woordenboek op Scheitholz niets naders.

[p. 449]

hebben, in de beide laatstgenoemde landen worden ze zelfs nog tegenwoordig bespeeld. De Noordsche balk is de voorganger van de hedendaagsche ‘Schlagzither’ geweest.¹⁾

Amsterdam, Zomervacantie 1899.

M.M. Kleerkooper.

1) Zie verder: J.C. Boers in het Tijdschr. der Vereeniging voor Noord-Ned. Muziekgesch. I blz. 1-9 en Mr. J. Dirks t.a.p. blz. 112-113 en den Catalogus der collectie-Scheurleer.