Taal en Letteren. Jaargang 9

[p. 367]

Een onbekend lied
Van Jan Jansz. Starter.

Den 1^en Augustus van 't jaar 1617 werd te Amsterdam de eerste steen gelegd van een gebouw, dat den weidschen naam van ‘Nederduytsche Academie’ dragen zou. Hoofdzakelijk bestemd tot populariseering van verscheiden wetenschappen, werden er ook treur- en blijspelen opgevoerd. Dit was tenminste het doel, dat zich Dr. Samuel Coster voor zijne stichting gedacht had. Het is zijn schuld niet geweest, dat de schoone verwachtingen geheel verijdeld werden en de tooneelvoorstellingen welhaast het eenige werden, wat er van het omvangrijke programma, bij de opening beloofd, werkelijk ten uitvoer kwam. Kerkelijke tegenwerking had de Academie in de engte gedreven.

Omstreeks denzelfden tijd had de Leeuwarder boekverkooper Jan Starter, voorheen lid der oude kamer te Amsterdam, in de stad zijner inwoning een soortgelijke poging gewaagd. Intusschen, de rederijkerskamer ‘Och, mocht het rysen!’, die zich binnen veel enger kring dan de Academie bewoog, werd met dezelfde wapenen als deze bestreden. Zij werd, na nog geen twee jaren bestaan te hebben, op bevel der regeering gesloten.

In het begin van 't jaar 1618 echter koesterden Coster en Starter nog de beste verwachtingen voor hunne stichtingen. Eigenaardig is het, dat de laatste zijn Amsterdamsche vrienden te midden zijner nieuwe omgeving niet vergeten had. De Academie geeft in 1618 haar eersten bundel Nieuw-Jaar-Lieden uit. Nevens de verzen der broeders Bredero, Colm, Biestkens e.a., vinden we ook een bijdrage van den afwezigen Starter,¹⁾ en wel het volgende:

Nieu Jaar Lied, op de voys:

Ghy Heylicheytjens die in boomen en in kruyden.²⁾

1) De onderteekening luidt J.J. Leer volmaeckt Natuer. Dit was aanvankelijk de spreuk van den dichter. Later vervangen door: Gonst baerd Nijd. Aldus Eekhoff in zijn Bloemlezing uit den Frieschen lusthof, blz. 114. Zie echter Van Vloten in zijn Inleiding voor zijne heruitgave van den Frieschen Lusthof, blz. XII. De Heer Buitenrust Hettema deelt mij mede, dat Starter de laatste zinspreuk reeds in 1616 gebruikte.

2) Het gedicht, hier als voys aangewezen, is van Hooft. Zie de jongste uitgave van Dr. Stoett, blz. 100 en 409. Behalve door het onvermijdelijke spellingverschil wijken de hier opgegeven woorden van het oorspronkelijke af door verandering van bloemen in boomen.

[p. 368]

 

1.

 

Wat mach de blye Son dus haest doen wederkeeren,

 

Die deur zijn korten loop scheen uytgedamt¹⁾ te zijn,

 

En zijn vergulde schijn

 

Soo schichtich en soo schoon allenskens te vermeeren?²⁾

 

2.

 

Ist om dat onsen Heer op heden wiert geboren,

 

Die 'tgulde pat des lichts vermeerdert en vergroot,

 

Waer deur den mensch ghenoot,

 

Het licht dat eertijts was in duisternis verloren?

 

3.

 

Het Aerdrijck is verheughd, de dagen lenghte kryghen,

 

Den blyen Hemel blinckt met een verheven glans,

 

Die nu de Son bykans

 

Bedrieght gheheel om hooch nae d' eerste plaets te styghen.

 

4.

 

Nu isset wenschen des Propheets geheel vervullet,

 

Die riep, ghy wolcken die met reghen zijt benaut,

 

Het aerdrijck doch bedaut,

 

Met eenen die u volc voor heel rechtveerdich hullet.

 

5.

 

De regen dien hy meent quam op een maechje³⁾ dalen

 

Die ons heeft voortgebracht het Lam dat met zijn bloet,

 

Blust onser sonden gloet,

 

En heeft ons uyt den clau des Duyvels comen halen.

 

6.

 

Dit nieu gheboren Kint verkondicht ons de vrede:

 

Maer onder ons, helaes! en werdt de felle twist

 

Vermindert noch gheslist.

 

Ach! menschen staeckt betijts u goddeloose zeden.

 

7.

 

Wilt met het oude Jaer u onde zeden uyten,⁴⁾

 

En in dit nieuwe Jaer een nieuwe leven voert,

 

De boose lusten snoert,

 

En wilt u tot den Heer te keeren eens besluyten.

 

8.

 

Denct doch dat desen roep sal werden eens gesonden

 

Dwers door de wolcken heen met donderich getier,

 

In 't blick'ren van het vier

 

Rijst dooden, en verhaelt al u verleden sonden.

 

9.

 

Dus keert u tot den Heer met een inwendich haken:

 

Maer 'theylich veynsen acht den Heer in 't minste niet

 

Want hy de herten siet:

 

Maer droevich en oprecht den armen wilt genaken.⁵⁾

1) Versta: uitgedempt, verdoofd.

2) De laatste twee woorden zijn verkeerdelijk herhaald.

3) Met uitstooting van d voor maechdje.

4) Hier in de beteekenis van uittrekken, afleggen.

5) Lees: genaken, in plaats van genaken. De zin loopt in 't volgende couplet door. Maer droevich..... sonden is: (9, 4; 10, 1-2) is een omschrijving van 9, 1.

[p. 369]

 

10.

 

Die uytghespannen zijn voor ellick die beladen

 

Met sware sonden is: hy roept doch komt tot my,

 

Ick sal u maken vry:

 

Ick wensche dat ghy leeft, en laet u boose daden.

 

11.

 

O opper Prince wilt toch ons ghebeen verhooren,

 

En u verkoren volck van sonden overheert,

 

Ghenadelijck bekeert,

 

En leyt haer op den pat van u volmaecte spooren.

Voor de kennis van onzen dichter zijn deze verzen niet onbelangrijk: de schrijver van den Frieschen Lusthof houdt hier telkens het oog op den Bijbel gericht en brengt ons daardoor het bedoelde bijbelwoord in herinnering. Zou Starter, wiens buitensporige leefwijze hem later ten verderve voerde, bij 't dichten aan zichzelf gedacht hebben, aan eigen zwakheden en zonden? Onze kennis van zijn leven is te gering, om op deze vraag een beslist antwoord te durven geven.¹⁾ Wat de heer Buitenrust Hettema verleden jaar in dit tijdschrift over Bredero opmerkte is wel geschikt, ons in dezen tot voorzichtigheid aan te manen.²⁾

In zijn hoofdwerk nam de dichter dit vers niet op. Daar wij er echter een ander lied van volkomen dezelfde strekking in aantreffen, waarvan de hoofdgedachte geheel met die van 't bovenstaande overeenstemt en dat technisch hooger staat, schijnt het, dat Starter, ontevreden over zijn eigen werk, 't Nieu Jaar Lied omgewerkt heeft. Sommige uitdrukkingen vond hij echter zoo juist, dat hij ze in 't nieuwe gedicht weder inlaschte.³⁾

Lees bijvoorbeeld dit begin:

Soo mijn yemand quam te vragen,

Wat d' oorsaeck mocht sijn, waerom

Men nu lengen siet de dagen?

Ick sou seggen wederom:

Mids Christus ('t pad des eewigh lichts)

De stralen klaer

Den Harders toonde sijns gesichts

In 't Nieuwe Jaer.⁴⁾

1) Hoe Starter te Franeker leefde blijkt uit Van Vlotens Inleiding voor zijne uitgave van den Frieschen Lusthof, blz. XIII vlgg. Waarom bleef hij niet te Amsterdam, waar hem zelfs een vast bestaan was verzekerd? (Oud-Holland, III, blz. 54.) Zie omtrent Starter ook het verslag van eene lezing van den heer Buitenrust Hettema in de Aanteek. van 't Prov. Utr. Gen., 1897.

2) Taal en Letteren, VIII, blz. 65 vlgg.

3) Doe ik den dichter door deze voorstelling der zaak oneer aan? Heeft men in Staring deze handelwijze dan niet immer geprezen?

4) Zie het geheele gedicht bij Van Vloten t.a.p.,, blz. 142 vlgg., en vgl. vooral ook het Nieuw-Jaer-Liedt op blz. 249.

[p. 370]

Wat verder geeft hij zijn lezers dezen raad:

Laet doch d' oude boose zeden

Met dit oude Jaer vergaen,

En treckt nu de suyv're kleden

Van de witte deughd weêr aen;

Een oprecht nieu leven voert

Doch allegaer,

En u boose lusten snoert

In 't Nieuwe Jaer.

En waarom?

Denckt staeg, dat ghy noch sult hooren

Dit seer schrickelijck geluyt:

‘Rijst dooden! leght ons te voren

De reeck'ning ten vollen uyt,

Van al 't geen ghy hebt gedaen,

Soo hier als daer;’

De overeenkomst is verrassend, maar men ziet, dat met behoud van dezelfde beelden en argumenten het laatste gedicht veel meer meesterschap over den vorm verraadt.

Leiden, Juni 1899.

M.M. Kleerkooper.