Taal en Letteren. Jaargang 9

[p. 119]

Kleinigheden uit de spraakleer.

III.
overgankelik en onovergankelik.

Werkwoorden zijn, zo heet het, overgankelik, of onovergankelik. Men vergeet, omdat men verouderde taal-iedeeën en verouderde grammatica uit een vreemde taal maar weer op ons levend nederlands van de XIX^e eeuw toepast! - dat de werkwoorden ook beide, overgankelik èn onovergankelik zijn; dit leert de waarneming van de taal-zelf! Want de vraag is niet: wat kunnen ze zijn in enig zinsverband, - maar: wat zijn ze in dit verband hier. -

Zo is ‘koken’ b.v. in de zin

‘de tweede meid kookt vanmiddag, de keukenmeid is uit.’

intransitief, en mag niet anders benoemd.

Evenzo is 't in de zinnen:

Wij schrijven, zíj lezen, hij rekent.
Ik geef, en zij neemt.
Ik werk, hij luiert.
Hebben jullie al gegeten. - Hij drinkt.
Iets kleedt niet. - De deur sluit niet.
Willem III volgde op.
Hoe vaak hij ook schiet, hij mist altijd.
Hij prijst altijd, zoo min kan 't niet wezen.
Verlies-je of win-je? Ik verlies de hele avend.
Ga maar vooruit, ik volg wel. - Ik heb anders al gefeliciteerd.
Ik zal verkopen; wie koopt het paard (bij het schimmel-spel.)
Ik zie weer, zei de eerste geopereerde; en ik hoor weer, zei de twede.
Wie zingt daar? - Wie moet trekken (bij 't kaartspel)?
Wie riep er? Ik wacht geduldig. - Wie liegt er, wie bedriegt er nu van jullie? - Je doe maar!
Wie preekt er morgen?

Zo blijken dus vele verba, die tot noch toe in de spraakkunsten als alléén transitief pareren, ook intransitief te zijn:

Transitief zijn de volgende daarentegen:

[p. 120]

‘Machtig mooi’: lachte hij.¹⁾
‘Op zij’, bulkte de agent.
‘Weg’, knorden ze!

Deze en vele andere zijn dus èn transitief en intransitief, en te plaatsen naast die voorkomen in zinnen als:

't schip verbrandde, - ze verbranden 't stro, - 't water kookt, - zij kookt vis.

en zovele meer.

Niet alle verba kunnen beide wezen.

Altijd-onovergankelik zijn voorals-noch in de algemene taal:

dansen, klimmen, zeilen, kruipen, groeien; liggen, zitten, slapen, lopen, sterven, hinniken.

Er zijn - alweer: op 't ogenblik, tot noch toe altans - verba waarbij in 't algemeen nederlands een objekt, volgens het taalgevoel van de meesten, niet kan gemist worden.

Onder deze Altijd-overgankelik zijn o.m.:

maken, laten, krijgen, reinigen, menen, achten, vinden, zeggen, noemen, weten, rekenen, redden, ontmoeten;
beklimmen, beklagen, bewaren;
verschaffen, verwachten, verrassen, verscheuren, verdienen, verleggen.²⁾

Deze kwestie is noch niet ten volle onderzocht, ik vestig er hier de aandacht op: vele, mischien de meeste verba, die zogenoemd tot dusver alleen transitief waren, - zullen in zekere zinsverbindingen ook intransitief voorkomen. Naar mij voorkomt, zal dit voor àllen die beschaafd nederlands spreken, niet gelijk zijn. Ik hou me aanbevolen voor mededelingen en berichten hieromtrent.

't Spreekt dat dichters zich niet altijd houden aan wat algemeen is; ‘daar zijn ze dichters voor’. Vindt hun doen algemene instemming - wat zèlden 't geval is, meestal krietiezeert men ze er scherp om, als makende

1) Vgl.: Zijn schoenen scheef lopen. - Zijn ogen uit (blind) kijken. - Zich dood werken.
Van ander gehalte zijn:
Zij schreide tranen van berouw. - Een goed woord spreken. - Zijn slag slaan. - Een brouwsel brouwen. - Hij gaat zijn gang. - De heldendood sterven. - Bloed zweten. - Een dutje, een vasten slaap slapen.
Een gat in zijn hoofd vallen. - Boodschappen lopen. - Een polka, de horlepijp dansen.

2) Afzonderlik moeten vermeld:
zich schamen, zich beroepen, enz., waar voor 't taalgevoel zich geen objekt is, maar met het verbum, als prefix versmolten.

[p. 121]

taalfouten! waarom ook de invloed van dichtertaal op de algemene zo goed als nul is, -¹⁾ dan kàn 't in algemeen gebruik komen. -

Zo schijnt vroeger b.v.:

iemand aezen, verongelukken, zwichten, bevroeden, verwelken, verdwijnen, verschijnen, zinken, enz.,

transitief te zijn bij Vondel;²⁾

intransitief daarentegen:

herbergen, verhitten, verhogen, verwoesten, enz.³⁾

Bij Bilderdijk zijn transitiva:

blaken, bukken, blozen, dorsten, druipen, duiken, erbarmen, galmen, gloeien, insluimeren, regenen, sneeuwen, tanen, toeven, worstelen, zinken;

intransitiva daarentegen:

roosten, schaarden, uitstorten, verblijden, verstrooien, enz.

Historiese gegevens moeten echter met veel skepticisme meegedeeld. Want wie maakt uit dat die verba - bij Vondel, bij Bilderdijk onvergankelik, of niet-onvergankelik - ook niet bij vele anderen al, jaren vroeger, in 't algemene spraak-gebruik, of over kleiner landstreek, algemeen zó en niet anders voorkwamen? Bij wat we over hebben mag nooit uit het oog verloren: wat we missen; dit overtreft altijd 't eerste; - tot alle voorzichtigheid in 't besluiten is dus geraden. Daarom is juist ook met de studie van het tegenwoordige te beginnen: daardoor - men kan dit schijnt het, maar niet genoeg herhalen - wordt onze taalstudie eerst even gelijk met die van de natuurkundige wetenschappen; het tegenwoordige is te kontroleren; bij 't verledene moet men tevreden stellen met wat over is!

In onze tijd vindt men bij Couperus b.v.:

De Hertogin had eerst niet willen geloven. -
Een jong mens vergeet gemakkelik.

En zo zullen er vele meer zijn, in ‘dichter’-taal. -

En in de levende spreektaal zullen ze ook gevormd worden. Vindt dat navolging, dan zal een grammaticus in de volgende eeuw, die 't dàn-nederlands beschrijft in wetenschappelike zin, meer van deze kunnen aanwijzen; hij zal dan kunnen opmaken in hoeverre 't nederlands zich vervormd heeft.

Zw.

B.H.

1) Kluge, in zijn ‘Von Luther bis Lessing’ neemt de duitse schrijftaal als norm, die evenals de onze, een mix-max is van dichter-taaltjes en dichter-uitdrukkinkjes, à l'instar van 't latijn vaak! - wat hij dus als invloed van dichters op die algemene taal aanhaalt, bewijst weinig, - en allerminst voor 't hollands; men moet daarin maar eens de beschaafde spreektaal vergelijken met wat onze auteurs, ook onder de ouderen, schrijven! -

2) Van Helten, Vondels Taal, Syntaxis, blz. 13, v.v.

3) De oorzaak van deze verandering is analoog aan die in de taal van nu. Waarom het niet zo te verklaren is dat de ‘onoorspr. opvatting’ uit een ‘reflexieven tusschen vorm’ is geworden.

[p. 122]

IV.
't Aangeven van ritme.

Ten onrechte wordt bij ritme-aanwijzing gebruik gemaakt van - ◡. Er zijn toch talloze aksenten; en door - ◡ aantenemen, maakt men een princiepieëel verschil waar slechts een gradueel verschil bestaat. Men moet met aksenten boven - - - 't aangeven. Gewoon de minste klem krijgt een aanduiding; meer en noch meer en noch eens meer, enz., telkens een / meer. Op deze wijze, als proef:¹⁾

De Serzjant-Instrukteur is aan 't kommanderen van:

‘Stilstaan na de beweging!.... stil staan,.... al stond-je ook op je kop... stilstaan!’

Moet dit niet dús worden geaksentueerd?

En dit volgende aldus?

‘Kijk nu, God-zal-me-liefhebben eens hier!’

En dit zó?

‘Bakboord je roer!’ kommandeert de kapitein.

Natuurlik is deze wijze alleen doenlik om als proeve te dienen. In den regel kan men volstaan met twee of drie hoofdaksenten aantegeven.

1) De voorbeelden zijn overgenomen uit Dr. B. Analecta I, II.

Toonshoogte.

In 't nederlands is aan 't waarnemen van de toons-hoogte weinig of niets gedaan.²⁾ Ziehier enige proeven.¹⁾ Men geeft ze aan door punten voor de lettergrepen op verschillende hoogte.

Zo nodig wordt een dalende toon door > en stijgende door < aangegeven.

Om hiervan op de hoogte te komen, dient men zich in 't afluisteren van zich zelf te oefenen. Niet bij allen is de toonshoogte van elke lettergreep gelijk; en gros en door velen afteluisteren kan men tot vrij zeker rezultaten voor bepaalde gevallen komen.

B.H.

Men dient te letten op de verhouding, het samengaan en 't verschillen van ritme en toons-hoogte.

2) Zie Van den Bosch-Meyer, Leesboek, Aanhangsel. - Dr. B., Analecta I, derde druk.

1) De voorbeelden zijn overgenomen uit Dr. B. Analecta I, II.