Taal en Letteren. Jaargang 9

[p. 27]

Slang-uitdrukkingen met ‘Zitten’.

I. Oorspronkelike betekenis.

a. Als grondbetekenis van 't gemeen indogermaanse werkwoord kunnen we aannemen: gezeten zijn, zich bevinden in 'n bepaalde houding.

Bij 'n gloeiende spijker zitten.
In z'n eentje zitten.
Op 'n droogje zitten.
Op z'n dooie gemak zitten.
Jullie zit daar uit te waaien.
We zitten hier mooi te kijk.
Je zit er bij als Piet Snot.
Je sitter bij as de steeneman. (Mult.)
Deze uitdrukking van juffrouw Pieterse tegen Stoffel op 't klassieke salieavendje is mij overigens onbekend.
Er voor dove neuten bij zitten.

b. Wie zit, rust. Daar rusten iets aangenaams is, zal deze houding gewoonlik van eenigsins lange duur zijn. Vergelijk noch: Die jongen heeft geen zit in z'n gat.

De hele avond zitten peren, hijsen,
Bier of sterke drank drinken.
Zitten kletsen, lullen, mieren.
'n Paar uur zitten bomen.
Ernstig over 'n zaak spreken.
Z'n vrouw heeft met 't eten zitten darren.

c. Zitten heeft vaak de betekenis: gezeten zijn en in die houding 't een of ander verrichten. Op dit laatste valt natuurlik 't meeste gewicht, de houding doet weinig ter zake. Toch kan er altijd aan gedacht worden.

Heb je al meer gezeten?
Ellipties voor: als model gezeten.
Dokter Kok zit van een tot twee.
Aan de dwarsfluit zitten.

[p. 28]

Aan 'l laatje zitten.
In de balie, in 'n kommissie zitten.
Met 'n mosselekraampje zitten.
Voor hoer zitten.
Voor 'n examen zitten.
Ergens voor gaan zitten.
Onder 'n grokje, 'n potje bier zitten.
Mee aan zitten.
Ellipties voor: aan tafel zitten.

II. Verbleekte betekenis.

a. Bij 'n zoo vaak gebruikt woord ging natuurlik licht iets van de oorspronkelike betekenis verloren. Aan 'n bepaalde houding werd dan niet meer gedacht, en ‘zitten’ werd synoniem met: zich bevinden, zijn.

Z'n broer zit in Haarlem.
Waar heb jij gezeten?
De deur zit op slot.
Vol ongedierte zitten.
Ellipties:
Buiten bij Mast zit 't stamp.
Hoe zit de vork in de steel?
Ellipties:
Hoe zit dat?
't Vet zit 'em niet in de weg.
Er zit 'n heele boel aan vast.
Ik zit er aan vast.
Ik dien m'n belofte te houden.
Ellipties:
Dat zit.
't Schroefje wil niet blijven zitten.
Van al 't geleerde is niets blijven zitten.
Je zit goed in je dassen.
Dat kind zit er goed in.
Ellipties voor: in de kleeren.
Hij zit er dik in.
Ellipties voor: in 't geld.
Evenzoo:
Zit daar wat? Geen sent.
Maer daer en zit niet ten besten, het volk is te slecht. (Hoofts Warenar.)
't Zit er aan.
Ze hebben geld.
Zou er voor mij nog wat aan zitten?
Iets te verdienen zijn.

[p. 29]

Er zit bij die jongen niks bij.
Geen verstand.
t Blanketsel zit er 'n duim dik op.
Er zit wel wat ìn die jongen.

b. Zitten wordt dikwijls gebruikt voor: zich bevinden aan 't lichaam. 'n Jas zit goed of slecht, 'n das zit recht of scheef enz. Alleen de plaatsing aan 't lichaam wordt daardoor aangeduid: wil men daarentegen uitdrukken, welke indruk 't kledingstuk als versieringsmiddel maakt, dan gebruikt men ‘staan.’ 'n Groen vest kan onberispelik zitten en toch afschuwelik staan.

De jas zit met plooien.
Hij zit je als geschilderd.
Die laarzen zitten me wat krap.
Verg. Ik zit krap = ik ben niet ruim bij kas.
Je hoed zit op een oor.
Maar: je hoed staat op half zeven.
Je das zit los.
Dat zit je niet glad.
Beantwoordt niet aan je verwachting.

c. Hoewel men de houding van iemand die zit moeilik 'n onaangename noemen kan, is 't toch opmerkelik, hoe groot 't aantal uitdrukkingen met zitten is, die 'n beslist onaangename toestand schilderen. Waarom zegt men bijv. nooit: in 't geluk zitten, wel: in 't ongeluk zitten?

Waarom wel: de weduwe is met acht kinderen blijven zitten, niet: zij is met acht miljoen blijven zitten. Wat men mischien als verklaring zou kunnen aanvoeren, is dat iemand die ongelukkig, bedroefd of wanhopig is licht z'n gewone werkzaamheden laat varen, en zich nederzet, om uit te zuchten of uit te huilen. Men zegt dan ook wel van zo iemand die alle moed laat zinken, dat hij: bij de pakken neerzit.

In de beroerdheid zitten.
In de misère zitten.
In de pekel zitten.
In de stront zitten.
In de rats zitten.
De laatste drie betekenen alle: zich in verlegenheid bevinden. ‘In de rats zitten’ heeft soms ook echter de betekenis: bang zijn. Altijd is dit 't geval met:
In de schijt zitten.
Verg. 'n bange schijterd.
In zak en as zitten.
Ellipties:
Er ìn zitten.
Ergens over ìn zitten.

[p. 30]

Je zit er ìn, man!
Uitroep, als 't gelukt is iemand er in te laten lopen, hem ‘er van tussen te nemen.’
In de war zitten.
In de knoei zitten.
Midden in de herrie, in de rommel zitten.
In de verhuisboel zitten.
Dat zit me dwars in m'n maag.
Iemand in z'n vaarwater zitten.
Op hete kolen zitten.
Op 'n hoge huur zitten.
Met 'n som zitten.
Ze zit met twee platte kinderen.
Kinderen die noch niet lopen.
Met iets in z'n maag zitten.
Die meid zit met jong.
Is zwanger.
Nu zit hij met z'n gebakken peren.
Met iemand opgescheept zitten.
Daar zit ik lelik mee geschoren.
Ellipties:
Ergens mee zitten.
De koopman is met z'n waar blijven zitten.
Ongefortuneerde meisjes blijven licht zitten.
De jongen is weer blijven zitten.
Iemand voor gek laten zitten.
Onder de pantoffel, onder de plak zitten.
Ellipties:
Z'n kinderen zitten er goed onder.
Op zwart zaad zitten.
Er zit 'n goed pak slaag voor je op.
Dat zit er wel op.
Dat kon wel eens gebeuren. Altijd iets onaangenaams.
Tussen twee vuren zitten.
Z'n schoonmoeder zit er altijd tussen.
De troef zit lelik tegen.
Jij zit ook altijd tegen.
De ruiten zitten zoo gemeen mogelik.
Bij 't kaartspel. Echter ook: De troef zit goed; dat zit je mee.
M'n vrouw zit weer zonder.
Ellipties voor: zonder meid.
Hij zit me altijd dwars.
Maakt 't mij moeilik,

d. Evenals zitten hebben staan en liggen in tal van gevallen de betekenis

[p. 31]

aangenomen van: zich bevinden. Alle drie de werkwoorden worden dan bijv. in 't frans weergegeven door: être. Toch kunnen ze in 't hollands niet onverschillig voor elkaar gebruikt worden. 't Schijnt wel, dat 't volgende steeds bewust gebleven is: Wat staat valt duideliker in 't oog dan wat zit. Zoo zeggen we dan: Er staat 'n veulen in de wei, 'n stoof op de grond, 'n Minervabeeld op m'n schrijftafel, maar: er zit 'n kikker in 't gras, 'n muis op de grond, 'n inktvlek op m'n schrijftafel. Moeder zegt tegen 'n kind dat ze van 'n leugen verdenkt: er staat 'n groote L. op je voorhoofd, maar: er zit 'n zwarte veeg op je voorhoofd. Van 't niet biezonder in 't oog vallende tot 't onzichtbare is maar 'n stapje. Lucifers zitten in 'n doosje, boter zit in 't vlootje, wortels van bomen zitten in de grond. Water staat in 'n karaf, in 'n glas, maar zit in 'n kruik, in 'n veldfles.

't Gotiese ‘mikils’ zit noch in ‘Michiel’ en ‘Mecklenburg’.
De Vlaming zegt: schuilt.
't Zat Klaas in de onderbuik (Staring).
't Zit me tot hier!
Met 'n handgebaar naar de keel. De betekenis is: Langer kan ik dat niet verdragen; de maat is vol. Bedoeld wordt waarschijnlik: de zenuwen verstoppen m'n keel.
'n Ongeluk zit in 'n klein hoekje.
Er zit onweer in de lucht.
De kroningspoëzie zit dit jaar in de lucht.
Dat zit in de famielie.
't Zit 'em niet in 'n mooi praatje.
M'n senten zitten der in.
Daar zit 'n streek achter.
Z'n broer zit er achter.
Verg.: Daar steekt wat achter.
Hij zit in de kast, achter de tralies.
Ellipties:
Hij zit. Hij heeft gezeten.
Ook: z'n tijd uitzitten.
De ellips is niet gebruikelik voor de volgende uitdrukkingen, die betekenen: in 't poliesieburo zitten.
Hij zit in de nor, in de doos.
Hij zit in de vijftigsentsbazaar.
De boete voor openbare dronkenschap bedraagt 50 sent.
Ik zit er ook niet in.
Dit zegt bijv. de schalkse kleermaker als verontschuldiging, wanneer 'n door hem geleverde stof weinig duurzaam blijkt.
Laat zitten!
Ellipties voor: laat je geld in je zak zitten; ik zal wel betalen.

e. In 'n paar uitdrukkingen schijnt zitten eer 'n beweging dan 'n rust aan

[p. 32]

te duiden. 't Is mogelik, dat de uitdrukking ‘iemand op de hielen zitten’ daaraan schuld is. Natuurlik ligt de voorstelling ten grondslag: de vervolger bevindt zich in de onmiddellike nabijheid van de vervolgde. Maar naast deze zeer aanschouwelike uitdrukking staat: iemand op de hielen volgen’, en beide worden vrij wel synoniem gebruikt. Is daardoor nu mischien verwarring ontstaan en is men de betekenis van ‘zitten’ uit 't oog gaan verliezen? 't Schijnt wel; anders laat zich ook moeilik 'n reden vinden, waarom men spreekt van: iemand dicht op de hielen zitten. In elk geval kan men bij de volgende uitdrukkingen niet aan 'n rust denken. In de eerste staat bij ‘zitten’ zelfs 'n bijwoord, dat altijd 'n beweging aanduidt.

Ergens achterheen zitten.
Ze hebben 'em achterna gezeten.
Iemand achter z'n vodden zitten.
Elkaar in 't haar zitten.
Iemand op z'n kop zitten.
De laatste uitdrukking komt voor in twee nuances. De eerste is: iemand afranselen; de andere: de baas over iemand spelen.
Verg.: Jen moeder is een zoet, stil menschje; daar zit je immers als een beul dwars over heen (Wolff en Deken).
Zich voor geld laten opzitten.
Je mag niet aan m'n boeken zitten.
Zit niet met je vingers in je neus.

Daar 'n handeling gewoonlik 'n rezultaat nalaat, kan men bij de mededeling dat 'n handeling heeft plaats gehad tegelijk 't oog op dit rezultaat vestigen, en dit toevallige in de betekenis kan hoofdzaak worden. Wordt nu 't rezultaat voor de eigenlike betekenis gehouden, dan schijnt 't perfekt de betekenis van 'n praesensvorm te hebben aangenomen. (Praeterito-praesentia.)

In dezelfde logiese verhouding als 't praesens staat tot 't perfekt kunnen ook verschillende werkwoorden tot elkaar staan; verg. vallen - liggen; ontvlammen - branden; zich zetten - zitten; enz. Terwijl hier 't raken in 'n toestand en 't zich daarin bevinden door twee verschillende woorden wordt uitgedrukt, zijn er ook gevallen waarin 't zelfde werkwoord beide betekenissen kan hebben. In 't Mhd. kan sitzen de betekenis van sich setzen hebben; verg. Nhd. aufsitzen, absitzen.

Naar: Pauls Principien, 2^e dr. bl. 230/31.

Als verklaring der bovenstaande uitdrukkingen zouden we dan kunnen aannemen, dat zitten = zich zetten, en dat dit laatste dan verschijnt in de verbleekte betekenis: zich bewegen.

NASCHRIFT. - Met 't bovenstaande heb ik getracht 'n kleine bijdrage te leveren tot 'n toekomstig nederlands slangwoordeboek. Hoofdzaak was dus

[p. 33]

'n zo volledig mogelike opsomming van de uitdrukkingen. De korte opmerkingen boven de verschillende rubrieken zijn uit de aard der zaak ook dikwijls van toepassing op n onder 'n andere afdeling genoemde uitdrukking. Ik vrees zeer dat noch de indeling, hoewel hier en daar omgewerkt, volgens welwillende opmerkingen van Dr. Buitenrust Hettema, noch de hele wijze van behandeling volmaakt zullen bevredigen. Maar 't ontbreekt aan voorbeelden: de semasiologie is een van de verwaarloosde wetenschappen. Mocht 'n bevoegdere zich eens tot 't verzamelen van onze zoo talrijke slang-uitdrukkingen geroepen voelen! Doch om te eindigen met 't geliefde stopwoord van broeder Zeekat uit Cosinus' Kippeveer - dàt zit noch!

A'dam.

Fred. Berens.