Taal en Letteren. Jaargang 8

[p. 295]

Noch eens de Warenar.

Belangstelling in de Uitgaaf van de Warenar door Dr. Leendertz geeft me de vrijheid om voor de volgende opmerkingen een plaatsje te vragen:

Vs. 707. So komter een Pot Aard'beyen uyt de Leytse schuyt,

Die heeftse daer al op voordeel laten koopen.

Zou op voordeel hier wel betekenen: in voorkoop of bij voorbaat? Betekent dit vers niet: onder voorwendsel van zo op goedkoper manier aan de vrucht te komen, dan wanneer ze in Amsterdam eerst wordt aangevoerd, weten die rijke wijven haar snoeplust te bevredigen. Vrouwen kopen weinig bij voorbaat - denk maar aan de vrouw van Piet Hein - maar altijd en eeuwig op het voordéligst. En zo als ze nú zijn, zal Hooft ze ook wel gekend hebben. De plaats door Dr. Stoett aangehaald is 'n bewijs mischien dat ‘op voordel’ ook bij voorbaat heeft betekend, hoewel ik hierbij, - 't is immers de vader van Gierighe Geeraerts vrouw - ook wel voordeel in onze betekenis kan verklaren.

Vs. 715. Bij den Snyer gheschreven op lest leden Maendach,

Noch bestaat de gewoonte - tenminste hier - dat smeden, schoenmakers en wagenmakers op vaste tijden op betaling rekenen. Zo is hier voor de smeden de eerste Donderdag na St. Maarten de betaaldag. Dan gaan de boeren op ‘smidsvet.’ Ook de wagenmaker krijgt op die dag betaling. Die niet komt ontvangt 'n rekening. Voor de schoenmaker is de twede Woensdag in October de aangewezen dag. Kan nu met Maendagh in dit vers niet bedoeld zijn de dag waarop de kleermaker recht heeft, om de rekening te zenden? Mogelik gold de een of andere Maandag van 't jaar voor betaalsdag en lest leden krijgt daarmee tevens betekenis. De dialoog tussen Ryckert en Warenar geeft immers niet d' indruk, dat de leveransiers moeite hebben hun geld betààld te krijgen?

Vs. 787. En spandemer vier paarden an van iender haer.

van ienderlei haar bestaat hier noch voor: van dezelfde kleur. Ik denk hier óók aan een komies effekt, maar anders als Dr. L. Warenar praat met de rijke Rijckert. Vier paarden van eender haar is 'n deftig herespan. En zo'n deftig vierspan zou noch niet, zelfs niet in staat wezen de kladden van hun kleren te trekken.

[p. 296]

 

Vs. 1440. Soo niet, soo raecktmen wel met het ware goet nae de gront,

Lekker heeft net gezegd:

Klaer zijn haer saken, soo de Fortuyn heur dat jont.

soo niet van 1440 is dunkt-me: Zo de fortuin ons niet gunstig is, raakt men wel met het wàre goed, d.i. het eerlik verkregene naar de grond en zou dat dan niet het geval wezen met het oneerlike?

Op pag. XXI van de Inleiding zegt Dr. L.:

‘En dat moraliseerend tintje aan het slot is echt Nederlandsch, echt nationaal.’ Hebben we aan het slot van de Warenar wel te doen met 'n moraliserend tintje? De toeschouwer heeft van Ritsert d'indruk gekregen dat hij het geld niet in de grond begraven zal en ook van Klaertje weet hij wel dat die er haar gebruik van zal nemen:

‘Maer zijn dochter heet Klaertje, die zelze wel klaren,’

Die beiden het geld te geven bevredigde het Amsterdamse koopmanspubliek van die dagen, dat duizenden bijeenbracht om de weg naar Oostinje te vinden en de Kompanie op te richten. Warnar heeft genoeg van de angsten en hij kent zichzelf te goed dan dat-ie niet zou weten dat die opnieuw zouën terugkeeren als-ie de pot hield. Dat bewijs van zelfkennis heeft het publiek stellig goedgedaan. En het geld kwam nu in handen van 'n paartje, dat het niet zal verkwisten. maar er toch 'n deugdelik gebruik van maken zal. Geen moraal dus. 'k Stel me zo vóór, dat er onder de toeschouwers waren - echte kooplui - die zeiën: Goddank, nu komt het geld tot z'n bestemming. Die hebben gelachen om Warenar, maar zich geërgerd dat zo'n kapietaal als 'n waardeloze steen zolang begraven gelegen had, terwijl het in de negosie zo goed te gebruiken was geweest! Het stuk is er immers helemaal op berekend om het Amsterdamse schouwburgpubliek in z'n zwakste zwak te tasten?!

Steenenkamer.

W. van der Heide.

Naschrift.

De Redactie zendt mij eene proef van het artikel van den heer Van der Heide, en gaarne voeg ik daarbij mijn opmerkingen. Het is toch altijd aangenaam te bemerken, dat hetgeen we schrijven belangstellende lezers vindt. Ook is er in een afzonderlijk opstel, zoo noodig, gelegenheid tot eene breedere uiteenzetting dan in eene uitgave mogelijk is, waar de veelheid der aanteekeningen tot de meeste beknoptheid dringt.

[p. 297]

Op voordeel in vs. 707 heeft verschillende verklaringen gevonden. Bilderdijk zegt: ‘Op voordeel koopen, is vooruit koopen om de eerste te zijn die ze heeft;’ - De Vries: ‘Te weten vooruit, om door het opdisschen van aardbeijen zeer vroeg in den tijd, boven anderen uit te munten. De oorspronkelijke beteekenis van voordeel namelijk is: iets dat men boven anderen vooruit heeft;’ - Van Vloten: ‘om anderen voor te zijn;’ - P. Leendertz Wz.: ‘omdat zij daar goedkooper zijn dan te Amsterdam;’ - Alberdingk Thijm vertaalt het door ‘bij voorbaat;’ - Velderman: ‘om anderen vóór te zijn.... De verklaring van den heer L.: “omdat zij enz.” is geheel in strijd met het karakter der geschilderde dame, die ver van zuinig is, het zelfs niet wenscht te zijn;’ - Verdam: ‘om anderen vóór te zijn (De Vries).... Om zuinigheid bekommert zich de hier door Hooft geschilderde dame zeker al heel weinig;’ - in mijne uitgave heb ik de verklaringen van mijnen vader en van De Vries beide voldoende genoemd voor de woorden op voordeel op zichzelf en de eerste dan aangevuld door er op te wijzen, dat deze dame op ‘koopjes’ uit was, maar ze toch geen van beide hier kunnen aannemen, omdat daardoor al onverklaard bleef; wel echter heb ik ze laten gelden als verklaring der bedoelingen van die dame; ik vermoedde daarom ‘in voorkoop;’ - Dr. Stoett verklaart weer ‘bij voorbaat’ en de heer Van der Heide neemt de door mij aangevulde verklaring mijns vaders over. Men ziet, er is nog al verschil van gevoelen. Ik sta tot nog toe vrij wel alleen, en maak dus gaarne van deze gelegenheid gebruik om mijne opvatting nader toe te lichten.

Van al de gegeven verklaringen komt ‘bij voorbaat’ mij de minst waarschijnlijke voor. Wel ben ik het met Dr. Stoett eens, dat in Sp. Brab. 1662 op voordel die beteekenis heeft, maar dat bewijst nog niets voor deze plaats. Bij voorbaat iets aanschaffen beteekent immers: iets aanschaffen en bewaren, om het bij de hand te hebben, als men het noodig heeft,’ en dit kan men wel doen met mosselschelpen, maar niet met eene zoo licht bedervende vrucht als aardbeien. Zouden we dus in den Warenar die beteekenis moeten aannnemen, dan zou de redeneering van de rijke dame geweest zijn: ‘misschien zal ik overmorgen bezoek krijgen en daarom zal ik maar vast aardbeien laten komen, om voor alle gebeurlijkheden klaar te zijn.’ Maar waar verder niets op eene te verwachten visite wijst, zou deze verklaring toch wel wat gezocht zijn. In de breedere verklaring, die Dr. Stoett van deze plaats geeft (bl. 190), vind ik trouwens het begrip ‘bij voorbaat’ niet terug.

De verklaring ‘om anderen voor te zijn,’ is blijkbaar eene vergissing. Gaat men de verschillende verklaringen na, die ik hierboven afgeschreven heb, dan ziet men, dat Van Vloten, Velderman en Verdam de verklaring van De Vries hebben overgenomen en dat deze haar weer van Bilderdijk heeft. Maar de aanteekening van Bild. bestaat uit twee deelen: de uitdrukking op voordeel koopen vertaalt hij door ‘vooruit koopen’ en voegt er ter aanwijzing van de bedoeling der dame bij ‘om de eerste te zijn die ze heeft.’ Deze laatste woorden zijn dus bij hem niet synoniem met op voordeel. De Vries nam B.'s verklaring over; ook hij verklaarde op voordeel door

[p. 298]

‘vooruit,’ welk laatste woord hij daarom cursief liet drukken. Terwijl hij nu ook de aanwijzing der bedoeling overnam, vergiste hij zich, door daarin een deel van de verklaring der uitdrukking te zien. Daarom voegde hij er nog een zin bij, die er nu los bij hangt en eigenlijk in strijd is met de cursiveering van vooruit. In het laatste gedeelte van De Vries' aanteekening toch behoort vooruit niet meer bij koopen, maar bij het hebben, dat op het koopen volgt.

Hoe moeten we nu vooruit koopen verstaan? Er zijn twee opvattingen mogelijk: 1^o men koopt de reeds aanwezige, voor het gebruik geschikte vruchten, om die te houden tot het oogenblik, dat men ze noodig zal hebben; dat is dus bij voorbaat koopen; 2^o men koopt nu reeds, met of zonder geheele of gedeeltelijke vooruitbetaling, de nog niet aanwezige vruchten, met de bepaling, dat die geleverd moeten worden, zoodra ze voor gebruik geschikt zijn; dit is in voorkoop koopen. Dat de eerste opvatting vrijwel onmogelijk is, meen ik boven aangetoond te hebben. De tweede opvatting is zeer goed mogelijk en dat houd ik ook nog voor de waarschijnlijkste beteekenis van deze plaats. Ik sta dus ook niet zoo geheel alleen met mijne verklaring, want eigenlijk is het niet eens de mijne, maar die van Bilderdijk.

‘Om voordeel te hebben, omdat ze daar goedkooper zijn,’ is eene zeer eenvoudige verklaring der woorden op voordeel, en volstrekt niet ‘in strijd met het karakter der geschilderde dame,’ die immers ‘op koopjes uit was’ en ‘altijd en eeuwig op het voordeligst’ kocht. Maar een bezwaar hiertegen ligt in al, een bezwaar trouwens, dat ik thans niet meer zoo overwegend acht als een paar jaar geleden. We moeten dan echter afzien van de beteekenis ‘reeds’ en hier iets aannemen, waarvoor ik nog geen enkel bewijs heb, maar dat ons tegelijk door eene andere zeer lastige plaats heen zou helpen. We zouden n.l. daer al als één woord moeten opvatten, en wel als aldaar, de gewone versterking van daar, met andere volgorde der samenstellende deelen. We zouden dan ook in vs. 936 erghens al kunnen opvatten als al erghens, versterking van ergens en niet noodig hebben aan te nemen, dat de schrijver zich in een dialectvorm vergiste. Misschien worden er, nu op het mogelijke bestaan van dezen vorm gewezen is, wel voorbeelden van gevonden. Zoo niet, dan moet de verklaring ‘om voordeel te hebben’ voorgoed opgegeven worden, en kan dit alleen als eene der bedoelingen van de dame beschouwd worden. Zoolang echter deze voorbeelden nog niet gevonden zijn, durf ik ook deze verklaring niet aannemen, en blijf voorloopig op voordeel verklaren als ‘in voorkoop.’

Wat de heer v.d.H. ons naar aanleiding van vs. 715 mededeelt omtrent betaaldagen, is zeker zeer belangrijk, maar zoolang nog niet is aangewezen, dat de kleermakers daarvoor, en ook in Amsterdam, zulk een vasten dag hadden, is zijn vermoeden te vaag, om daarop eene verklaring te gronden.

Dat we in de vier paerden van iender haer in vs. 787 eene toespeling te zien hebben op ‘'n deftig herespan,’ lijkt me niet zeer waarschijnlijk, omdat in dien tijd een dergelijk span in Amsterdam nog wel niet was.

Ook de verklaring van vs. 1440 kan ik tot mijn spijt niet aannemen. Soo

[p. 299]

de Fortuyn heur dat jont beteekent niet ‘zoo de fortuin hun gunstig is;’ er staat een bepaald voorwerp bij: dat n.l. Datse al hun kyeren tot Coninghen meughen maken.

Het slot der opmerkingen van den heer v.d.H. zou ik gaarne met een ‘Bovendien’ op bl. XXI van mijne Inleiding inlasschen, zonder echter het ‘moraliseerend tintje’ te laten vervallen. Met opzet heb ik deze zwakke uitdrukking gekozen voor de zeer oppervlakkige moraal, die er ligt in eene bekeering, waarbij het hart niet betrokken is.

Mijn dank aan den heer Van der Heide voor zijne belangstelling: ik hoop meer zulke opmerkzame lezers te vinden.

Amsterdam, April 1898.

P. Leendertz Jr.