Taal en Letteren. Jaargang 7

[p. 219]

Maerlant-studiën.
I. De rijmbijbel.

Maerlants Rijmbijbel is, zooals men weet, eene bewerking van Petrus Trecensis z'n Historia Scolastica. ‘Deze Petrus Trecensis¹⁾ alias Comestor,²⁾ werd, in 1164, Kanselier der hoofdkerk te Parijs. In deze hoedanigheid verplicht de openbare scholen te bewaken, zocht hij tevens de middelen van onderwijs te vermenigvuldigen, en het voorbeeld volgende van Gratianus die orde gebracht had in het kerkelijk Recht, en van Petrus Lombardus die hetzelfde had gedaan voor de Godgeleerdheid, ondernam Comestor een' dergelijken arbeid voor de Geschiedenis, inzonderheid voor de gewijde Geschiedenis. Namelijk hij verzamelde al de feiten van 't Oude als van 't Nieuwe Testament, en maakte die tot een stelselmatig geheel onder den naam van Historia scholastica, aanvang nemende met de Schepping der wereld, en loopende tot aan het einde van de Handelingen der Apostelen.

Uit deze heilige bronnen putte Comestor nagenoeg al zijn stof, zoo nochtans, dat hij hier en daar, de schriften van Flavius Josephus, inzonderheid diens Antiquitates, te baat nam, om het ontbrekende aan te vullen, gelijk hij mede, hetzij paraphrastisch in den tekst zelf, hetzij in dusgenaamde Additiones, naast den tekst gesteld bij wijze van Glossen, geographische inlichtingen gaf, woorden of zaken verklaarde, of duistere plaatsen ophelderde, naar de meening van Origenes, van Hieronymus, Augustinus en andere heilige Vaders. Zoo voegde hij ook bij zijn werk, aan het einde veler hoofdstukken, eenige voorname en gelijktijdige feiten uit de heidensche Geschiedenis, ontleend aan Justinus, Titus Livius of andere schrijvers der Oudheid, maar zeer beknopt meegedeeld, onder den bizonderen titel van Incidentia.

1) Wij volgen hier 't Voorbericht van David, wiens uitgaaf we gebruikten.

2) Trecensis, omdat hij, volgens sommigen, geboortig was van Troyes in Champagne. Zeker is het dat hij in de hoofdkerk dier stad de waardigheid van Canonicus scholaster bekleedde, en in 1147, tot die van Deken des Kapittels verheven werd.
Comestor of Manducator, in 't fr. le Mangeur, wegens zijne groote belezenheid. (D.)

[p. 220]

De Historia scholastica vond algemeen bijval, niet slechts in den tijd van Comestor, maar eeuwen lang na zijn' dood. Zij was het eenigste boek dat door de leeraars gebruikt werd voor het onderwijs der Geschiedenis, en ook, mag men zeggen, het eenigste gezag, waar de schrijvers van lateren tijd zich op beriepen tot staving hunner gezegden. Geen wonder derhalve dat zij, na de uitvinding der Boekdrukkunst, een der eerste boeken was welke door dit nieuwe middel heinde en ver verspreid werden. Reeds in 1473 werd het gedrukt te Reutlingen in Zwaben, vervolgens te Straatsburg in 1483, te Bazel in Zwitserland drie jaren daarna, en sedert nog meermalen te Parijs, te Hagenau, te Lyon, en elders.’

Weldra volgden er vertalingen. De eerste was een Nedersaksische berijming, in 1248, op bevel van Hendrik Raspe, landgraaf van Thüringen, ondernomen.¹⁾ De derde een Fransche vertolking, in 1297, door zekeren Guyars des Moulins, deken van de St. Pieterskerk te Aire in Artois,²⁾ de tweede de Vlaamsche berijming door Jakob van Maerlant, voltooid in 1271.

De bewerking was een vrije. ‘Waar Comestor disserteert als, onder anderen in 't begin van het Boek der Schepping, of waar hij uitweidt in allegoriën, of waar hij langwijlig is, als in de beschrijving van het Tabernakel, in de Visioenen van Daniël, en elders: daar onderdrukt Maerlant wat hem nutteloos voor den gemeenen Leser schijnt, of besnoeit het onderwerp, en brengt het in evenredigheid met de andere deelen, enkel opnemende wat rechtstreeks tot de Geschiedenis behoort, en achterlatende wat den samenhang breken of het verhaal belemmeren mocht. Om dezelfde reden maakt hij zelden gebruik van de glossen of Additiones des oorspronkelijken schrijvers, maar daarentegen voegt hij hier en daar uittreksels bij uit den Bijbel zelf, dien hij ongetwijfeld onder het oog had, en met den tekst der Historia scholastica vergeleek; gelijk hij mede, vooral in de eerste capittels van zijn werk, dikmaals zedelijke toepassingen maakt, vermaningen of berispingen geeft, of zinspelingen afleidt op de deugden en de volmaaktheden der heilige Maagd, waar bij Comestor, niets van voorkomt. Men ziet duidelijk dat Maerlant zich uitsluitend voorstelde een Boek te vervaardigen, 't welk tot onderricht en tot stichting zijner landgenooten dienen zou, waarom hij dan ook de dusgenaamde Incidentia van het oorspronkelijke opstel overneemt, en aan het Bijbelsch verhaal eenvoudig toevoegt, als behelzende ook histo-

1) David III, Voorb. III.

2) ibid.

[p. 221]

rische feiten welke het nuttig is te kennen, en die meteen de gewijde Geschiedenis in verband brengen met de ongewijde.’¹⁾

Een vrije bewerking, zooals Maerlants Rijmbijbel is, heeft iets voor en iets tegen. Ze heeft in haar nadeel, dat het dus ontstane werk geen volledigen, althans geen juisten blik geeft op de toenmalige kerkelijke wetenschap ten aanzien van de Gewijde Schrift; iets wat wel gezegd kan worden van de door een geleerd kerkelijk persoon geschreven, en door heel 't Westen als een handboek gebruikt compendium als de Historia Scholastica. Doch daar staat tegenover, dat de Rijmbijbel wegens het doel, dat Maerlant er mee beoogde, meer ‘volksaardig’ is; dat het, ontdaan van wat voor den gewonen lezer te dor, te geleerd of te uitgesponnen was, en vermeerderd met 't geen voor hem van belang en van nut kon zijn, veel meer een getrouwe afdruk is van de kennis, zooals ze, naar Maerlants inzicht, voor zijn volk geschikt en door zijn volk begeerd zou zijn. Voegen we hierbij, dat Maerlant een zuiver nationaal type is met een practischen zin, voegen we hierbij ook nog, dat hij eeuwen lang genoemd en door velen nagevolgd is, - wel een bewijs van zijn populariteit, - verder, dat het volk destijds, veel meer dan in de 16^e en 17^e eeuw, één was in ontwikkeling en alzoo in litterarische neigingen, dan zullen we de historie niet te veel geweld aandoen, als we de volken tusschen de Somme en den IJssel, 's winters bij 't haardvuur, één of twee uren zich zien bezighouden met luisteren naar een der aanzittenden, die uit een geleend of geërfd, of soms wel gekocht fragment of boek, zijn toehoorders Jozefs geschiedenis of Mozes' uittocht voorleest, de beschrijvingen van den Tabernakel of van den tempel uitduidt en de allegoriën of typologische beschouwingen verklaart. Want de historische zin van Maerlant was ook die van zijn volk; de weetgierigheid zocht bevrediging; en het verstand vond veel meer genoegen in de zinrijke feiten eener volkshistorie dan de verbeelding voedsel vond in de fabelen der verdichte romans. In zooverre heeft Maerlant ons volk leeren denken over zaken die een bolster hebben en een pit. Hij is de grootvader van een breede schaar, die in didactischemoraliseerende poëzie of in hun ‘spelen van sinne,’ eeuw op eeuw het volk hebben geleerd en vermaakt, met kennis en leering, met voedzaam deeg en geestrijken wijn als spijs voor gezonde hersens; hij groet nog Cats aan een eeuwenlang verwijderd, maar helderen horizon, en zijn oog

1) ibid. VII. Wij zouden hier liever gelezen hebben: ‘en die de ongewijde geschiedenis assimileeren met de gewijde.’

[p. 222]

ziet nog in de nevelen aan de kim zijn ‘sinne-oeffening’ samenvloeien met de pseudo-Senecasche figuren op Vondels theater.

De Rijmbijbel is niet ònze Bijbel, noch de Vulgaat. Evenmin een verkorte, of vereenvoudigde, als de ‘Bijbel voor kinderen.’ Hij heeft een tweeslachtig karakter: is òf geschiedenis, òf geïnterpreteerde historie. Dit lag aan de tijden. Reeds in de eerste eeuwen der Christelijke kerk bracht men den inhoud van 't Oude Verbond in verband met Christus' leven en leer. Men zag in de daden en woorden der aartsvaders, van sommige profeten en koningen, en vooral in de Goddelijke woorden een' verborgen zin, die moest wijzen op de komst, het leven en de werken van den Verlosser. Deze wijze van verklaren was reeds bij de Grieken en de Joden (Philo) in zwang, maar zij werd vooral toegepast door kerkvaders als Origenes, Hieronymus en Augustinus, en leeraars als Petrus Lombardus en Bonaventura, en bracht niet alleen de litteratuur van 't Oude Verbond hoe langer hoe meer in betrekking tot Christus en tot de Kerkleer,¹⁾ maar verklaarde eveneens in Christelijken zin de ongewijde litteratuur. De heele Geschiedenis assimileerde zich met de feiten van 't Christendom. Begrijpelijk: want alle menschen kwamen van één stamvader, en van één God; de Bijbel zelf gaf één genealogie. Verder assimileerde zich het Christendom de heele profane Litteratuur. Apologetisch en demonstratief beide zocht men de Heidenen juist dààrin de waarheid van 't Christendom te bewijzen, door aan te toonen, hoe al wat er ooit gebeurd en geschreven was, aankondiging, voorbeeld, nàverhaal en overblijfsel van de Goddelijke waarheid van 't Christendom moest zijn. Zeker, er wàs in de Heidenen oorspronkelijke waarheid; maar 't Goddelijk woord was door de demonen, van den Geest verstoken, verkeerd begrepen en in bedorven zin aan duistere ooren vertolkt.²⁾ Duidelijk waarneembaar werkte, ook in de Heidenwereld, de Logos, vooral in mannen als Socrates.³⁾ Daar kwam nog bij, dat eigenlijk gezegd, de Heidenen hùn wijsheid aan de Joden had-

1) Typisch-allegorisch is reeds het N.T. (1 Kor. 9:9, 10; Gal. 4:24; Ef. 5:30-32; Hebr. 7.) Zie over Origenes, Augustinus en Gregorius den Groote o.a.: Doedes, Hermenentiek voor de Schriften des N.V. Uitvoeriger: Keil, Isagogiek op 't O.T.

2) Verg. Firmicus Maternus, De errore profanarum religionum, c. 21, § 1; c. 22, § 1 en § 20, § 1. - Hier ging het niet zoozeer tegen de nationaal-romeinsche sacra, als wel tegen de vreemde mysteriën. Het χαὶρε νυμφιε b.v. zag op Christus als bruigom, het χαὶρε νέον φῶς op Jezus' gezegde: ‘ik ben het licht der wereld’, het ϑεὸς ἐϰ πέτρος op Christus als hoeksteen des tempels, etc.

3) Justinus Martyr spreekt reeds van de σπερματιϰὸς λόγος in zijn Apologieën.

[p. 223]

den ontleend. Met dergelijke argumenten verchristelijkte men, mèt de Israëlitische, de hèèle vóór-geschiedenis. Sommige kerkvaders gingen hierin zeer ver. Zoo verklaart Clemens Alexandrinus¹⁾ alle Heidensche wijsheid uit tweeërlei bron af te leiden: De zonen Gods²⁾ vereenigden zich immers met de dochteren der menschen? Welnu, die zonen Gods waren toch de engelen; en die namen die dochteren nu in, door haar hun hoogere kennis mee te deelen of te beloven; en dìt plantte zich voort; alleen.... die engelen hadden zelf maar een onvolkomen begrip; vandaar, dat de boosheid op aarde toenam. En dan:³⁾ had Plato zijn heele filosofie niet uit het Oude Verbond? had Homerus hieruit niet al wat er in zijn poëzie voor verhevens was, en Demosthenes niet zijn mooiste woorden? Dankte Miltiades zijn militaire bekwaamheden niet aan een aandachtige studie van de Pentateuch, en was het strijdplan van Marathon niet gebaseerd op Mozes' strategische regelen? De geschriften der kerkvaders⁴⁾ zijn vol van aanwijzingen, hoe de oude redenaars, dichters en filosofen uit Mozes vooral geput hadden.⁵⁾ En we weten, waarom 't was te doen: om de Heidenen perplex te slaan, werden ze omringd met een allesoverstelpende muur: één waarheid was er, het Christendom, en alles wat was, geweest was en komen zou, liep feitelijk uit op dat ééne ware Christendom.

In de M.E., toen de kerkelijke overlevering, in de regula fidei vastgelegd, toetssteen werd voor de exegese, mochten in de compileerende werken nadere bevestigingen en kantteekeningen op de patristische uitleggers niet ontbreken. Wat meer is, vooral Virgilius en ook Ovidius' Metamorphosen⁶⁾ werden een onderwerp van christelijkexegetische studie; uit Aristoteles' werken werden wapens gesmeed ter verdediging van het Christendom tegen het Averroïsme en andere pantheïstische richtingen, en uittreksels uit oude schrijvers, als ‘Bloemen’

1) In de Στρώματα.

2) Zie Gen. 6:2 en 4.

3) Zie Στρώματα V, en I: 22 (aangehaald bij Lecky, History of European Morals from August to Charlemagne).

4) Verg. Eusebius.

5) Lecky verwijst naar Waterland, Charge to the Clergy of Middlesex, 1731, dl. VIII. (O.a. Pythagoras was een besneden Jood. Plato had in Egypte onderwijs gehad van Jeremia). Zie ook bij Lecky over den invloed der Sibellijnsche boeken tot in de 17^e eeuw.

6) Virgilius was in de M.E. de profeet van 't Christendom. Men weet: Vergilius werd Virgilius, omdat de naam in verband werd gebracht met Virgo (de spruit van Jesse!). De assimilatie begint reeds bij Lactantius en Augustinus. Vermaard zijn de 4^e ecloge, en b.v. de meteoor in Aeneis II. Vgl. Dr. J. Classen, Die Aeneis, die vierte Ecloge und die Pharsalia im Mittelalter. - In de 14^e eeuw had zich Thomas Anglicus door zijn allegorische Christelijke verklaring van de Metamorphosen beroemd gemaakt.

[p. 224]

ter leering in gezaghebbende werken verzameld. Vooral was dit het geval in de 13^e eeuw, een tijdperk, waarin op het voetspoor van Auselmus en Hugo, vooral door Bonaventura, aan 't gemoed en de verbeelding een ruimer gebied werd toegewezen ter bevordering van 't godsdienstig leven, dan tijdens de almacht der wijsgeerige scholastiek aan bespiegelend geloof en innerlijk betrachten gegund werd.¹⁾

De mystiek, in hare behoefte om het goddelijke te aanschouwen, zoekt voor het afgetrokkene een tastbaren vorm, voor de geestelijke gedachte een zinnelijke voorstelling. Zoo moest dan ook Maerlant, die zich zoowel in zijn wetenschappelijke als in zijn lyrisch-didactische werken veeleer gemoedelijk-godsdienstig dan dogmatisch-theologisch toont, zijn toevlucht nemen tot de geschiedverhalen des bijbels om vormen te vinden ter verzinnelijking van de godsdienstige denkbeelden. En dat zou hij dààr des te eer, waar hij zich voorstelde, zijn landgenooten te stichten met kennis en leering: ze nader bij God te brengen, omdat zij uitteraard veel meer gebaat waren met onderricht, dat het gemoed en de verbeelding kon bevredigen, dan met theologische kwestiën en geschiedkundige bijzonderheden, die slechts de rede raken of 't geheugen bevrachten. Dààrop, - we zagen het bij David, - is Maerlant uit: het ongewijde met het gewijde samen te voegen tot ééne openbaring van Gods Almacht en goedheid, als één allesomvattend bewijs van Zijn Gave in Christus. Hij schreef historie en moest zich houden aan een niet te verbreken leiddraad; maar zooveel doenlijk verbande hij wat met zijn bedoeling streed, omdat doode stof niet alleen onnoodig bezwaart, maar ook de harmonie van 't Geheel moest schaden.

Uit de ‘Genesis’ spreekt al dadelijk de Drieëenheids-leer.²⁾

Zoodra de wereld uit het niet te voorschijn zal komen op den geopenbaarden Godswil: ‘Daar zij licht!’³⁾ - onderschept het Kerkgeloof de uiting als klank en metamorfoseert haar in den tweeden Persoon der Triniteit. Het Goddelijk Woord (de Logos) is Christus Demiurgos: ‘Twort Gods, dat is die Sone.’⁴⁾ En zweefde in den beginne Gods Geest op de wateren,⁵⁾ dan was, - zegt Maerlant, - het watervlak, dat vóór den derden dag het droog bedekte, het door den Heiligen Geest (Gods wil!)⁶⁾ gewijde doopsel, dat reeds bij voorbaat al wat de

1) Over deze eeuw: Prof. Dr. J. te Winkel, Maerlant's Werken beschouwd als Spiegel van de dertiende eeuw, 2^e omgewerkte druk, 1892. Hoofdst. Maerlant en het Godsdienstig Leven.

2) Te Winkel, Maerlant's Werken enz. Over de Drieëenheid, bl. 102 vgg.

3) Gen. I, 3.

4) Rijmb., vs. 139.

5) Gen. I, 2.

6) Rijmb. vs. 132.

[p. 225]

aarde aan kruid zou schieten en als levend gedierte zou dragen, den Goddelijken zegen gaf op 't werk van Zijn Heilige handen!¹⁾

Al dadelijk verplaatsen ons deze woorden in dogmatische stellingen en in de mystiek van 't in de 13^e eeuw zoo krachtig levende Katholicisme.

Gods drievuldigheid namelijk openbaarde zich in velerlei zin: niet alleen aan de menschelijke rede, maar ook in de schepping der wereld, en in die van den mensch zelf.²⁾ Zoo is in den mensch een kunnen, een kennen en een willen. Daaraan beantwoordt ook de Godheid, in 't vormen van het Heelal. Drie oorzaken toch zijn hierbij werkzaam: de Goddelijke Macht, haar Wijsheid en haar Liefde. De Macht nu gaat uit van de Godheid, als Vader, de Wijsheid vloeit voort uit de Godheid als Zoon, de Liefde uit de Godheid als Heilige Geest.³⁾

Nu eens wordt de Drievuldigheid door de rede verklaard, dan weer door de verbeelding gezien. ‘Waarom,’ zegt Maerlant, ‘vraagt God: Laat ons menschen maken? En tot wie zegt Hij dat? - Omdat hier drie personen zijn; hier spreekt de Triniteit. En 't is geen geringe eer voor den mensch, dat hier, bij 't plan om hem te formeeren, onderling overleg wordt gepleegd.’⁴⁾ - ‘Let ook op, dat 's menschen waardigheid boven de andere levende schepselen op drieërlei wijze uitkomt. Vooreerst in den weelderigen rijkdom van zijn levensgemakken.’ ‘Tweedens door den raad en 't overleg der Goddelijke Drievuldigheid. Ten slotte, doordat alle levende wezens in zijn hand zijn gegeven.’⁵⁾

Maar ook zagen we in het scheppingsverhaal, geloof en verbeelding een wijdende kracht toekennen aan het water, een kracht, die het eerst later in den kerkelijken eeredienst zou ontvangen bij een der Sacramenten.

1) vs. 130-136.

2) Zie blz. 105, noot 1 bij Te Winkel, Maerlants Werken. Het onderling vergelijken van Mikrokosmus en Makrokosmus heeft de heele M.E. dòòr plaats, en komt ook nog als nagalm in onze renaissance-litteratuur voor. Een beknopte, maar opmerkelijke beschouwing vindt men in Vondels Gulden Winckel I. Vgl. ook Hoofts ‘Baeto’. Laetantius (De origine erroris, c. 12) schijnt in de christelijke litteratuur het eerst de meening uitgesproken te hebben, dat ons lichaam door God uit de vier elementen is geschapen: nam terrae ratio in carne est, humoris in sanguine, aëris in spiritu, ignis in calore vitali. En wat het Mikrokosmus betreft: - - in hac igitur societate coeli atque terrae, quorum effigies in homine expressa est - -. Maar ook dit was heidensche overlevering.

3) Dr. Pierson, Gesch. v.h. Katholicisme III, blz. 151-152. Dr. J. te Winkel, blz. 104-105.

4) vs. 311-317.

5) vs. 330-343. Verder ligt er een diepe zin in de drie vloeken over de ‘slang’ (zie blz. 238); in de drie engelen, die Abraham bezochten en Isaäes geboorte voorspelden (vs. 1780-'82); in de drie mannen, die met groot gevaar voor David water putten uit Betlehems bron (zie blz. 227).

[p. 226]

Niettemin, het geloof aan het heiligend vermogen van het water is zeer oud. We vinden het reeds bij de eerste apologeten der Kerk. - ‘Denkt Thales van Milete,’ - aldus Minucius Felix, ‘veel anders dan wij, als hij het water den aanvang der dingen noemt, waar wij verkondigen dat God de Geest is, die alles uit water formeerde?’¹⁾ - Wat zegt Tertullianus? - ‘Voorwaar, niet de zedelijke eigenschappen brengen bij den doopeling de geestelijke veranderingen te weeg, maar 't water zelf, niet door de onmiddellijke werkingen der Godheid, maar alleen door de kracht, die er bij de Schepping aan verleend werd!’²⁾

‘En met reden’ - beweerde hij, - ‘had het water die kracht. Het bestond reeds in al de volheid zijner volkomenheid, terwijl de aarde nog begraven lag in den nacht van den chaos, de lichten nog in 't aanzijn moesten worden geroepen, geen levende ziel nog de eeuwige eenzaamheid had aanschouwd. Wat was er destijds anders dan 't water, dat de aarde wijden kon tot den door God verkoren troon?’ En ook: ‘de wateren waren 't, die hemel en aarde scheidden. Het water was reeds met leven vervuld, toen de aarde nog dor en levenloos was. En zelfs de aardklomp, waaruit de Godheid de menschelijke gedaante zou vormen, moest kneedbaar worden gemaakt door 't weekende vormende vocht.’³⁾

Trouwens, de gansche opvatting bijkans van 't O.T. is typisch-allegorisch. Christus prae-existeert in de aartsvaders, Maria, de moeder Gods, in hunne moeders, terwijl ook andere feiten en toestanden in het leven dezer oud-Bijbelsche figuren op den namaals te komen Verlosser wijzen.

Adam reeds voorspelt Christus. ‘Van oorsprong was hij zoo rein mogelijk, en niet uit ouders geteeld. Wel was hij daarentegen geformeerd uit het stof van eene aarde, die nog nooit tevoren geploegd of gespit was, waarop nog nooit door menschelijken arbeid de zweetdroppel was gevallen, wier Goddelijke reinheid nog niet door misdaad was ontwijd, noch ooit bezoedeld door het bij broedermoord gestorte bloed. Geen scheppingsstof kon reiner zijn, aan geen onbesmetter bestaan een oorsprong geven.’

1) Octavius, cap. XIX.

2) De Baptismo, cap. V-VIII.

3) ibid. Deze opvatting moest aanleiding geven tot het geloof aan 't drijven der heksen. Wat onheilig was, werd door het water afgewezen, en kon niet in de diepte verdwijnen. Binofeldius, De confess. Mal., pag. 315, bij Lecky, Hist. of the Rationalism in Europe. - Vandaar het verschijnsel, dat in vele legenden betooverde menschen hun menschelijke gedaante terug kregen bij het oversteken eener rivier. Ibid.

[p. 227]

‘Hoe wijst dan die eerste mensch op den adel der Christus-natuur! Ook Hij is rein van oorsprong. Niet zooals de andere vrouwen, behoefde de Moedermaagd de onkuische aanraking des mans. Neen, ofschoon zij had ontvangen, bleef zij onbevlekt; ofschoon zij had gebaard, was zij ongerept.’

‘Nog meer! Want op wien wijst Adams geboorte ten zesden dage anders, dan op onzen Heiland, die de Wereld van zonde zou redden in de 6^e eeuw?’¹⁾

In den lof op den reinen oorsprong van Christus uit de kuische Maria-maagd, ligt een duidelijke verheerlijking van de ascese. Telkens komt dit op verschillende plaatsen uit. Als Sara als moeder van Christus typeert, dan is het hierom, omdat ze op hoogen leeftijd, tegen den gewonen loop der natuur, zwanger van Isaäc ging.²⁾ 't Biezen kistje, van buiten belijmd, bepikt en ‘begrijmt’, zoodat het veilig voor 't binnendringende water, Mozes naar 't oeverriet dreef, is dààrom zoo typisch, omdat evenmin Maria gedoogde, dat haar lichaam, 't welk een kostbaarder last tot het menschdom zou brengen, ooit voor 't bederf der zonde toegankelijk zou zijn.³⁾ Ook 't braambosch, onverteerd in 't felste vuur, verbeeldt Maria, die in de branding der wereldsche lusten, ongerept, en van zonden onbesmet kon blijven; wat meer is, voor haar is dat vuur als de Heilige Geest, die door Gods genade haar sterk maakt en zuivert in den wereldschen strijd.⁴⁾ Dan: 't mannabrood, waaruit van zich zelf, ‘sonder vader’ de worm wies, beduidt haar lichaam; 't insect is Christus' vleesch.⁵⁾ Niet minder de staf van Aaron, die ‘jeghen nature’ bladeren, bloemen en vruchten dragend, de Maagd voorspelt, die ‘sonder mans scoud,’ slechts door de macht Gods, Zijn Zone droeg.⁶⁾ Ook Gideons wollen vlies, dat zacht en blank, op heimelijke wijs den hemelschen dauw opving; zooals ook 't lichaam der Moedermaagd zuiverder werd, doordat het den haar heiligenden Zoon in zich nam.⁷⁾ En

1) vs. 683-698. Tot toelichting diene, dat Maerlant (en natuurlijk heel de M.E.) de wereldgeschiedenis verdeelen in zes eeuwen: vijf oud-testameutische en één Christelijke. Ze zijn: 1. van de Wereldschepping tot Noachs dood (2277 jaar). 2. van Noach tot Abraham (945 jaar). 3. van Abraham tot David (920 jaar). 4. van David tot het begin der Babyl. ballingschap (485 jaar). 5. van de Babyl. ballingschap tot Christus' geboorte (577 jaar). - Eén of twee dezer gedeeltelijke opgaven sluiten niet. De slotsom moet zijn 5199 jaar. Deze tijdrekening wordt toegeschreven aan Eusebius van Cesareë (zie David III, blz. 390). Overigens was men zeer secuur in deze opgaven. O.a. wordt de schepping der wereld, door M. op 17 Maart gesteld.

2) vs. 1809-'30.

3) vs. 3471-'88.

4) vs. 3651-'70.

5) vs. 4375-'82.

6) vs. 5849-'54.

7) vs. 7523-'34.

[p. 228]

wijst ook niet het water uit Bethlehems bron, door David geweigerd, en niet door zijn lippen beroerd, op 's Heeren Moeder, die eveneens zich afwendde van den man, om zich alleen te wijden aan God?¹⁾ En wie zou Abizag, die dag en nacht den koning koesterend diende, en toch ongerept bleef, anders voorspellen dan Onze Vrouwe, die met een allesopofferende toewijding God diende, en heden nog voortgaat te dienen?²⁾

Behalve de heiligmakende kracht van de ascese,³⁾ treft ons, hoe zeer de beteekenis van het wonderdadige gezocht wordt in het tegennatuurlijke. Wat volgens den gewonen loop der dingen geschiedt, is wereldsch en menschelijk; het ingrijpen in dien gewonen loop moet getuigen van de tusschenkomst eener boven wet en regel hecrschende Hand. En om nu dat wonderdadige des te meer te verheffen; om het Goddelijke, dat zich in die wonderen openbaart, te hooger boven 't gemeene menschdom te stellen; om het ongeschokt te houden Geloof in Gods Almacht op de onoverkomelijke kloof te wijzen, die het menschelijk-aardsche onverzoenlijk van het Hemelsche scheidt, wordt juist tegenover het tegennatuurlijke, - als een uiting van den krachtig ingrijpenden Godswil in den voorgeschreven wereldloop, - het wet gewordene, het eeuwig menschelijke, tot een onafwijsbaar na te volgen gedragslijn aan 't sterfelijk geslacht voorgeschreven, wordt juist het tegennatuurlijke, als nefas, in den mensch met onverbiddelijke gestrengheid gewraakt en gestraft.

Met andere woorden, het Joodsche rigorisme wordt in de gewijde litteratuur der M.E. nog verscherpt. Men kent de historie van Sodom. Welnu: ‘zóó zwaar strafte God de bewoners dier streken, dat zelfs in het water der zee, waarin het land verkeerde, geen visschen of vogels leven konden, zóó zout en doodelijk was 't; geen schip kon er in varen, geen voorwerp er op drijven; ja, alles wat levenloos is, verzonk;

1) vs. 10755-'72.

2) vs. 10878-'89.

3) Maerlant, sterk ascetisch, roemt kuischheid hoog. Om uit te laten komen, wat Sara opofferde, door aan Abraham Hagar aan te bieden, zegt M.: ‘Huwelee was doe bekant | Voor shelechste leven dat men vant.’ Dit doe wijst er op, dat M. in zijn tijd volstrekte onthouding het heiligste leven vond. Doch daarom is 't huwelijk nog geen zoude. 't Is door God ingesteld (Gen. II, 18; Rijmb. vs. 522-'26.) Ook had God gezegd: Weest vruchtbaar, en vermenigvuldigt! (Gen. I, 28; Rijmb. v. 365. En, - ‘God ne hiet noyt zonde doen’. (vs. 372.) Zij, die dus 't huwelijk zonde noemen, en wat erger is, de knapen, om ze voor 't zondigen te behoeden, gaan schenden (!) zullen dus moeielijk vergiffenis bekomen. (vs. 366-'71.) Ook Adam stelde het huwelijk in. (Gen. II, 23, 24; Rijmb. vs. 577-'84.) Maar 't moest kuisch blijven. - Over Maerlant en 't zedelijk leven: Te Winkel, blz. 166-182. Aan de geestelijkheid stelde M. hooge eischen. Vandaar zijn verwijten: vs. 5260-'64 (simonie); 5356-'58 (dronkenschap); 5398-5406, 10090-'93 (onreinheid); 13322-'28 (geldzucht); 15257-'63 (trots). Over de Geestelijkheid, en Maerlant's verhouding iu zijn litteratuur tot de Geestelijkheid, in extenso: Te Winkel, blz. 183-242.

[p. 229]

brandend bleef een licht er op drijven, uitgedoofd, verdween het; zelfs de oevers waren vervloekt; aan de boomen hingen appelen, die tot aan hun rijpheid groenden, en toch, rijp geplukt, niets anders dan asch bevatten.’¹⁾

Waarom Lamech zeventigmaal zevenmaal werd gewroken, en Kaïn zevenvoudig, terwijl de eerste ‘wel een' man doodsloeg om zijne wonde en een' jongeling om zijne buile,’ maar toch Adams zoon nog wel zijn' broeder vermoordde, werd door het Middeleeuwsche geloof zonder nadere bijkomende omstandigheden niet voldoende verklaarbaar gevonden. Doch er is meer, wat Lamech bezwaart. Hij was voornamelijk dààrom een ‘quaet man,’ omdat hij de eerste is geweest, die twee vrouwen nam, terwijl God immers tevoren had vastgesteld, dat man en vrouw één vleesch zouden zijn, zonder er bij te voegen, dat dit ook het geval met één man en twee vrouwen kon zijn.²⁾ Maar ook, al is de bigamie der eerste menschengeslachten geen zonde, dan nog is het ‘quaet’ zijn van Lamech een moeten. Want Lamech is uit het geslacht van Kaïn, het zevende zaad van Adamswege. Maar uit een ander, ook zevende zaad van Adam, den deugdzamen Seth, sproot Henoch voort, die wandelde met God. Kaïn nu typeert het kwaad, dat het goede, in Abel vervat, overheerscht; 't geslacht van Seth is voor edeler geboorten bestemd en zal op zìn beurt het kwaad overwinnen. Nu ziet men het parallelisme tusschen Henoch en Lamech. Nu voelt men, hoe licht de rede een nader verband kon zoeken tusschen het zevenvoudig bij Kaïn en het zeventigmaal zevenmaal bij Lamech. Hoe edeler Henoch, hoe slechter Lamech,³⁾ en daarom zou Lamech de man zijn, voor wien als moordenaar van Kaïn de zevenvoudige straf was weggelegd, die door God was

1) vs. 1911 vgg. Ook wordt uitvoerig de zware straf der Benjaminieten van Gibea verhaald. Ook zij wilden met den man uit Levi's stam de ‘sonde jeghen nature’ bedrijven. Doch ook (Richt. 19 zwijgt daarvan) met ‘Des ghasts wijf, daer si mede daden | Haren wille sonder ghenaden, | Eñ niet als men ter redenen pliet, | Maer dattie nature weder biet.’ Daarentegen wordt niet gerept van Onan, noch van Juda en Thamar, noch van Rubens schending van 't vaderlijk echtbed. Wellicht werd dit voor 't volk te stuitend gevonden. Maar dan de geschiedenis van Lot en zijne dochters?... Daar staat tegenover, dat de schrijver hier verschoonend optreedt. Immers: ‘Sine .ij. dochtren hadden verstaen | Dattie werelt soude te ghaen | Eñ ghedoemt werden met viere. | Si waenden dat, in derre maniere, | Die werelt ware verghaen al ghader, | Eñ si .ij eñ hare vader | Leefden, en als volcs nemmee; | Eñ dat alleenlike si twee | Die werrelt vervullen souden’. - Bovendien moet de afstamming der Moabieten en Ammonieten verklaard worden: Maerlant heeft een krachtigen zin voor het historische. In dit opzicht toont hij een sprekend nationalen trek.

2) vs. 959. Zie ook blz. 228 (noot 2).

3) vs. 1060 vgg. Verg. Hist. schol. cap. 30: Sicut ergo in generatione Cain septimus, scilicet Lamech, fuit pessimus: ita in generatione Seth septimus, scilicet Enoch, fuit optimus.

[p. 230]

gesteld. Maar Kaïn droeg een zichtbaar teeken,¹⁾ ‘opdat hem niet versloeg al wie hem vond.’ Wie Kaïn dus versloeg, moest wel blind zijn. En Lamech is blind. Maar hòòrt hij dan de stem van zijn voorvader niet? - Hij zou het niet kunnen: hij schiet hem van verre. - Maar kàn een blinde wel treffen? - Wel zeker, Lamech is een goed schutter, die alles doodt, wat zich maar even hoorbaar beweegt.²⁾ - Maar laat men een blinde alleen?! - Lamech wordt geleid door een knaap. - En zóó komt het dat Kaïn, in een bosch, door zijn naneef op 't gerucht af doorschoten wordt; zoo laat het zich hooren, dat de geleidende jongeling, die 't niet heeft kunnen verhinderen, uit spijtigheid gedood wordt; en wat de ongelukkige Lamech voorlang aan zijn vrouwen voorspeld had, wordt met dien dubbelen moord bewaarheid. Maar ook komt tegelijk het Goddelijk woord, tot Kaïn op zijne vlucht gesproken, tot zijn recht: hij, die Kaïn vermoordt, d.i. hem uit zijn ellendig leven verlost, zal het zevenvoudig bekoopen. Want de manslag van Lamech is niet alleen een moord ten laste van den dooder, maar is ook eene overtreding van 's Heeren woord, die in Kaïns leven een last heeft gelegd, en in zijn doodslag een strafbare weldaad aan den broedermoorder bewezen.³⁾ En hoe wordt nu Lamech gestraft? De 77 nakomelingen⁴⁾

1) vs. 903-'05: God tekenden, al daer ter stede, | Int hooft metter juchtechede, | Dat menne daer liete te live. - Volgens David is juchtechede = tremor capitis, d.i. bevinge in 't hoofd. Verg. ook Verdam: Kaïn kon zijn hoofd niet stil houden, dus een soort van verlamming. - Met dit ‘Kaïnsteeken’ wordt niet oneigenaardig de rusteloosheid weergegeven, die na de misdaad Kaïns deel zal zijn. Vgl. ook het ‘zwervende en dolende zijn’ in Gen. IV, 12. - (Waaraan Maerl. en de Hist. schol. in oorsprong hebben ontleend, toont het volgende. De Vulgata geeft: vagus et profugus eris super terram, de zoogenaamde Itala: gemens et tremens eris in terra. De veelal aan Juvencus toegeschreven berijming van Genesis volgde de oud-latijnsche conjectuur:

Torpidus ut multo collidens membra tremore. vs. 165.
Funere ceu iuncto semper suspiria ducas. vs. 166.

De Statenbijbel en de overzetting van Luther: ‘unstät und flüchtig sollst du sein auf Erden’ volgen hierin de Vulgata.) - Zie ook vs. 918-919.

2) vs. 1017 vgg. Verg. Hist. schol. cap. 28: Lamech vero vir sagittarius diu vivendo caliginem oculorum incurrit.

3) vs. 893 vgg.: ‘Maer wie so Cayme vermoort | (Also verstaet men dese woort, | Eñ quijt van keitivechede, | Hem behoort dit toe mede), | ‘Seven vout sal hijt becopen.’ | Dat meent God, die tijt sal lopen | Toten sevenden, eer die keitijf | Nemmermeer verliest sijn lijf; | Want Lamech ghalt hem sine pine: | Hi was die sevende van Cayne. Verg. Hist. Schol. cap. 27: Non citò scilicet morieris; sed omnis qui occiderit Cain. Supplendum est: liberabit eum a timore, a labore et miseria; et tunc additur impersonaliter: Septuplum punietur.

4) 't Latijnsche zeventigmaal zevenmaal wordt bij Maerlant (zeer verklaarbaar) 77 maal: d.i. in 77 singulos. Tenzij... hier een ander hs. is geraadpleegd.

[p. 231]

verdrinken in den zondvloed; en zijn eigen leven wordt bitter vergald door de slechte behandeling, die hij van zijne twee vrouwen ondervindt.¹⁾

Rampzalige menschengeslachten! Zwaar drukken op U de zonden der ouders! Ziet Kaïn vluchten, den door de vaderzoude uit 't Paradijs verstootene, wien de aarde, door 't bloed zijns broeders gedrenkt, de vruchten weigert, die hij haar met zweetend gelaat en spannende spieren tracht te ontwringen! Ziet Lamechs nakroost; wegens den ‘hoerdom’ en den dubbelen manslag van hun oudvader, bij 't donderen der hemelsche sluizen, hun smeekende handen uitsteken boven den onverbiddelijken, alles verdelgenden vloed!

Maar 't meest wordt het menschdom getroffen door de zonde van 't eerste menschenpaar. Sterk blijkt dit uit de Middeleeuwsche literatuur, met haar krachtig geloof. Wat de Schrift in motieven aangeeft, wordt hier in breede klanken uitgewerkt. Vooral immers zou dàn het menschelijk streven naar de verzoenende Genade tot een ernstige levenstaak worden, indien in den breede werd uitgemeten, hoe veel de mensch hier op aarde aan geluk had verbeurd, hoe zwaar hij in zijn onbedachtzaamheid het Goddelijk woord had veronachtzaamd, hoe diep de ellende was, waarin hij zich stortte door 't luisteren naar de stem van den Booze. Want 't mocht niet genoeg zijn, dat het aardrijk vervloekt werd in Adam, omdat zij de stof was waaruit hij was geformeerd, en ook weer zijn stof geworden vleesch op zou nemen; niet genoeg dat hij in het stof zweetend moest zwoegen, en uit de doornen en distels zijn brood zou lezen, - er was zoo vèèl, zoo veel mèèr verloren gegaan. - ‘De lichten des hemels, als zon, maan en sterren, ook de fonkelende edelgesteenten, die van den scheppingsdag af, in vollen luister het paradijs belichtten, verbleekten van schijnsel door de ontzettende, de schepping onteerende daad, en zonden een licht, welks kracht slechts het vijfde deel van de oorspronkelijke bereikte.’²⁾ - ‘Ja, vele boomen en kruiden, die tot den zondedag weelderig met vruchten waren beladen, weigerden machteloos hun' vroegeren oogst, onvermogend voortaan de geslachten te laven met hunne sappige appelen.’³⁾ ‘Ook de dieren, geschapen tot eeuwige hulp en onderdanigheid aan den mensch,⁴⁾ splitsten zich na den val in goede en kwade:⁵⁾ de goede, om het ellendige leven der gevallenen nog eenigermate te verlichten;⁶⁾ de kwade en venijnige, als een noodzake-

1) vs. 1032/33. Verg. Hist. schol. cap. 28: Mulieres suae saepe male tractabant eum.

2) vs. 306 vgg. Verg. Isidorus, De Ordine Creaturarum, cap. V.

3) vs. 300 vgg. Verg. Augustinus, De Genesi. Lib. I, cap. 13.

4) vs. 292 vgg.

5) vs. 297.

6) vs. 284.

[p. 232]

lijke straf en een eeuwige herinnering aan zijne vervloekte ongehoorzaamheid.’ - Voorwaar, bij de gedachte aan de stroomen van licht, aan de volbeladen boomen en struiken, aan de aanhankelijkheid en hulp van al 't gedierte, 't welk alles den onbedorven mensch tot een voorrecht had kunnen zijn, moest de eeuw van Maerlant wel overtuigd worden, hoe veel het sterfelijk geslacht in die kostelijke voor ons weggelegde gunsten had verloren!

En, zooveel te hooger rijst de Verlossende Christus!

Heel het O.T. wijst op Zijne aanstaande komst. Abel, de door zijn eigen bloed gedoode, verbeeldt den door zijn eigen volk gekruisigden Heiland;¹⁾ Melchisedech, die brood en wijn aan Abraham biedt, verkondigt een' anderen Priester, die dag aan dag zijn hongerige en dorstige scharen zijn dierbaar vleesch en bloed ter lafenis biedt;²⁾ de aan den offerdood gewijde, nochtans aan dien dood onttogen Isaäc belooft den eigen zoon Gods, die eveneens zijn offerhout opwaarts dragend, den dood onderging, en nochtans op dien dood triomfeerde, - terwijl ook de ram, die in de doornenstruik hing en tot het altaar verwezen werd, evenzeer het Offer aan 't kruishout beduidt;³⁾ Jozef, die door zijne broeders (met name door Juda), aan vreemden verkocht wordt, typeert den Christus, die mede door zijn eigen volk en ook door een Judas, voor geld aan vreemde handen verraden werd. Dan - beiden waren Verlossers van

1) Zie de fraai uitgewerkte allegorie in vs. 909-'38.

2) vs. 1650-'64; 1682-1700. Deze Melchisedech, koning van Salem (Jeruzalem) en de eerste priester van (den waren) God, was dezelfde als Sem, Noachs zoon. Hij leefde tot aan Isaäcs geboorte. Zie vs. 1675-'81. Verg. Hist. schol. cap. 46: Hunc Melchisedech aiunt Hebraei fuisse Sem, filium Noe, et vixisse usque ad Isaac. Men begrijpt, waarom de eerste dienaar Gods tot het uitverkoren volk behoorde en in de heilige stad woonde. Eigenlijk typeert Melchisedech heel de priesterschap, en Abraham de offerende gemeente, die hare eerste tienden geeft. (vs. 1659-'64.) Abel echter had reeds het eerst de primitiae geofferd. (vs. 1665-'68. Vgl. Hist. schol. cap. 46.)

3) vs. 2017 vgg. De ram, die den offerdood ondergaat, verbeeldt Jezus' menschelijkheid, die het doodsleed moest dragen; Isaäc beduidt Jezus' goddelijkheid, waarop het lijden geen vat had. Bij Firmicus Maternus (De errore profanarum religionum) wijst de hier geofferde ram niet op het Lam Gods, maar op een bedriegelijke navolging van Christus' zoendood door den Satan, om op die wijze de menschen te misleiden. (c. 27.) Trouwens, dit geheele hoofdstuk is typologisch (vooral wat het kruishout betreft) van bijzondere waarde. - Opmerkelijk is ook het verhaal, dat de plaats der offerande dezelfde plek was, waarop later Salomo's tempel verrees; het ram echter hing in de struiken verward ter plaatse, waar Christus aan 't kruis hing, t.w. op den Calvariënberg. (Zie vs. 2025-'34.) Men voelt de verwantschap. Dicht bij dien berg ligt ook het door Abraham gekochte graf der aartsvaders. (Hist. schol. cap. 100: Distat.... Abraamium (sepulcrum) a Calvaria fere .XXX. miliaribus). Maerlant maakt er .XV. van. Kan hier wederom een ander hs. gebruikt zijn?

[p. 233]

volken: Jozef voorkwam door zijne wijsheid Egypte's ondergang; Christus redde en troostte de gansche wereld; Jozef was wijs en rein, en schoon; Christus de schoonste die ooit bestond, een bron van wijsheid en zuiverder van vleesch dan ooit iemand; Rachel was Jozefs moeder, de schoonste der vrouwen, de meestgeliefde uit Jakobs huis; Maria, door hare schoonheid en zuiverheid de uitverkorene van God.¹⁾ Zoo ook het manna. De dagen- en jarenlang voedende spijs, tot aan de poorten van 't Land van Belofte, de grooten en kleenen verzadigend, elk naar zijne behoefte en naar zijn' smaak, ontbindt de belofte aan de Eeuwige Spijs, besloten in 't minste als in 't meeste, ja, zelfs in 't duizendste deel van den broode: in de ouwel van 't altaar woont Christus in de gansche volheid van Zijne Genade;²⁾ - de druiventros,³⁾ hangende aan 't draaghout van Caleb en Josua, zinspeelt op Jezus, gedragen door 't kruis; - de rotssteen, die na twee slagen van Mozes' roede de dorstigen laaft, is Christus, die, niet in den eerste, door spot, (met doornenkroon en purperen mantel) en ruw geweld (met slagen), - maar na den stoot met de speer, het bloed ter Verlossing laat vloeien;⁴⁾ - hij is de leeuw uit Bileams profetie, de volkeren ten bloede verscheurende; de scepter uit Jakobs huis, die Moab zal overheerschen en al de aanliggende volken;⁵⁾ - hij is een Simson, die de wachters in 't middernachtuur misleidt, zich aan hun bloedige handen onttrekt, en zich een weg baant omhoog naar den Hemelschen berg;⁶⁾ - hij is een David, die ontkleed van zijn koninklijk purper, zich ziet bespot door de Michol der Oude Bondswet, van een vroegeren stam. die het bloed van Davids huis veracht;⁷⁾ -

1) vs. 2847-'74; 3267-'86.

2) vs. 4349-'62.

3) vs. 5636-'56. De allegorie wordt uitgewerkt. Die van de dragende mannen den rug naar den tros hield gewend, beduidde het Joodsche volk, 't welk Christus versmaadde, of wel in zijn Wet Jezus' leer voorafging; de achterste man beteekent het Christenvolk, dat later kwam, en 't oog hield gericht op Zijn' dienst. - De draagstok kan ook Maria beteekenen, maar dan vervalt de alleg. zin van de twee mannen.

4) vs. 5897-5912.

5) vs. 6129-'32; 6154-'58. Zie Num. 24, 17. Verg. Hist. schol. cap. 33. Orietur stella ex Jacob, et consurget virga, id est Maria, ex Israel, et percutiet duces Moab. (Virga is ook roede; maar 't werd in bovenstaanden zin verklaard. Men denke hierbij ook aan de Virgilius-vereering in de M.E. - Bileäm voorspelde ook 't Roomsche rijk (vgl. Num. 24) en nog meer andere dingen, die nog staan vervuld te worden (vs. 6165-'74.)

6) vs. 8155-'60.

7) 10129-'35. Merkwaardig is hier de interpretatie van 2 Sam. 6, 23 in de Hist. schol. II Regum. cap. 9: Quamobrum Michol non est natus filius usque in diem mortis suae. Quod inclusive legendum est, id est, donec in partu occubuit. Men begrijpt, waarom: Maer up haren lesten dach | Leest men dat Mycol kint ghewan. | Ten joncsten daghe, houd u daer an, | Sal hare die Synagoge bekeren, | Eñ houden an die wet ons Heren: | Eñ so sal comen vrucht van hare; | Want al te male die joetsche scare | Blijft dan behonden: dit moet weten, | Dit meent die jeeste, die wi lesen. (vs. 10140-'48.)

[p. 234]

hij is de hoeksteen, weggeschopt door de Joodsche stichters van den tempel hunner gelove, maar die als de ware sluitsteen, omhoog gezet en de muren der Joodsche en Heidensche wereld verbindend, den tempel van Christus' Kerk heeft voltooid.¹⁾

Maar wee dan ook het volk, dat die teekenen versmaadde, en Gods zoon verstiet! Het is, en blijft tot den jongsten dag door God gevloekt. Ziet Kaïn, den type van 't zondige Jodendom, door 't dooden van den Christus in Abel, de aarde ontwijdend. In 't hoofd, door God met ‘juchtechede’ geteekend, dolende over het aardrijk, om nergens rust te vinden, voorspelt hij 't Joodsch geslacht zijne toekomst, wanneer ook zij, na 't dooden van hun' Godlijken Broeder, mede geteekend ‘van haerre manlichede,’ rusteloos dwalend en overal verdreven, over de aarde rondzwerven, opdat ze, herkend en gemeden, 't ellendig bestaan voortsleepen,²⁾ ten voorbeeld en afschrik voor alle volkeren, hoe God hen verstrooit en vervloekt, die den Zoon des menschen martelend nagelden aan 't kruishout.³⁾ We zagen reeds, hoe die vloek ook Kaïns geslacht heeft getroffen.⁴⁾ Terwijl Henoch, de naneef van Seth, ten hemel werd opgenomen, om later den Antichrist te bestrijden,⁵⁾ is Lamech nog meer dan zijn voorzaat in boosheid ontaard. Weer zien we het verschil in Noachs zonen. Wat is het nakroost van Cham?⁶⁾ Eén zijner kind'ren is Chanaän, de stamvader der oorspronkelijke bewoners van het Beloofde Land, maar als slaven in de handen gegeven van de krijgeren uit Sems geslacht.⁷⁾ Een andere telg, Nimrod, de zoon van Kusch, vervreemdt

1) Zeer uitvoerig wordt bij Comestor en ook bij Maerlant uitgeweid over den tempelbouw. 't Bovenstaande schijnt te berusten op Ps. 117. Immers de Hist. schol. cap. 10 meldt: De interiori schemata superiorum mansionum non legi, nisi quòd, dum consummaretur aedificium, positus est lapis in angulo superiori non sine grandi omnium admiratione. Cum enim aedificantes et in fundamento et in muro eum locare niterentur, non est eventus locus ejus, donec in angulo superiori et postremus omnium convenientissime positus est, secundum praedixerat David: Lapidem quem reprobaverunt aedificantes, hic factus est in caput anguli. Ps. 117, 22. De allegorie steunt op Ad Ephes. 2, 14.
Verder wordt Christus nog voorspeld in de profetieën. Zie vs. 16206 vgg.; 16241 vgg. (Jeremia); vs. 16373 vgg.; 16430 vgg. (Dan.); vs. 17155 vgg. (Habak.).

2) Over dit ellendig bestaan: Bédarride, Hist. des Juifs.

3) vs. 909-'38.

4) blz. 231.

5) vs. 1060-'68. Evenzoo Elia: vs. 13066 vgg. en vs. 13085-'90.

6) De spot van Cham is de spot van 't Joodsche volk tegen Jezus. Ook hij hing naakt, beroofd van zijn kleed; ook hij was bedwelmd door de pijn. (vs. 1323-'37.)

7) vs. 1315-'19. Sem, ('t geslacht van Azie, vs. 1365) en Japhet ('t geslacht van Phrygië en Europa) waren ‘gebenedijt’. Er was nog een zoon van Noach bij name bekend, na den zondvloed gewonnen, altijd volgens den gezaghebbenden Methodius. Deze vierde zoon heette Jonithus (Hist. schol. cap. 37), was een scherpzinnig man en de uitvinder der astronomie. Deze Jonithus voorspelde, dat de macht op aarde eerst zon komen aan Cham, daarna aan Sem, en vervolgens aan Japhet, d.i. aan de Grieken en de Romeinen. Van zulke verre tijden dagteekent de profetie van de heerschappij van Rome!

[p. 235]

van den waren God en aanbidt het vuur.¹⁾ Cham zelf, naar Bactrië getogen, wordt onder den naam van Zoroaster een toovenaar²⁾ en sneuvelt in den strijd tegen Ninus, die de tooverboeken verbrandt en door het beeld van zijn' vader Belus te laten aanbidden, den afgodendienst in 't leven roept.³⁾ Ook toont zich de bedoeling des Heeren duidelijk in de historie van Esau en Jakob, waar hij de bedeeling door Christus boven de bedeeling der Oude Wet stelt. - ‘Want Ezau, de ruwe en roode, verbeeldt de zoo ruwe, roode en vervallen Joden.⁴⁾ Dat rood heeft een diepen zin: de smet van Christus bloed, die op hen rust.⁵⁾ Ook zij, evenals Ezau, waren de eerst door God verkorenen, en ontvingen op Sinaï Gods wet uit de eerste hand. Maar Jakob won Ezau het recht der eerstgeboorte af,⁶⁾ en eveneens heeft het Christenvolk den Joden de rechten, de eer en de oudheid van hùn leer afgewonnen. En tot de laatste tijden, en aan den door God voorspelden strijd, zullen zij ons onderdanig zijn; eerst dan zullen ze als broeders in den geloove naast ons staan.’

Hetzelfde merken we op bij Lea en Rachel. ‘Wat toch beteekenen al de kinderen uit Lea's schoot, bij den kuischen en schoonen Jozef, uit Rachels bloed gesproten? Voor al de tien geboden uit Sinaï's Wet gaf Christus er één: de Christelijke liefde. En brengt dat ééne gebod niet meer volks op 't pad naar den Hemel, dan al de tien van 't Oude Verbond, waar van geen liefde in Christus gerept wordt?’⁷⁾

Waar de aartsvaders als Christus typeeren, worden ook de omstandigheden, waaronder de Goddelijke tusschenkomst zich uit, in onmiddellijk

1) vs. 1376.

2) vs. 1448-'52. Ziehier weer dat parallelisme tusschen de geslachten van Sem en Cham. Sem toch (zie blz. 232, noot 2) verbeeldt de eerste Christen-priester, Cham sticht de dualistische Zend-Avesta, en is dus de vervloektste Heiden. (Van hem wordt ook verhaald het graveeren van de 7 kunsten in zuilen van aarde en van metaal, opdat de eene tegen het verderf door het water, het andere tegen dat door het vnur mocht worden gevrijwaard. (vs. 1453-'57.)

3) vs. 1458-'68. Hoe de priesters van Canope den Belns-dienst boven den vnurdienst deden stellen bij de Chaldeërs, leert ons vs. 1469-'88. (Hist. schol. cap. 37 in additione.) Zulke legenden bleven ook tot in lateren tijd de lezers vermaken. In den ‘Gulden Winckel’, door Vondel berijmd, komt dezelfde geschiedenis, met eene geringe wijziging, voor. (LXXI).

4) vs. 2189-2214.

5) vs. 1196-'99. Over het ‘roode’ bij Ezan, verg. Gen. 25, 30. De Hist. schol. cap. 68 voegt er aan toe: Et quia lenticula fulva est, hebraice autem edom, a quo postea dicta est regio Idamea.

6) De Hist. Schol. en Maerlant noemen die rechten op. (vs. 2278-'90).

7) vs. 2523-'40.

[p. 236]

verband gebracht met de aanstaande komst des Heeren. Zoo b.v. de Jakobsladder. - ‘De ladder zelf, als de weg, die van de aarde naar den hemel leidt, verbeeldt Maria, die onze opneming tot Christus' troon bemiddelt; de twee boomen der ladder beduiden haar ootmoed en reinheid, die haar opvoerden tot dien Hemelsch-zuiveren staat, die de Godheid bewoog haar tot Zijn Bruid te verheffen. En zoo onafzienbaar lang de boomen zijn, zoo onbereikbaar hoog reiken ook de niet te beprijzen deugden der Maagd. Die ladder is dan ook de eenige weg, waarlangs wij ons verderf ontvlieden. We zouden 't niet kunnen, op geene andere wijze. Zij is het daarom allèèn, die ons opheft; zij is onze rijke en eeuwige troost, de geluksbron. Ziet, hoe op de ladder de Godheid opklimt en afdaalt, om 't menschdom te naderen: Ziet, hoe we alleen, door ons in 't gebed op hààr te beroepen, op hare voorspraak den Godlijken bijstand verwerven kunnen tot ons eeuwig behoud!’¹⁾

Zulk een gewichtigen steun kreeg door de typische schriftverklaring het Christendom in den droom van den aartsvader Jakob. En met reden. Want in dien droom ligt de Goddelijke belofte aan Israël, de heerschappij der wereld, de zegening van alle geslachten in Abrahams zaad.²⁾ Hier kon de Katholiciteit der Christelijke kerk, in Gods woord een aanvang nemen. Hier moesten de lijnen te zamen komen. De Godheid voorspelde de Kerk, de ladder de Moeder Gods. Maar ook in de woorden van den ontwaakten Jakob ligt een beteekenisvolle zin. - ‘Wel mocht hij zeggen: Hoe vreeselijk is deze plaats! Dit is niet dan een huis Gods, en dit is de poort des Hemels!³⁾ Immers wat ligt verholen in deze drieledige spreuk? Niet anders, dan dat de plaats der verschrikking het ontzagvolle woord van God is; het Godshuis is des Heeren Kerk; de poort des hemels is de opene wonde in 't lichaam van Christus; zijn bloed toch voert ons tot het eeuwige leven!’⁴⁾

God is met Jakob overal, en verlaat hem niet.⁵⁾ Hij voert hem terug naar 't Beloofde Land. Ook hier die mystische zin. - ‘De staf, waarmee Jakob de wateren van de Jordaan overtrekt, is 't kruis, met welks hulp de wereldsche pijnen worden gedragen. De woelige stroom is de ongestadige wereld. Niemand nu kan de reis door de wereld volbrengen, tenzij hij den steun ondervindt van 't Kruis; tenzij de Genade Gods hem tot een staf verstrekt!’⁶⁾

1) vs. 2427-'56.

2) Gen. XXVIII, 14.

3) Gen. XXVIII, 17.

4) vs. 2469-'74. Hist. schol. cap. 73.

5) Gen. XXVIII, 15.

6) vs. 2613-'22. Beda zag eveneens een zinnebeeld van het kruis in den staf van Mozes, uitgestrekt over de Roode zee. Augustinus zag in de houten ark, drijvende op de wateren van den zondvloed, een zinnebeeld van het kruis, het doopwater wijdende. De geschriften der Kerkvaders vloeien over van de vele ziunebeelden, die de hooge beteekenis van het krnissymbool moesten afschaduwen. Onmogelijk heette het in de 2de eeuw bij een schrijver, de zee over te steken, zonder een mast in kruisvorm. De aarde kon alleen vruchtbaar worden, door ze te spitten met een kruisvormige spade. Zelfs het lichaam van den mensch had een kruisvormige gedaante. Eveneens zijn gelaat, want oogen en neus vormen te zamen een kruis, waarop Jeremia waarschijnlijk gedoeld had, toen hij zeide: ‘de adem onzer neusgaten is den Heere eene zalve.’ (Just. Martyr. Apol. I.)
De Grieksche letter Tau, die den kruisvorm heeft, werd in bizondere eere gehouden, in tegenstelling met de Theta, den ongeluksletter, beginletter van ϑὰνατος (de dood.) (Lecky, Hist. of Rationalism). De oorspronkelijke kruisvorm was dan ook T. Het vierde stuk heette Pilatus er op gespijkerd te hebben voor 't opschrift (zie blz. 253).

[p. 237]

En meer! ‘Want waartoe zou Jakob Ezau ontzien? En waartoe zouden wij op onze beurt den Satan vreezen? Zeker, hij is ons steeds nabij, en zonder Gods hulp zou hij ons overmogen. Maar evenals God het hart van Ezau verteedert, bedwingt hij ook de kracht en den list van den Booze!’¹⁾

Ook aan den Duivel gaf de Kerkleer een' historischen bazis. Het dualistische toch in de Christelijke Kerk, ontstaan door den strijd tegen de booze geesten, is vreemd aan de litteratuur van 't Oude Verbond. Van grooten invloed op dit dualisme waren het Evangelie en de Openbaring van Johannes. Daar werd het daemonische gepersonifiëerd in den machtigen Antichrist, tegen wiens heerschappij op aarde niets bestand was, door wien de geloovigen werden vervolgd, en die eerst bedwongen kon worden door den wederkomenden Christus. Dan eerst zou het rijk van den vorst der duisternis uit zijn, en het duizendjarig rijk aanbreken van den vorst des lichts. Zoolang de Kerk zelf de lijdende was, kon de volksmeening, dat het rijk van den Antichrist het vervolgende Romeinsche Keizerrijk zelf was, van haar geen bestrijding vinden. Maar toen Rome het heerschend middelpunt werd van de geloovige wereld, en de Kerk zich de vertegenwoordigster noemde van Gods macht op aarde, moest zij de komst van den Antichrist, zoowel als de chiliastische verwachtingen bestrijden.²⁾ Eene heerschappij van den

1) vs. 2623-'30. Ook Mozes' wetgeving op Siuaï schadnwt de Nieuwe Bedeeling af op den Pinksterdag. Ook van dien dag af begon de verkondiging van de leer der Christelijke Kerk, die Mozes' kerkleer zou vervangen. Zooals de dag der Tien Geboden de 50ste was na de verlossingsdag (Pascha), die Israël van Egypte bevrijdde, zoo was ook de dag van de Uitstorting des Heiligen Geestes de 50ste na den Opstandingsdag (het Christelijk Pascha.) Dau, ook gaf God op Sinaï Zijn Wet geschreven, in hoorbare woorden en in vuur! (vs. 4560-'68.) Vgl. Hist. schol. cap. 39 in fine: Et sic. l. die dedit eis legem verbo tantum, in figura, quod daturus erat Spiritum sanctum die quinquagesima.

2) Toch zullen wij in de M.Esche litteratuur, door het hooge gezag van den Evangelist Johannes, dikwijls op den Antichrist zien terugkomen.

[p. 238]

Satan in de toekomst kon niet meer bestaan. Maar daarmee was niet gezegd, dat in 't verleden geen bewijzen van zijn verderf waren te vinden. Integendeel, heel de ongewijde wereld stond onder den boozen invloed der demonen. Altijd hebben zij het menschdom belaagd en van 't Goddelijk woord, d.i. Christus afgetrokken. Heel de historie was eigenlijk een strijd tusschen Christus en Satan. 't Was in den Hemel al begonnen.

‘Toen God het licht van de duisternis scheidde, op den eersten scheppingsdag, scheidde hij de goede van de kwade engelen; de goede bleven om Gods troon, de kwade werden met hun “overste” Lucifer uit den hemel geworpen, 't verdiende loon voor hunne hoovaardij. Deze gevallen engelen nu verbeelden de duisternis.’¹⁾

De strijd werd op aarde voortgezet. - ‘De uitgeworpen Lucifer toch benijdde aan Adam het voorrecht, door God in 't Paradijs geplaatst te zijn²⁾. Op welke wijze nu den mensch van die Goddelijke gunst te berooven? Het beste, dacht den Vorst van den Nacht, zou zijn, hem over te halen tot ongehoorzaamheid aan Gods gebod.’³⁾ - Gebrek aan geloof in 't Woord van den Vader zou ook de betrekking tusschen Vader en kind moeten schaden. - ‘Lucifer vermomt zich in eene rechtopgaande slangengedaante, met het aangezicht van eene jonkvrouw, als Beda zegt,⁴⁾ en beproeft, den sterkeren man ontziende, de zwakkere vrouw te misleiden.’⁵⁾ De straffen volgen. Adam, wiens misdaad alleen bestond in 't eten van den verboden appel, werd met ééne vervloeking getroffen: hij moest (naar de aarde terug en) hard werken voor zijn brood.⁶⁾ Eva, die niet alleen van de verboden vrucht had gesnoept, maar ook zoo hoovaardig was geweest, van aan God gelijk te willen zijn,⁷⁾ werd tweemaal vervloekt: om hare hoovaardij moest zij den man onderdanig zijn; om het eten van den appel zou zij met smart ‘van den kinde ghenesen.’⁸⁾ Maar de slang verwaardigde de Heer zich niet

1) vs. 150-157. Vanwaar komen reeds op den eersten dag de engelen? Dat zijn de hemelbewoners; toen God hemel en aarde schiep, schiep hij ook de engelen. (vs. 97-99). Gen. 1:1 wordt dns nader toegelicht. Men begrijpt, waarom. Het dualisme wilde dien hoogen oorsprong van 't kwaad. Hoe machtiger vijand, hoe zwaarder plichten, hoe rijker loon.

2) vs. 599 vgg.

3) vs. 604.

4) vs. 610-'15. Volgens de opvatting van de latere M.E., die den Satan op schilderijen bij voorkeur voorstellen als half maagd en half vogel (d.i. als een gevleugelde draak). In de vroegste M.E. (b.v. bij Avitns, De originali peccato) schijnt de meening, als zon Satan zich hebben vermomd in eene jonge, schoone slang, de overheerschende te zijn geweest.

5) vs. 606-'08.

6) vs. 746-'50. De aarde was reeds vervloekt, omdat ze de vrucht voortbracht.

7) vs. 636/7.

8) vs. 739-'45.

[p. 239]

eens te ondervragen, zooals hij Adam en Eva gedaan had,¹⁾ want zij was door den duivel bezeten. En daarom werd zij ook met drie vloeken getroffen.²⁾ Want omdat de Satan in zijne hoovaardij den mensch benijdde, zou het beest, waarin hij voer, diep vernederd worden: niet meer rechtop, als voorheen, zou het loopen; 't zou kruipen op zijn buik; - omdat zijn mond Satans logen taal verkond had, zou het aarde eten; omdat het bedrog had gepleegd, zou het voortaan stom zijn, en de mond slechts venijn geven.³⁾ En de vijandschap, die God zette tusschen de vrouw en het gevloekte beest, hier op aarde, is slechts ééne der uitingen van den onafgebroken strijd tusschen de door ootmoed en ascese geheiligde Maria en den door hoogmoed gevallen Booze. Doch waar Maria verschijnt, verdwijnt de Booze,⁴⁾ zooals de duisternis voor het licht.

Nochtans, het Paradijs was verloren. Want, God, beducht, dat de mensch ook de vrucht van den levensboom mocht gaan eten,⁵⁾ verjoeg hem naar de aarde terug⁶⁾ en stelde een wacht voor het verbeurde

1) vs. 699-701. Hist. schol. cap. 23: Serpens vero non interrogatur, quia per se hoc non fecerat, sed diabolus per eum.

2) Hist. schol. loc. cit.: Et malediciens eis, incepit a serpente, ordinem servans et congruum maledictionum numerum: serpens enim et priùs et plus peccavit, quia in tribus, etc. Hier is een audere volgorde genomeu.

3) vs. 706-'18.

4) vs. 720-'30. Over de vijandschap tusschen den mensch en de slang gaat M. verder: Recht als die man doot eñ pine | Ontfaet van des serpents venine, | Also mach tsmenschen nuchterne spu | Dat serpent deren, seggic u. | Omdat si beede naect waren, | So vlied noch tserpent twaren | Den naectcn; ware hi gecleed, | So soutene veninen ghereed. - Zoo ook Hist. schol. loc. cit.: Et sicut naturale odium est inter equos et griphes, lupos et canes sic inter hominem et serpentem. Sicut enim venenum serpentis hominem, sic sputum hominis jejuni perimit serpentem. Et quia adhuc nudi erant, serpens modo hominem timet nudum, et fugit, et in vestitum insilit. - Of men dit geloofde? In elk geval ligt er een diepe allegorische zin in. Wellicht ziet jejunus en nudus op den offerenden priester. De slang is dan steeds de Booze. - Ook het ‘naect’ zijn van David ‘vertaalde’ ik met ‘ontdaan van koninklijk purper.’ Hij was in ephod, en verbeeldt tegenover Michol (Oude Wet) den priester in stolam.(!)

5) vs. 767-'70. Is dat een wonder, vraagt M., dat er zulke boomen zijn? Volstrekt niet. Ze zijn bekend onder de zon. Er ziju nog eilanden waar boomvruchten de menschen voor sterven behoeden. Ook Alexander spreekt er van tot Aristoteles, maar dat geldt de bewoners van de zon. (vs. 771-'82). Verg. Hist. schol. cap. 24: Nec est mirum si, etiam post peccatum, per esum ligni illius diutius vixissent, cum adhuc sint quaedam insulae viventium in quibus nullus moritur. - Sic etiam lanugo fit in foliis arborum apud Seres, cujus esu vita protelatur. - Etiam Alexander scripsit Aristoteli de sacerdotibus arbonum Solis et Lunae, quod esu pomorum longissimam agant vitam.

6) Verg. vs. 507 vg.: God droech den mensche van der erde, | Daer hine hadde ghemaect werde, | Int paradijs, enz. Verg. ook vs. 783 vgg.: God stakene uten paradise, | Omdat hi zonde, na dorpers wise, | Derde ofenen, daer hi te voren | Af was ghemaect. Nu suldi horen | Van wat lande hi ghemaect was, | Want uten lande van Damas, | Daer in was hie ende sijn wijf, | Beide begraven, na haer lijf, | In spelunca duplici, | Also nomet die bible mi. Zie ook Hist. schol. cap. 24, en verg. blz. 232, noot 3.

[p. 240]

verblijf.¹⁾ Tweemaal werd de toegang geopend, bij Henochs en bij Elia's komst.²⁾ Doch bij den dood van Christus bluschte het bloed uit zijne wonden de vurige wacht om het Eden; sedert dien tijd, werd het door Jezus' toedoen, het oord, waar de ‘zalige bruiden’ werden opgenomen, om er haar loon te ontvangen.³⁾ Dan komt met het rijk van den Antichrist de groote strijd. Maar de bewoners van 't Eden, ook Henoch en Elia,⁴⁾ zullen hem overwinnen, en hem dooden, in het nieuwe Jeruzalem.⁵⁾

Ondertusschen, hoe schoon was 't verloren goed! ‘Geen liefelijker oord werd onder den hemel gevonden, en opdat geen sterfelijk wezen, op welke wijze hij het beproefde, ooit het gelukkig verblijf kon bereiken, lag het in zijn ontoegankelijkheid, afgesloten door eene sterk bewogen zee. Hoog lag het boven de steilste spitsen der aarde, ja, tot de hoogte van de maan zelfs, en 't kon niet worden bereikt door de wateren van den zondvloed. Al wat er in groeide, was schoon om aan te zien en geurig van smaak. In 't midden stonden de levensen de kennisboom.’⁶⁾ Een bron, - want regenen deed het nog niet,⁷⁾ vloeide door 't Paradijs en laafde de boomen en kruiden.⁸⁾ Uit

1) vs. 795-806. Zie Gen. 3, 24. Over het vurige, ‘zich omkeerende’ lemmer zegt de Hist. schol. cap. cit: Versatilis dicitur, id est utrobique secantis. Vel dictus est versatilis, id est aptus ad versandum, id est tollendum, cum Deus vellet. Maerlant vertaalt als volgt: Dat zwaert is keerende ghenant, | Want hens els niet danne .i. brant; | Een vierin muer daer omme gbet: | Bedi eist dat ment kerende heet, | Dat God dan wel doen mochte | Alsoot hem beste dochte.

2) vs. 807/8, Hist. schol. loe. cit.: Ablatus enim fuit ad tempus, intrantibus Helia et Enoch. Men ziet, hoe ‘dat erdsche paradijs’ (vs. 454; 1063) vereenzelvigd wordt met een ‘hemel’ buiten de aarde. Zie noot 5.

3) vs. 809-'14.

4) vs. 1062-'68; 13085-'90; verg. den Brief van Judas, vs. 14 en 15.

5) vs. 13088. Tote Jhernsalem in die stede. Natuurlijk wordt hier bedoeld het nedergedaalde nienw-Jeruzalem (Openb. 21, 2). Dit is dan het oorspr. Paradijs, dat door den eersten mensch verbeurd, voor latere geslachten schijnt te zijn weggelegd. Feitelijk was het dus het Eden, dat aan Adam onttrokken werd, geopend werd voor Henoch en Elia, en later nedergelaten voor een zondeloos menschdom. Lactantius (De vita beata, c. 24) plaatste de heilige stad, die gesticht zou worden van het eerste wereldgericht, op het midden der aarde.

6) vs. 453-'88. Deze beschrijving heeft sterksprekende trekken gemeen met de M.Esche overlevering omtrent het verblijf van de vogel Phoenix. Verg. Lactantii Carmen de Phoenice, vs. 1-58.

7) vs. 410. Zie Gen. 2, 5.

8) vs. 489-'92. De bron beduidt Maria. Zie vs. 415-'17. Ook wijzen nog op haar: de ark (vs. 1181-'92), als toevlucht tegen Lucifer, en de duif (vs. 1219-'30) als brengster van den Vredetak.

[p. 241]

haar namen vier rivieren haar oorsprong. De Fyson (of Ganges) baande zich door Indië een weg; de Gyon of Nijl door Aetiopië; de Tigris en de Eufraat zijn de andere twee.¹⁾ Nu en dan verdwijnen ze in de aarde, om op andere plaatsen weer te voorschijn te komen.²⁾

In die gestalte schiep God het Eden op den derden dag.³⁾

Mogen de allegorische verklaringen de banden zijn, die de ver verwijderde oud-Joodsche geschiedenissen aan de christelijke Waarheid binden, en daardoor historischen steun aan de kerkelijke leerstellingen verleenen, andere, en meer rationalistische toevoegsels moeten 't geloof versterken, de bevreemding wegnemen en de twijfel voorkomen. Zoo wordt bij 't scheppingverhaal de vraag geopperd, of met de zes dagen de wereld gereed was, en of de Heer nu van den zevenden dag af voor eeuwig kon rusten. Het antwoord hierop is, dat God nog dagelijks schept, en dat in zooverre het scheppingswerk niet voleindigd was, en thans evenmin is, - maar wel was met den 6^den dag het scheppen der ‘materie’ (uit niet) volbracht. Het rusten op den 7^den dag ziet dan ook alleen op den afloop van 't eigenlijke scheppingswerk.⁴⁾

Een voorbeeld diene tot toelichting. In Adam b.v. is al de ‘materie’ besloten van heel zijn nakomelingschap. Worden de menschen nu niet meer geschapen? Zeer zeker. Maar vorm en vleesch zijn dezelfde als bij den eersten mensch. Evenzoo de ziel. Het gansche menschelijk geslacht is dus eigenlijk in den persoon van Adam op den 6^den dag geformeerd.⁵⁾

Wel te verstaan, het lichaam uit stof, en de ziel uit het niet. Wie dit ontkent, doet de waarheid te kort. Daarom doolt, althans in dit opzicht, de hoogberoemde Plato, wanneer hij zegt dat de engelen 't menschelijk lichaam, en God zijn geest heeft gevormd. Want hoe kan nu des menschen ziel ooit Goddelijk zijn? Als dit zoo was, zou hij immers geene zonde kunnen bedrijven, in elk geval niet zondiger zijn dan de Heer, en bovendien het eeuwige leven bezitten?⁶⁾

1) vs. 493-502. Verg. Gen. 2, 11-14.

2) vs. 503-'06. Die boeke bescriven ons dat. Waarschijnlijk moet dit voorbehoud verklaren, waarom men b.v. den Nijl in Ethiopië van een geheel anderen kant uit zijn oorsprong zag nemen dan de bronnen van den Eufraat. Evenzoo de Indus.

3) vs. 455.

4) vs. 380-'87. Dat die ‘materie’ alles omvat: zie vs. 104-'13 en vs. 117-'19.

5) vs. 388-'97.

6) vs. 421-'42. Wat is hier de bron? David geeft in dezen geene opheldering uit de Hist. schol. Zeker is het, dat reeds bij Arnobius (Adversus nationes, lib. II, c. 15-36) tegen de bewering van Plato (in zijn Onsterfelijkheid der ziel) beredeneerd wordt, dat de ziel niet onsterfelijk, maar van nature een middenwezen is, daarom niet is van God, maar veeleer door een ander verheven hemeling is voortgebracht. Eerst en alleen door de genade van de door Christus geopenbaarde Godheid, mits deze beleden wordt, kunnen de zielen een langdurig, ja, eeuwig bestaan verwerven. c. 32, 53, 62. Heeft deze opvatting zich tot Maerlants tijden kunnen handhaven? Of was het alleen de mystiek, die in deze leer steun zocht voor een algeheele overgave aan God?

[p. 242]

't Is waar, God gaf hem een vrijen wil. Met een krachtig lichaam, een mannelijken leeftijd, vol frissche jeugd, en met een deugdzaam hart begiftigd, had hij te kiezen tusschen het eeuwige leven en de sterfelijkheid. Hij wist toch, dat het houden van Gods geboden hem het loon van den eeuwigen Goddelijken gunst zou geven; hij wist ook, dat met het breken van Gods woord, hij zich moest geven aan de macht van den Dood.¹⁾

Waar het maar eenigszins kon, heeft de menschelijke rede dier tijden alle mogelijke moeite gedaan, het bovennatuurlijke als een verklaarbaar en noodzakelijk feit voor te stellen. ‘'t Is ongeoorloofd,’ zegt Maerlant, ‘te spotten met het lange leven der oudste menschen.²⁾ Vooreerst waren die hooge jaren een passende belooning voor hun deugdelijke voortreffelijkheid. Maar 't was ook noodwendig, vooral voor de kunsten. De vondst van de astronomie, b.v. eischt voor de juiste kennis van den loop der planeten en sterren een tijdperk van minstens 700 jaar. Zoo zijn er nog andere kunsten, als geometrie, arithmetica, waarvan de beoefening honderden jaren kost. Wel moest dus de leeftijd der aartsvaders een hooge zijn, daar God ze de goede gelegenheid wou geven, om zich met de ware kennis dier kunsten te verrijken.’

Niettemin, er blijven dingen, waarvoor het scherpste vernuft machteloos staat. Zoo wist men geen weg met de wateren boven het uitspansel. (Gen. I, 6.)³⁾ Wat mocht dat beduiden? - ‘Sommigen konden beweren,’ zegt Maerlant, ‘dat uit die gewesten de dauwdroppen

1) vs. 443-'52. Zie de vorige noot.

2) vs. 1840-'52. Naar aanleiding van den dood van Noach, die den leeftijd van 950 jaar haalde.

3) Dìt uitspansel (Firmament hetet bi namen, | Omdat hem hout so vaste tsamen, | Ende het de watre so vaste hout, | Die boven ons zijn, met gewout, | Datsi niet comen hier neder) - is geconguleerd water, helder als kristal. (vs. 168-172). Zie ook Hist. schol. cap. 4: Fecit ergo ea die Deus firmamentun in medio aquarum, id est quandam exteriorem mundi superficiem ex aquis congelatis, ad instar crystalli consolidatam et perlucidam, intra se cetera sensibilia continentem, ad imaginem testae quae in ovo est, etc. - Hier wordt ook 't woord hemel verklaard als bedekking. Minder gelukkig wordt beesten in verband gebracht met dieren, die ons bestaan.

[p. 243]

vallen, - wat de wateren daar eigenlijk doen, weet eigenlijk niemand dan God!’¹⁾

En God deed, wat goed was, 't zij tot Zijn eer, 't zij tot heil van de menschen! Ziet, wat voor teeken hij Noach gaf, als 't onderpand van Zijn verbond met de menschen, van Zijn belofte, dat er geen vloed meer zou zijn. Twee kleuren in het bijzonder gaf hij als duidelijke bewijzen: een roode en een bleeke. De bleeke is de tint van 't kleurlooze water; de roode die van 't vuur. Merkwaardig! De vuurkleur is naar ons toe gewend, de bleeke staat van ons af. Wat wil dat anders zeggen, dan dat de wereldplaag door den vloed voorbij is, maar dat op den laatsten oordeelsdag, die nog vóór ons is, de wereldbrand ons met vernietiging dreigt?²⁾

En hoe blijkt Gods doorzicht en goedheid niet in de hemellichamen! Want zon, en maan, en sterren zijn niet alleen gegeven om den nacht te verklaren, ten bate van hen, die in 't donker de zee of de woestijn moeten doorzwalken, of van de vogels, die 't daglicht niet kunnen verdragen en 's nachts op voedsel uitgaan, dus om de klaarheid en 't nut van 't licht niet alleen, maar ook om den mensch het goede weer van 't slechte te leeren scheiden, den dag van den nacht, de weken onderling, de maanden, getijden en jaren. Zoo veel valt er voor wie zijn zinnen slijpt, uit Gods werken te leeren!³⁾

Bij den Rijmbijbel behooren Incidentia,⁴⁾ vingerwijzingen, oorspronkelijk niet bij den gewijden tekst behoorend, maar door Maerlant bijna altijd achter aan den tekst der hoofdstukken gevoegd. Zij noemen synchronistisch de feiten der ongewijde historie. Eerst is het een mengsel

1) vs. 178-181. Hist. schol. cap. cit.: Cur vero ibi sint. Deus novit; nisi quod quidam autumant inde rorem descendere in aestate.

2) vs. 1281-'92. Hist. schol. cap. 35: Inde est quod duos habet colores: ceruleum, qui est aqueus, et est exterior quia praeteriit; et rubeum, qui est igneus, qui est interior quia futurus est ignis.

3) vs. 224-'56. Sommige verklaringen moeten de volheid der schepping laten uitkomen: ‘De eerste dag, toen de zon onderging, kwam de maan vol op.’ (vs. 216).
Andere bijvoegsels hebben weer een andere strekking. Opzettelijk (Gen. vermeldt het niet!) wordt vermeld, dat Jakob te Sichem van zijn ontwrichte heup genas. (vs. 2676.) Verg. Gen. XXXIV, 20. Evenzoo, dat David de afgoden, die Jakob te Sichem onder den eik had begraven, weer opdolf tot versiering bij den te bouwen tempel. (vs. 2717-'20.) Waarschijnlijk dienen deze toevoegsels om den indruk te versterken, dat Jakob dus wel ontwricht was, en dus wel geworsteld had met den ‘Engel’; dat hij zijn afgoden, zonder eenigen twijfel had begraven, en dus wel den waren God had gediend. Want er is geen genezing, of er moest kneuzing geweest zijn; en er is geen opgraven mogelijk, of er moest iets verholen zijn geweest.

4) Zie blz. 219.

[p. 244]

van fabelen, mythen en nevelachtige verhalen. De orde is willekeurig. Zoroaster, (dit is de eerste der ongewijden) is eigenlijk Cham, en wordt door Ninus gedood¹⁾. Zijn vrouw Semiramis, levende tijdens de jeugd van Abraham, bouwde den muur van Babylon, en droeg voor 't eerst de ‘broec.’²⁾ Ten tijde dat God Isaäc vertroost over Jakobs bedrog, voert Phoroneus, de zoon van Inochus en Niobe, te Argos wetten en rechtspraak in.³⁾ Ondertusschen gaat Isis, zijn zuster, naar 't Nijldal, voert er 't letterschrift in, en onderricht er 't landbouwbedrijf. De dankbare Egyptenaren, o doling! maken er na haar dood een godin van! Zoo gaan ze ook Phoroneus' zoon Apis, onder den naam van Serapis vereeren.⁴⁾ In Jakobs tijden redden zich Deucalion en Pyrrha uit den watervloed, verslaat Pallas een reus, en leert de menschen de wolbewerking. Ook deze wordt aangebeden.⁵⁾ Zoo kwam de afgoderij in de wereld. Wat een onwaarheid en fabels! gaat Maerlant door. Zoo waagt men van Prometheus te zeggen, dat hij menschen formeerde: misschien bedoelt men, dat hij ze onderrichtte, of wel, hij maakte beeldjes, en liet ze loopen door mekaniek.⁶⁾ Ordeloos gaat het zoo verder.⁷⁾ Eindelijk komt er een zekere regelmaat.⁸⁾ Wat meer is, er komt een strekking! Worden reeds op 't eind der hoofdstukken, handelend over de eerste koningen, telkens de vorsten der Latijnen genoemd, van Aeneas af,⁹⁾ - als het Jodenrijk zich splitst in Juda en Israël, ziet men waar 't heen gaat.¹⁰⁾ Israël doet onder voor Juda, het koninkrijk van Davids geslacht, natuurlijk! Maar wat meer

1) Zie blz. 235.

2) vs. 2153-'60. Daarom lag ook Noach naakt: hij leefde vóór Semiramis' tijden. (vs. 1300-'04). Hist. schol. cap. 36: Semiramis fuit mulier, quae primo adinvenit brachas et usus earum.

3) vs. 2299-2306. Vandaar de naam Forum.

4) vs. 2307-'20.

5) vs. 2547-'56.

6) vs. 2755-'74. Hist. schol. cap. 86: Dicitur fecisse homines, tum quia de rudibus doctos fecit, tum quia legitur fecisse imagines hominum, quos arte quadam ambulare fecit. - Ook vond hij de vingerringen uit (toen nog van ijzer) en verstond, dat ze aan den vierden vinger gedragen moesten worden, omdat hiervandaan een ader rechtstreeks naar 't hart loopt. Vgl. Hist. schol. cap. cit. - Destijds leefden ook Atlas en Ceres (korenbouw bij de Grieken).

7) In Jozua's tijden leven Fenix (Phoeuicië) en Cadmus (letterschrift in Phoen., stichting van Thebe); Jupiter huwt Europa (vs. 7073-'90). In Othoniëls dagen Minos (vs. 7225-'28), iu Ayoths dagen Perseus, later Apollo, Esculaap, Ilius (die Ilium stichtte), Percius (Perzië!) Hercules, Priamus, Theseus; Castor en Pollux, Dido (Carthago).

8) In Jephta's tijden (vs. 7935-'48). Aeneas komt in Italië!

9) Eigenlijk begint het al bij Simson, waar Ascanius Alba sticht (vs. 8229-'36), en bij Eli, waar Ascanius 't gebied van Silvius erft (vs. 8587-'92). Tijdens Sauls koningschap regeert over de Latijnen Silvius Aeneus de vierde, (vs. 9780-'86); onder Davids bewind Silvius Latinus (vs. 11043-'52); onder Salomo Silvius Alba (12093-'98).

10) Onder Rehabeam: Achis Silvius; onder Asa: Silvius Capis; onder Josaphat: Silvius Carpentus, Silvius Tiberius, Silvius Agrippa; onder Joas: Silvius Armelius; onder Amasias: Silvius Aventinus; onder Osias: Silvius Procas en Silvius Amulius. Onder Joathan wordt Romulus en Remus geboren uit de maagd (Ilia!); onder Achas stichtten ze Rome, enz. enz.
De andere rijken komen ter sprake, in zooverre ze met Juda en Israël in verbond of in oorlog gaan.

[p. 245]

is: Israëls historie is zelfs onwaardig, tot steunpunt te dienen voor de nog ongewijde Latijnsche Incidentia. Want het Latium, dat rijk van verre aan den Tiber, waar men telkens op wijst, is slechts een voorpoort! Straks komt Rome zelf! Het ongewijde zal het gewijde worden! En daarom wordt naar Italië verwezen, niet bij Israël, maar bij de historie van Davids stad: de tempel wordt Kerk, het priesterdom Paus: en na elken koning uit Jesse's stam wordt als geroepen: Denk aan Rome's koningen! Vergeet niet bij 't heilig Jeruzalem de toekomst der Eeuwige Stad!

't Verleden gaat op in wat komen zal; het Oude Verbond is slechts de Belofte der Nieuwe Wet!

‘Want de Oude Wet is als de liggende molensteen; van haar alleen komt nimmer het reine en voedende Manna-brood! Maar de Nieuwe Wet is de looper; zij brengt het Werk in het Leven; zij geeft voor al wat men zendt, de kostlijke spijs, die de zielen Hemelwaarts voert!’¹⁾’

De Nieuwe Wet kwàm!

Vijf duizend één honderd zes en negentig jaar na Adam²⁾ kwam de Zoon Gods, om aan 't menschdom de Ware Wet te brengen! 't Gelaat der wereld zou veranderen. Een nieuwe eeuw zou beginnen!

Zijne geboorte was niet als die van de menschen.³⁾ Wonderen hadden plaats! De Vrede-tempel te Rome stortte plotseling in, in 't middernachtelijk uur. Nooit werd ze weer opgebouwd....⁴⁾ In 't zelfde uur

1) vs. 20951-'74.

2) vs. 21305-'08. Hist. schol. cap. 5.

3) De geboorte is vierderlei: Adam, onze eerste vader, | Ontfinc dat menschelike lijf | Sonder man eñ sonder wijf, | Van der erden, dat es waer. | Eva was ghemaect daer naer | Van den man, ende sonder wijf: | Dit was der eerster vrouwen lijf. | Wi, eñ alle die daer na quamen, | Sijn ghewonnen alle te zamen | Beede van manne eñ an wive. | Van der reinere Marien live | Was Christus gheboren, onze behout, | Sonder enechs mannes scout. (vs. 21342-'54). Verg. Hist. schol. cap. 6. Verder onderscheidt de ‘ontvangenis’ zich ook van de gewone menschelijke: Et statim conceptus est Christus de virgine plenus homo in anima et carne (Hist. schol. cap. 2), dus: Vulmaect van menscheliken leden, | Eñ van der zielen; niet na zeden | Dat andre vrouwen saken gaen, | Die kindre van manne ontfaen. | Want schrifture seid, sonder saghe, | Dat si onder dan .XL. daghe | Sijn, eer hem God ziele zent. (vs. 21115-'21.)

4) Toen onder Augustus' heerschappij de vrede intrad, vroegen de Romeinen am 't Delphisch orakel (Die warachtechste die men vant), hoe lang er vrede zou zijn. Het antwoord was, dat de vrede zou duren, totdat een maagd een kind voortbracht. Omdat men dit niet mogelijk achtte, dacht men een eeuwigen vrede te hebben, en bouwde men een Vrede-tempel. Natuurlijk stortte de tempel in, toen 't orakel vervuld werd. (vs. 21267-'92.) De Hist. schol. cap. 5 in Additione, zegt alleen: Romae templum pacis corruit.

[p. 246]

ontsprong ook te Rome een bron van kostbare, zuivere olie, en liep tot aan Christus' dood, om dan te verdrogen.¹⁾ Uit diep ontzag weigerde de Machtigste vorst op aarde den Heeren-titel: iemand, Heerlijker dan de Goddelijke Augustus, vertoefde op aarde, om altijd Heer te blijven....²⁾ Op 't zelfde uur bewoog zich het water der pissine probatica van Jeruzalems tempel, een hout dreef boven, Christus' geboorte voorspellende. Het water kreeg geneeskracht....³⁾ Ook werd op 't zelfde uur voor de oogen der herders, die wakende waren, één mijl van Bethlehem, - de nacht in een helderen dag herschapen: een engelenschaar zong 't Gloria in excelsis Deo! De herders trokken heen, zagen 't voorspelde wonder en boodschapten het overal rond....⁴⁾

1) vs. 21293-'98.

2) vs. 21299-21304. Hist. schol. cap. cit in Additione: Caesar praeceperat ne quis eum divum vocaret. - Men weet dat eerst Diocletianus zich met ‘dominus’ liet betitelen. Natuurlijk vroeg men later: Waarom eerst hij, en waarom niet Augustus, de eerste? Van zelf moest dit een bevredigend antwoord zijn.

3) Toen de koningin van Scheba Salomo had bezocht, (II Kron. IX) schreef zij den koning, wat ze niet had durven zeggen, nl. dat in 't huis des wouds van Libanon, zij een hout gezien had, waaraan een zou hangen, om wien het Joodsche rijk te niet zou gaan. (vs. 11975-'90.) Salomo bevreesd, liet daar graven, maar vond niets. Dezelfde plek werd de pissine probatica waar de offers gewasschen werden. (Zie uitvoerig de Hist. schol. cap. 26.) Nu heerschte het geloof, (zie Joh. V) dat, als een Engel het water beroerde, het water geneeskracht kreeg. De eerste, die men er dan heenvoerde, werd genezen. De toegang tot dit badwater was dan ook vol zieken, melaatschen en lammen, allen wachtende op de komst van den Engel. De eerste beroering van 't water nu had plaats gehad bij Christus' geboorte: Doet bi Gods ghebornesse quam, | Quam dat hout boven eñ zwam | In die ghebare oft voorsprake | Gods gheboorte. Van deser sake | Verroerde eerst die pissine, | En dor die werdechede sine | Quam dingel eñ verroerde den pit; | Maer dEvangelie ne seget niet dit. (vs. 23795-23802.) Maerlant zegt te voren (vs. 23755): Ooc ne lasie niet die stonde | Weltijt dit wonder eerst begonde; - Ook de Hist. schol. cap. 81 is zeer voorzichtig. 1^o. De hac motione incertum est quando coeperit. 2^o. Appropinquante autem tempore passionis Christi, superenatavit (lignum) quasi praenuntians Christum, et exinde coepit motio praedicta. Sed hoc non est authenticum.

4) De herders waakten n.l. over hun kudden; want het was zede | Dat vele volcs elcs jaers dat dede, | Alstie nacht ten cortsten was | Often lancsten, als iet las: | En dat was doe die lancste nacht. (vs. 21315-'19.) Verg. Hist. schol.: Mos fuit antiquioribus in utroque solstitio vigilias noctis custodire ob solis venerationem, qui forte mos apud Judaeos ex usu cohabitantium inoleverat. - Merkwaardig is 't ontstaan der gewijde zangen. Vgl.: Ave gratia plena (vs. 21091); Magnificat (vs. 21138); Benedictus Deus Dominus Israhel (vs. 21158); Gloria in excelsis (vs. 21330); Nunc dimittis (vs. 21489.)

[p. 247]

De drie Koningen, tevens wijzen, uit Perzië en Chaldea, hadden lang te voren reeds uit Bileäms boeken gelezen van de ster, die opgaan zou uit Jakobs huis, en kwamen reeds vóór de geboorte door de ster geleid, na 13 lange dagmarschen, op dromedarissen gezeten, in Bethlehem aan.¹⁾

In deze teekenen openbaarde zich het heuglijke feit: de menschwording Gods in het kindeke Jezus!

Man geworden, ging hij leerende rond, wonderen doende, Gods Liefde-Wet verkondigend, zich jongeren verzamelende en ze onderrichtende, om ze uit te zenden tot prediking van 's Heeren Evangelie.

Maar Lucifer waakt, beducht voor 't verlies zijner heerschappij.²⁾ Hij tracht Jezus te verleiden, hem beproevende in de woestijn, op den berg en op de tinnen des tempels.³⁾ Vergeefs: hij moet vlieden.⁴⁾ Nogmaals zoekt hij, wen de Joden met luid getier Christus' kruisdood begeeren, dien dood te verhinderen, door in den droom 't gemoed van Pilatus' vrouw te verteederen.⁵⁾ Maar ook dit mislukt. De ure moet komen! Reeds lang had Hij 't zelf voorspeld! Hij wist, dat de dag gekomen was, om Zijn taak te volbrengen, en weder te keeren tot Zijns Vaders huis!

1) Over Bileam: blz. 233. (vs. 21367-'93.) Verg. Hist. schol. cap. 7: Chrysostomus dicit stellam ante tempore quam Christus nasceretur, apparuisse eis, et ita multo tempore de longinquo venerunt. - Potuit tamen fieri ut in XIII. diebus, super dromedarios sedentes, longa terrarum spatia transmearent.

2) Merkwaardig is dit: Hi (Lucifer) hadde gehoort al openbare | Den Vader roepen: Dits mijn Sone; | Eñ hi wiste wel dattie gone | Na der Schrifturen komen soude, | Maer hine wiste niet also houde: | Toten doemsdaghe was sijn waen | Dat in versten soude hebben gestaen. - De Hist. schol. (cap. 35) is nog beredeneerder: Cum vero sensit Dominum esurire, quod non legitur de Moyse vel Helia, accessit (diabolus) ut tentaret si posset eum dejicere in peccatum, enz. Het Dits mijn Sone ziet op Matth. III, 17.

3) vs. 22241-'74. Verg. Matth. IV, 1-10.

4) Verg. Matth. IV, 11. Hist. schol. cap. 35: Tunc abjecit eum Dominus, et consummata omni tentatione ad quam venerat, recessit a Domino Lucifer ad tempus.

5) vs. 26355-'60. Matth. XXVII, 19. Waarom of Satan zuinig keek? Dat quam daerbi, dattie viant | Bekinnen mochte al te hant | Die cracht van den cruce ons Heren | Eñ bi aventuren die heren | Abraham ende sine gesellen | Waren verblijt in der hellen. | Dit mercte die duvel eñ dochte | Hoe hi Jhesus bescudden mochte; | Maer hi pijnde al omme niet. (vs. 26361-'69.) Ook de Hist. schol. cap. 167: Jam Dei metu poterat cognoscere diabolus mysterium crucis, et ideo laborabat ne Christus moreretur. Forte jam gaudebant sancti in inferno, unde hoc notavit. - Wat Abraham, en de andere sancti in inferno aangaat, zie Rijmb. I, vs. 2897-2904 naar aanleiding van Jakobs woorden bij Jozefs vermeeuden dood: (verg. Gen. XXXVII, 35) ‘Ic sal ter hellen varen | Eñ mijn kint beweenen twaren’, - Doe was ene stede an die helle | Daer was inne menech gheselle, | Ghesceden vander swaerre doot, | Eñ dat hiet in Abrahams scoot; | Want hi, eñ menech sijn ghenoot, | Die waren daer tote Jhesus doot. | Dat was die helle die, paessche nacht, | Ghebroken was bi Gods cracht. Verg. Hist. schol. cap. 87. Men houde in 't oog, dat Lucifer nog heerscht, en de zielen der braven op de Verlossing wachten.

[p. 248]

Drie en dertig jaar na Zijn' aankondiging¹⁾ volbracht Hij Zijn werk. Dat werk was Zijn lijden: dat lijden de zelfopoffering voor een schuldig menschengeslacht. Geen kwaad blijft ongestraft; het Goddelijk recht heeft zijn loop; maar om den mensch te behouden, - zoo groot is Gods Liefde, - gaf hij tot delging der schuld Zijn Zoon!

Toen opende zich het Paradijs! De Satan lag verwonnen, in 't hellevuur!²⁾ Gedaan was 't met de Oude Wet! De teekenen duidden het uit! 't Voorhangsel des tempels scheurde van boven tot onder.³⁾ De bovendorpel der tempelpoort brak in tweeën.⁴⁾ De aarde beefde, rotsen spleten;⁵⁾ een groot geschal ging door de lucht, tot ontzetting der volken;⁶⁾ graven gingen open, heilige mannen verrezen en wandelden door Jeruzalems straten;⁷⁾ drie uren duisternis bedekte het zwerk;⁸⁾

1) vs. 21124-'26. Hist. schol. cap. 2: Creditur autem conceptus .VIII. kalendas Aprilis, et revolutis .XXXIII. annis, eadem die mortuus est.

2) Na nog een enkele poging, om te zien, of er in Christus ook een smet aan zijn heiligheid kleefde. Daartoe zat de Booze op 't kruis Jezus' dood af te wachten. (vs. 26493-'98.) Verg. Hist. schol. cap. 172 in fine: Legitur daemonem stetisse super brachium crucis, et considerasse an Christus aliquam maculam peccati haberet. - (Of dus de mensch ook moest toezien! Altijd sluipt de Booze in onze nabijheid rond! Maerlant zegt dan ook aan 't slot: Dies moeghen wi alle sijn in vare. (vs. 26498). - Maar tevergeefs loerde de Booze: Doe wart hi verwonnen al bloot | Eñ in der hellen daer ghebonden. (vs. 22280 en vg.) Hist. schol. cap. 35: Tunc (tempore passionis) omnino devictus religatus est in inferno.

3) vs. 26607-'10. Zie Matth. XXVII, 51. - Verg. echter vs. 26611-'14: Josephus scrijft dese dinc, | Dattie cortine, die buten hinc | Voor die monster dore, ooc mede (d.i. behalve de cortine voor 't Sancta Sanctorum) ontween scoorde daer ter stede. - Hist. schol. cap. 178, waar Comestor zich op Remigius, en deze zich op Josephus beroemt.

4) vs. 26615-'18. Zie noot 6.

5) Matth. XXVII, 51; Rijmb., vs. 26622 en vg.

6) vs. 26619-'21. Men hoorde ooc roepen in die lucht | (Dies die meneghe hadde vrucht): | ‘Weten rumen dese stede.’ - Verg. Hist. schol. cap. 178: Nam et in Evangelio Nazaraeorum superliminare templi, infinitae magnitudinis fractum esse legitur, auditasque voces in aere: Transeamus ex his sedibus.

7) vs. 26624-'38. Verg. Matth. XXVII, 52, 53. Waar bleven zij? - Weder si, met onsen Here, | Met zielen, met live emmermere | Sijn ghevaren ofte bleven, | Vinden wi claerlike niet bescreven. (Verg. Hist. schol. cap. cit.) Sulke boeken houden, te waren, | (volgens de Hist. schol. Beda super Matthaeum) Dat si te hemele sijn ghevaren | Met ziele, eñ met live beede. - Van sulken weten wi gherede | Die doe verrees, dat hi noch leghet | Te Jherusalem, als men ons seghet. - De Hist. schol. zegt ook waarom: Quod autem aliqui eorum iterum mortui sunt, postquam Dominum surrexisse testificati sunt, scimus, quia corpora quorundam adhuc quiescunt in Hierusalem.

8) vs. 26525-'34. Verg. Matth. XXVII, 45. De zesde ure is middag. De Grieken telden den dag af van 6 uur 's morgens. Negen nur wordt dus noen (3 uur). Rationalistisch is dit: Dat ne quam van der mane niet, | Dattie sonne haer scinen liet (= naliet); | Want die mane sat recht voort | Omtrent noene. Meret eñ hoort | Hoe ghijt moegt weten sonder saghe, | Die mane was out .XV. daghe. - Maerlant wil zeggen: 't kwam niet door een verduistering; want de maan was vol, en de zon wordt alleen met nieuwe maan verduisterd. - 't Latijn is duidelijk: Non fuit eclipsis solis, ut quidam mentiti sunt, quia luna e regione fere erat ad solem. Eclipsis autem fieri solet tantum in synodo solis et lunae.

[p. 249]

te Athene vielen de wijzen aanbiddend neer voor een in 't goudvuur ontdekt crucifix, als voor een nieuwe Godheid;¹⁾ alles teekenen Gods van Zijn volbrachten wil, en van der Joden toekomstige straf.

Het Nieuwe Verbond is bij Maerlant een synoptisch verhaal van de vier Evangeliën, benevens een klein gedeelte der Handelingen.²⁾ De inhoud is geput uit de Historia Scholastica, die hier en daar is bekort, elders is uitgebreid met toevoegsels uit den Bijbel zelf.³⁾ Weinig wordt er in geallegoriseerd.⁴⁾ Nu en dan wordt er verwezen naar de Psalmen en de Profeten.⁵⁾ Enkele opmerkingen worden gezegd aan kerkvaders ontleend te zijn.⁶⁾ Over de heilige zangen spraken we reeds.⁷⁾ Nog dienen in 't kort vermeld te worden een paar dogmatische uitweidingen in den tekst, en met een paar voorbeelden hetgeen Maerlant in 't bijzonder teekent als den zoon zijner mystische eeuw: zijn reliquiën-vereering.⁸⁾

Wat het dogmatische aangaat, zoo zien we hier een nieuw punt aangeroerd, de opstanding naar den vleesche en naar den geest beide. 't Ge-

1) vs. 26535-'76. De Athener wijzen wisten niet, wat de plotselinge duisternis inhield. Een van hen, Dionysius, zei: ‘Die God der naturen toocht | Dat hi pine nu ghedoocht.’ Men vroeg, in welke gedaante God pijn kon lijden. Een in 't vuur geworpen stuk gond toonde na bekoeling de gedaante van Christus aan 't kruis. Toen richtten zij een altaar op voor den onbekenden God. (Verg. Hist. schol. cap. 175: Et fecerunt ei aram, et super scripserunt Ignoto Deo, de qua legitur in actibus Apostolorum. Overigens komt de legende van 't crucifix in de Hist. schol. niet voor.) Paulus vond later dit altaar en noemde het Dionysius. Deze Dionysius ging later naar Montmartre bij Parijs. Zoover Maerlant. De lezer kent de verdere legende van St. Denis.

2) Comestor gaat tot den dood van Petrus en Paulus, Maerlant tot aan de Hemelvaart. Zie de gissingen bij David, Inleiding IX.

3) Zooals de acht zaligsprekingen, waarvan Comestor één geeft; de gelijkenis van den verloren zoon, (vs. 24039-'79), die van den onbarmhartigen dienstknecht, (vs. 24105-'32). Soms vult hij aan (zie Te Winkel, blz. 359).

4) In vs. 20975-20987, waar de Paradijs-bron Christus' heilige Kerk is, en de vier rivieren de Apostolische boeken zijn; in vs. 24566-'88, waar de wijngaard des Heeren de Kerk is, en Christus elk het eeuwige leven geeft.

5) vs. 21411 (Micha); vs. 21525 en vg. (Jesaja 19, 1); vs. 21582-'85 (Jeremia); vs. 22172 (Elia); vs. 22245-'49 (Deut.); vs. 25033 (Zacharia 9, 9); vs. 25955 (Zacharia 13, 7); vs. 26236 (Zacharia 11, 12-13); vs. 26444 (Ps. 21, 9).

6) vs. 24950-'57 (Augustinus); vs. 25945-'47 (Hilarius); 26225-'28 (Hieronymus). Zie ook Beda (blz. 238). Iu vs. 24315 wordt een opmerking van Hieronymus in de Hist. schol. cap. 98 aangehaald, bij Maerlant uit twijfel verzwegen.

7) Zie blz. 246, noot 4.

8) Over Maerlant en de reliquien-vereering: Te Winkel, blz. 95 vgg.

[p. 250]

schiedt naar aanleiding van het Evangelisch verhaal,¹⁾ waarin de Sadduceeën, met het doel om Jezus te verstrikken, hem vroegen, aan wien de vrouw, die zeven mannen getrouwd had, bij de opstanding zou toebehooren, - en tot antwoord kregen, dat er in de opstanding geen huwelijksleven is, maar een leven als dat der engelen in den hemel, - alsmede, dat, waar sprake is van een opstanding der dooden, men indachtig moet zijn aan Gods getuigenis, zeggende, dat God niet een God der dooden, maar der levenden is.²⁾ - ‘Ge ziet dus,’ zegt Maerlant, ‘dat, volgens Christus' leer, men na den dood verrijst, en lichaam en ziel beide niet sterven En dit mòet zoo zijn. Want indien de zielen met de lichamen stierven, en dus niet samen verrezen, zoo zou de mensch totaal te niet gaan, en God zou zich zelf een God hebben verklaard van het Niet.’³⁾

Deze logica is alleen begrijpelijk, als men met Maerlant⁴⁾ hiervan uitgaat, dat een opstanding slechts mogelijk is, zoo ze geschiedt naar lichaam en geest beide. Die waarheid acht Maerlant onomstootelijk; trouwens, het was ook toen reeds een algemeen erkende Christelijke waarheid. Wij kunnen hier niet ontvouwen op welke wijze het leerstuk van de Opstanding naar den Vleeze zich heeft ontwikkeld⁵⁾. Wel

1) Matth. XXII, 23-32.

2) Naar aanleiding van Exod. III, 6: ‘Ik ben de God uws vaders, de God Abrahams, de God Isaäks, de God Jakobs.’

3) Hist. schol. cap. 130 in fine: Alioquin si homo moriens penitus in nihilum redigitur, tunc dixit Deus ce Deum esse nihili. - De Rijmbijbel vertaalt echter als volgt: Storven zielen met lechamen | Eñ verresen si niet te zamen | So quame die mensche al te niete | Eñ so moegdi merken dat God liete | Die dine dan al te niete wesen. - Eén der handschriften (C) komt er dicht bij. E luidt: So moghedi marken dat God hiete | Hem danne van niete wesen. - Maerlants opvatting schijnt ons anders geluid te hebben. - Toch blijft de vraag, of M. de zaak geheel begrijpt. De bedoeling zal deze zijn: Indien God zegt, dat hij de God Abrahams, Isaäcs en Jakobs is, spreekt het van zelf, dat Abraham, Isaäc en Jakob niet dood zijn, want dan zou God zich een God van niets verklaren. Alzoo: Abraham, Isaäc en Jakob zijn levenden. Maar dan mueten zij na den dood zijn opgestaan. - En hoe vertaalt nu Maerlant zijn: Ego sum Deus Abraham, et Deus Isaac, et Deus Jaeob (?) Op deze wijs: ‘Ie bem God, daer Abraham | Eñ Ysaac an gheloofde, eñ Jacop’. - Dit nu kan voor zijn betoog niet dienen.

4) Behoudens de gemaakte restrictie.

5) Bij 't Jodendom was het leerstuk van een toekomstig leven, dat dikwijls beschouwd wordt als het hoofdbegrip van den godsdienst, niet vervat in de Levitische Openbaring, of althans zoo vaag, dat het de schare niet opmerkte. Na de ballingschap, waarin de Joden eenige opvattingen hieromtrent van hun meesters ontleenden, werden de Sadduceeën, die deze leer als een nieuwigheid verwierpen, steeds geduld. Bij de eerste Apologeten vinden we al dadelijk de leer der opstanding en der verdoemenis tegen de Heidenen verdedigd. (Zie over Justinus Martyr: Dr. Pierson, Geschiedenis van het Roomsch-Katholicisme I, blz. 256; over Theophilus v. Antiochiè: ibid. blz. 287; over Tertullianus: blz. 352-353.) De eerste bewijsgronden dezer schrijvers waren analogieën aan het Heidendom, of aan de natuur ontleend. De welsprekendste bewijzen levert Minucius. Felix in zijn Octavius cap. XI en XXXIV. (Zie daarover uitvoerig: J.A.J. Klaassen, Marcus Minucius Felix, de eerste apologeet des Christendoms in de Lat. Kerk, blz. 142-149. Utrecht, 1873.)

[p. 251]

wagen we de opmerking, dat de eerste meeningen hieromtrent, in de vroegste tijden der Christelijke kerk een sterken steun moesten krijgen in het geloof aan een toekomstige straf.¹⁾ Door vast aan te nemen, zooals door sommige kerkvaders geschiedde, dat op den oordeelsdag, alle menschen door een vuur moesten gaan, al was dit meer ter onderzoeking dan tot zuivering, zoodat de deugdzamen ongedeerd zouden blijven, doch de boozen en dwalenden branden zouden;²⁾ door de begrippen der heidensche schrijvers, zooals Virgilius ze heeft neergelegd in zijn beroemde beschrijving van het doodenrijk,³⁾ en door de leerstellingen der Manichaeërs⁴⁾ moesten zich van zelf gevoelens ontwikkelen, die eene opstanding niet anders konden denken dan met een voor martelingen en pijnen zeer gevoelig lichaam, waarvan de eeuwige kwelling door een niet-verterend vuur de verschrikkelijkheid van de toekomstige straffen, en naar dien maatstaf de grootte der afdwalingen van de zuivere leer, ten breedste moest uitmeten. Maar dan eischte de consequentie ook een zelfde vereeniging van ziel en lichaam in het verblijf der gelukzaligen: het Paradijs. Alleen, - een algeheele zuivering verbood de mogelijke opvatting, als zou, zooals de Sadduceën spottend opwierpen, hiernamaals een zelfde vleeschelijk leven geleid kunnen worden, zooals het den sterfelijken mensch op aarde veroorloofd was.⁵⁾

1) Dit geloof aan een toekomstig leven (Oct. XXXIV, 5-7) en aan een toekomstige straf (Oct. XXXV, 1-3) werd door de eerste Apologeten en Kerkvaders, voornamelijk aan Pythagoras en aan Plato, toegeschreven. (Zie uitvoeriger: Denis, Histoire des Idées morales dans l'Antiquité I, p. 18, 104-106.) Men denke aan de straffen van een Tantalus, Sysiphus of Ixion.

2) Reeds sommigen der Ouden stelden zich voor, dat een vuur den toegang vormde tot de ongeziene wereld. Een merkwaardig voorval hiervan geeft Herodotus V, cap. 92 (bij Lecky, Hist. of Rationalism.) Wat de kerkvaders betreft, zie Lactantius, De vita beata, c. 20-24.

3) Ook heidensche wijsgeeren geloofden aan een wereldbrand. De Stoïcijnen stelden, dat de geheele wereld door het water van de bronnen of van de zee onderhouden werd, maar door de kracht van 't vuur zon ondergaan, als de vochtigheid verteerd was. De Epicureërs veronderstelden ook eene toekomstige verbranding der elementen en den ondergang der wereld. Plato beweerde eene afwisselende overstrooming en wereldbrand, etc. (Min. Fel: Octavius XXXIV.)

4) De Manichaeërs veronderstelden eene ziele-zuivering door de zon; engelen droegen ze over op de maan; de meerdere of mindere bevrachting veroorzaakte de schijngestalten. (Beausobre, Hist. Critique du Manchéisme I, p. 243 vg. bij Lecky.)

5) Nog roert Maerlant een ander dogmatisch leerpunt aan: de praeexistentie van Christus, naar aanleiding van Matth. XXII, 45: Indien hem dan David noemt zijnen Heer, hoe is hij zijn zoon! Hieraan voegt M. toe: Want beter recht eist dat kinder | Die jongher sijn eñ minder | Hare ouders heten here, | Dan si die kinder behouden ere. - Hoe dubieuser de kwestie, hoe eervoller de oplossing! Daarom: Als of hi (Jezus) seide: Jane waendi | Dat kerst .j. puur mensche si, | Eñ niet God es? Dus waendi das, | Dat hi niet was eer David was: | Sone hietene David niet here. | Hadde Kerst niet ghesijn ere | Dan David, in die godlichede, | So hadde David ghelogen mede. (vs. 25455-'66.) Verg. Hist. schol. cap. 132.

[p. 252]

Een paar voorbeelden nog, die ons toonen, hoe ook Maerlant, als kind zijner eeuw, een diepen eerbied koestert voor de legenden, verbonden aan de overblijfselen der martelaren en der heiligen.

Zoo wordt bij 't verhaal van Jezus' besnijdenis medegedeeld, dat later aan koning Karel (den Groote) het praeputium door een Engel gebracht werd. Eerst werd het te Aken bewaard. Later werd het naar Antwerpen gebracht, en daar nog in Maerlants dagen vereerd.¹⁾

De drie koningen, Balthasar, Jaspar en Melchior waren nog altijd heidenen bij Christus' aanbidding. Later bekeerde Sint Thomas hen. Toen de moeder van Konstantijn het Heilige Land bezocht, voerde ze de overblijfselen der wijzen eerst naar Konstantinopel. Later werden ze in staatsie naar Milaan gebracht. En toen Barbarossa Milaan overwon, voerde hij de reliquiën naar Keulen (1164).²⁾

Een opmerkelijke geschiedenis had het overschot van Johannes den Dooper. Toen hij (25 Maart) te Macharonta onthoofd was, wisten zijn jongeren het lichaam machtig te worden, en begroeven het te Sebasta in Palestina. Zijn hoofd bleef te Jeruzalem. Ten tijde van Juliaan den Apostaat, verstrooide een heidensche gemeente de opgegraven beenderen, om aan de vele mirakelen een einde te maken, die er af kwamen. Later echter werden ze door dezelfde heidenen weer verzameld, verbrand, en de asch in den wind gestrooid. Doch bij het bijeenlezen der beenderen hadden ook monniken uit Jeruzalem geholpen, die er een deel van onder zich hielden. Zoo vonden ze ook de vinger, waarmee de Dooper gewezen had: Zie het lam Gods! Door de heilige Tecla werd die vinger naar Monju (Maurienne)³⁾ gevoerd. De overige beenderen, die behouden waren gebleven, werden naar Alexandrië gezonden. Aldaar werden ze bewaard in een aan Johannes gewijde kerk.

Ook 't hoofd kwam terecht. Ten tijde van Keizer Marcianus kwamen twee monniken uit 't oosten naar Jeruzalem. Op de plaats, waar 't hoofd schuilde, vertoonde zich de Dooper en ontdekte de heilige mannen de

1) vs. 21359-'66. De Hist. schol. cap. 6 in Additione voegt er iets aan toe: Decitur quod praeputium Domini delatum est ab Angelo Karolo Magno... et translatum ub eo Aquisgrani. Et post a Karolo Calvo positum in ecclesia Salvatoris apud Carosium (?) Alii dicunt Antverpium delatum, nam illic in summa veneratione habetur.

2) vs. 21440-'57.

3) Eig. St. Jean de Maurienne, een stadje in Savoye.

[p. 253]

verborgen plaats. Maar 't ging weer verloren; anderen vonden het weer en brachten het naar Edessa bij Antiochië. Daar lag het in een pot in een hol onder de aarde begraven, totdat Johannes zelf het openbaarde aan den abt Marcellus, die in de grot een heilig leven leidde. Nu kwamen er betere tijden. Sedert het hoofd was teruggevonden, werd er een dag aangewezen tot viering van de onthoofding van den Heiligen Dooper. Die dag was òf de dag van de laatste ontdekking van 't gewijde hoofd, òf wel de dag waarop de beenderen bijeengelezen waren door de Jeruzalemsche monniken. Nog later werd het hoofd naar Konstantinopel gebracht, vandaar naar Gallië, en in Maerlants dagen werd het aanwezig geacht te Aken of te Amiens.¹⁾

Dezelfde vereering openbaart zich in de herkomst en den vorm van 't kruis, waaraan de Heiland stierf. De voet van 't kruis stond gedolven in de rotsen. De balk, recht omhoog staande, was van tweeërlei houtsoort. Daaroverheen lag dwars het derde stuk. Het kruis had dus den vorm van een kruk. Maar bovenaan, werd om 't opschrift, een vierde stuk genageld.²⁾ Dààrop stond in 't Latijn, in 't Grieksch, en 't Hebreeuwsch opdat allen het zouden kunnen lezen, ‘Koning der Joden!’ Want het was Paschen en vele lieden waren in Jeruzalem samengekomen.³⁾

Maar, - en hier schreef de Jodenhater met heimelijk genoegen zijn geschiedbron na, - zoo hadden de Joden het niet begrepen. Niet dààrom werd de veroordeelde gekruisigd, omdat hij Koning der Joden was, maar wel, omdat hij 't beweerd had. - ‘Verander, Pilatus, dus 't hatelijk opschrift!’ riepen ze spijtig. Doch tevergeefs! - ‘Wat ik schreef, blijft geschreven!’ zei de Romein.⁴⁾ En Christus brak den tempel als de Koning der Joden!

Nog wijst Maerlant op heilige plaatsen in 't Joodsche land, waaraan bijzonderheden omtrent Jezus' leven en leer zijn vastgeknoopt, en die waarschijnlijk als geliefkoosde oorden van pelgrimage en boetedoening, door de bede- en kruisvaarten in 't Westen bekendheid verwierven. De bergpunt, waar Jezus, omsingeld en bedreigd door hem vijandige ben-

1) vs. 23465-23540. De hist. schol. is de bron geweest. M. heeft enkele namen weggelaten. Wat de laatste zin betreft, de Hist. schol. heeft alleen: Quod (caput) post Constantinopolim translatum est, et inde ad Gallias.

2) vs. 26460-'70. Verg. Hist. schol. cap. 172: Dicuntur autem in cruce Domini fuisse quattuor ligna diversa, et forte in totidem diversis generibus: lignum erectum, transversum, tabula superposita, truncus quidam cui infixa erat crux, qui in rupa defossus fuit. Invenitur enim lignum dominicae crucis et palmae et cypressi, et, ut quidam tradunt, olivae et cedri.

3) vs. 26445-'55.

4) vs. 26471-'77.

[p. 254]

den, ongedeerd door hun midden ging,¹⁾ heet nog, tot aandenken aan die bovennatuurlijke redding, ‘des Heeren spronc’ - ‘De rotsen weken, waarheen zijn voeten zich richtten, en nog ziet men heden de sporen van zijn gewaad, waar 't schuurde langs de gesteenten.’²⁾

‘Zoo heet ten slotte de plek, waar Christus de 5000 spijsde,³⁾ nog altijd de tafel,⁴⁾ en alle eeuwen door nog vallen de geloovige scharen biddend neer voor de bloedzuil, waaraan de Verlosser de felste smarten der striemende roede doorstond.’⁵⁾

Dubbeldam.

J. Koopmans.

1) Luk. IV, 29, 30.

2) vs. 23440-'48.

3) Luk. IX, 16, 17.

4) vs. 23586.

5) vs. 26382 en vg.