Logo DBNL
Taal en Letteren. Jaargang 6 (1896)

Taal en Letteren. Jaargang 6

(1896)– [tijdschrift] Taal en Letteren–rechtenstatus Gedeeltelijk auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Potgieter's ‘Emma.’1)

Potgieter was 19 jaar oud, toen dit vers in 't licht kwam. Zijn blik op de wereld was alles behalve blijmoedig. Wat toch valt anders te zeggen van een jongeling van dien leeftijd, die met de volgende verklaring voor den dag komt:

‘Beter is een vroege dood dan een langer leven. De rein geboren mensch wordt door zijn aanraking met de wereld van zijn onbedorven aanleg vervreemd. Zoodra hij zijn blik op die zondige wereld richt, treedt ook in zijn hart de kennis der zonde. Dan komen de aanvechtingen van het kwaad met zijn beter ik. Maar hij is zwak. Altijd strijden kan hij niet. Er komen oogenblikken, dat de zonde sterker is; dat hij het hoofd moet buigen en zich gewonnen geven. Maar daarmee is 't niet gedaan! Het leven is een langer tocht! Heviger strijden wachten; grooter sterkte wordt geëischt; doch zwaarder nederlagen volgen bij kleiner zwakheid... En wat verloren werd, kan nooit herwonnen worden! Ook daar, waar zich de mensch zoekt vast te houden aan zijn sterk geloof in Christus, daar òòk blijft hij de zwakste in zijn zwaren zonde-strijd. Ja, juist omdat hij weet, dat hem zoo'n sterke hulp gegeven werd in zijn Geloof, voelt hij te leven- diger, hoe zijn ziele-zwakte hem bezwaart; ziet hij te angstiger het oogenblik van 't Rekenschap-afleggen komen. En zoo kan 't duidelijk worden, hoe bij verder leven, de Dag des Oordeels met steeds enger harte wordt verbeid. Bij 't grauwen der haren versombert 't onrustig Gemoed.’
‘Maar ook het aardsche leven zelf, - nu afgescheiden van de vrees voor 't Laatste Gericht, - is een zorg en voortdurende last. Nergens immers zag ik 't Geluk. Noch bij de grooten niet, noch bij de wijzen zelfs, noch bij de boozen, - maar evenmin bij de braven. Ook bij

hèn was het leven geen wiegelen op een kalme zee. Ook zij bleven streven naar beter, zooals ons àller streven geen rust mag kennen.’
‘De minste rust schenkt evenwel 't leven nog aan de vrouw. De jonge en schoone maagd wordt 't middelpunt van de aanbidding der jongelingen. Door vleiend prijzen en in schalken kout verliest zij ongemerkt heur hart. En wat is dan haar lot? Of de in stilte uitverkorene verlaat haar zijde, en eenzaam, met een onherroepelijk geknakte jeugd, gaat zij het leven in. Of wel, eenmaal aan dien zij liefhad verbonden, ziet zij den aangebedene in zijn liefde verkoelen. Of wel: zij beiden sluiten (zich zelven misleidend om 's werelds wille) een verbintenis voor het leven, die zij op den huwelijksdag zelve reeds beiden betreuren. - Er komen latere zorgen: de kinderen moeten opgevoed. De vrouw is moeder; het leven wordt een wijding, een opgaan in 't leven van het kroost. En hoe licht gebeurt het nog niet, dat al die zorgen met koelheid, ja met ondank! soms, worden vergolden.’
‘Zoo heeft de vrouw in 't bijzonder een somber leven: een leven van zorg en last, van strijd en zonde, en vreeze des doods. Gelukkig zij, die vóór zij dien strijd en die zorg leeren kennen; die vóór zij op den maagdelijken leeftijd der mannen hulde zullen ontvangen; die vóór zij de kennis der wereldsche dingen, de kennis der zonde zich zullen eigenen, - trouw aan heur Heiland, geloovig als Christinne, rein als maagd, onbezoedeld van zonde, naar den Hemel worden geroepen. Want zij kennen geen ontrouw; noch de smart der scheiding, omdat er geen smart is in 't heengaan van een wereld, die vreemd is. Maar wel is er blijdschap; want er is hereeniging; er is een opneming in het Koninkrijk, waarvan zij, schoon tijdelijk gescheiden, zich leden, zusters en bruiden gevoelden.’
‘En daarom stierf Emma, de onschuldige, met groote blijmoedigheid.’

Dit mismoedige in den 19-jarigen Nederlandschen jongeling, en dat in 1827, is geen nationaal verschijnsel. Ook is het niet specifiek Fransch, of Engelsch, of Duitsch. Het is een kosmopolitisch verschijnsel. Het zat in de lucht. Het was een epidemie, niet ongelijk aan de mystische zielsziekten der middeneeuwen, die zich over het westen van Europa verbreidden, en korter of langer de gemoederen vervulden. Het was de misanthropie der zich zelf misleidende menschheid; het weegeklaag met hangenden hoofde, en 't lasteren Gods met toornende vuisten, der hemelbestormers, afdalend langs de nog rollende rotsen; de aftocht der ballingen, door 't vlammend zwaard ten tweeden male uit 't Paradijs gewezenen; het boetgezang der zelfkastijders, te luider psalmend, te harder

striemend, naardat zij de overige menschen boven henzelven de schuld van hun misval belastten, op hoop van de maatschappij, als zij ten slotte (naar 't voorbeeld van hen) aan eigen slechtheid geloovend, zich ging kastijden, zich zelf te zien vernietigen. De laatste troef van 't egoïsme: de laatste kans op de heerschappij.

De Werthers van vóór de Revolutie, zich geroepen achtend als slavenbevrijders, zich voelende gezalfd tot Koningszonen, kwamen na den grooten kruistocht om volks- en geestesvrijheid terug als ontgoochelde en diep teleurgestelde René's De ontevredenheid bleef; maar de schemering, die een morgen beloofde, verkeerde in een duister, die geen dag meer verwacht. De dageraad der vrijheid had een bloedfeest voorspeld; de orde, die een vreedzame broederschap beloofd had te kweeken, was ingesteld door de strengste tyrannie. Zoo trad de somberheid in de harten. En in de droomen naar vrijheid, geluk en liefde, mengde zich de smart, de Vloek, de haat voor de wereld, de Zelfverachting.

 

De hoofdvraag was: waar vindt de mensch het geluk? En 't antwoord in die periode moest zijn: niet hier, en niet daar; niet in de liefde buiten den echt, maar ook niet in den echt. Het blijft een vragen zonder antwoord, een zoeken zonder vinden. Het is de vaste inhoud in de romans der émigré's. Reageerend tegen de orde van zaken in Frankrijk, gevoed met de Rousseau-sche ideeën, droomden zij voor de bevrediging van het volle menschlijk gemoed een wereld, waarmee zij de werkelijkheid ten eenenmale strijdig achtten, en die dan ook inderdaad door de cultuur van 't gevoelsleven lijnrecht stond tegenover het degencaesarisme, het klassicisme en de exacte wetenschappen van den napoleontischen tijd. Hoofdtype in de reactie-litteratoren is Chateaubriand. Medegesleept in de Rousseau-sche stroomingen (die van zijn tijd), blijft hij nochtans een worstelaar, tegen de daaruit geleide Werther-richting, en zoekt èn tegen 't gevaar van een losbandige geestesrichting, indruischend tegen de traditioneele moraal, èn tegen het grove Rationalisme in Frankrijk den steun van den Godsdienst. Anderen zoeken zich een ideaal in de kinderlijk-geloovige middeneeuwen, - Chateaubriand vindt een onbedorven schepping in de maagdelijke wouden van Florida, en predikt de Natuur en de Godsdienst. Doch, - ook hier trekt over het zonnige, bloemige leven een schaduwwolk: de idylle wordt een drama; en waar 't vooral op aankomt, in theorie wordt als waarheid verkondigd:

‘Zoo de idylle, die bij een onvoldoende kennis der Godsdienst een drama werd, bij een voldoende kennis dier Godsdienst geen drama was

geworden, dan zou ze hoogstwaarschijnlijk toch geen idylle gebleven zijn door den loop van 't Lot.’

Ik bedoel de ‘Atala.’ Want wat voor baat geeft hier de kennis van 't Katholicisme? En zoo al Chactas' geliefde uit haar Geloof de kracht mag putten, den dood te verkiezen boven 't verlies van haar onschuld, dan mogen we vragen, of dit Geloof geadeld wordt met de verklaring, dat Atala de dupe is geweest van den wil eener ‘onwetende’ moeder, die gerugsteund door een ‘onbedachtzamen’ priester, haar dochter een ‘ongepaste’ gelofte ‘ontperste’.

 

De ‘Atala’ heft zich zelve op. Het schoone liefde-leven van twee naïve natuurkind'ren ruischt in onze ooren als een hoog en harmonisch gezet toonstuk uit een klankvol orchestrion; kort daarna, als het drama het afbreekt en de fantasie het droomend voort wil zetten in een gelukkig getooverde wereld, scheurt ook de twijfel dit schoone in twee. Ook in het schoonste droomenland, in 't bloemenrijke Florida, knaagt de worm der melancholie aan 't jeugdige, krachtige leven, en brengt bij voorbaat, en zelfs bij voorkeur den dood in rijpende, in liefde-weelde jagende boezems.

Men kent de historie. Atala, de onechte dochter van een Indiaansche en een Spanjaard, en opgevoed als christin, legt op 16jarigen leeftijd aan haar stervende moeder de gelofte af, dat zij haar kuischheid zal wijden aan de Koningin des Hemels. Doch bij haar stam komt de schoone, en in een Europeesch gezin gevormde Chactas gevangen, uit den stam der Natchez, en Chactas moet den vuurdood sterven. Atala krijgt hem lief, verbreekt zijn banden, en vlucht met hem door de wouden van Florida. Op die lange vlucht bekennen ze elkander dagelijks hun liefde, doch weerstaan de zwaarste verzoekingen. Doch als ten slotte, bij 't woeden der elementen, Atala vreest, de teedere beden van Chastas niet langer te kunnen weerstaan, kiest zij den dood boven 't verlies van haar deugd, en neemt in stilte vergif. Daar luidt een klok; de zwervelingen zijn nabij de kluis van pater Aubry, den zendeling. Atala sterft in zijn grot. Voor haar gif is geen tegengif. Te laat verneemt ze, dat de bisschop haar van heur gelofte ontheffen kan, en dat haar offer vergeefsch is geweest. Na bangen strijd wordt zij den dood eerst getroost, als pater Aubry haar 't somberste tafereel van 't menschelijk leven geschilderd heeft.

De verhaler is Chactas zelf, als 76-jarige grijsaard.

 

Vooral is 't uit de schildering van pater Aubry, dat de misanthropie

van den tijd spreekt. Wij hooren het reeds in den uitroep van den verhalenden Chactas, waar hij aan René mistroostig verkondigt: ‘Ik ben niets meer dan een oud hert, grijs geworden door de winterkoude; mijne jaren zijn als de jaren der kraaien: en toch, ondanks zoo talloos vele dagen die mij over het hoofd zijn gegaan, ondanks eene zoo overvloedige levenservaring, moet ik nog altijd den eersten mensch ontmoeten, wiens droomen van geluk geen bedrog zijn geweest; het eerste hart, dat niet bloedt uit een verborgen wonde.’

Wij hooren het uit den mond van Chateaubriand zelf, als hij van een Indiaansche vrouw het lot van pater Aubry verneemt, die door de wilden werd doodgemarteld, en uitroept bij de asch van Atala, Chactas en den zendeling-martelaar:

‘Zoo verdwijnt hier op aarde alles, wat goed, deugdzaam en fijngevoelig was! Mensch, die niets zijt dan een vluchtige droom van smart, gij leeft slechts voor uw rampen; en wat gij nog zijt, waart ge verschuldigd aan de droefheid uwer ziel en aan de eeuwige zwaarmoedigheid van uw gedachten!’

Niet anders spreekt Ata's's stervende moeder:

‘O Atala! ik laat u achter in een wereld die het bezit eener christin onwaardig is; te midden van afgoddienaars die uw vaders God en den mijnen vervolgen, -.... Ach, lief kind, vrees niet den sluier aan te nemen! Wat zult gij er om te verzaken hebben? Niets anders dan de beslommeringen van 't kampongleven; niets anders dan de noodlottige driften die uw moeder de vrede der ziel hebben geroofd!’

Niet anders bij den nachtelijken lijkdienst de pater, met de woorden van den levensmoeden Job:

‘Ik ben afgesneden als een bloem, en verdord als het gras. Waarom is het licht gegeven aan den ellendige, waarom het leven aan den bitter bedroefde van gemoed?’

Doch luisteren wij vooral naar de taal, waarmee de heremiet in Atala's laatste ure de bitter misleide maagd verzoent met den afstand van 't voor haar oogen zoo heerlijk opgaand, doch onherroepelijk verloren leven.

‘En nu het oogenblik is gekomen om in te slapen in den Heere, ach, mijn dochter, hoe weinig verliest ge in deze wereld! Ge leefdet in eenzaamheid, en hebt desondanks 't aardsche verdriet gekend: wat stond u niet te overdenken, zoo ge de ziekten der maatschappij hadt aanschouwd, en zoo op de oevers van Europa, uw ooren den langen smartkreet hadden gehoord der oude wereld? Want hier beneden zucht en lijdt alles, zoowel de bewoner der hutten, als de vorsten in de paleizen; de

koninginnen weenen als vrouwen des volks, en niemand weet hoeveel tranen de oogen der koningen vullen!’

‘Zult ge uw liefde betreuren? Beween dan, mijn dochter, een droom. Want kent gij het hart van den man, en de ongedurigheid van zijn wenschen? Tel liever het aantal golven in de stroomende zee. Noch de offers noch de weldaden der liefde zijn eeuwige banden: straks komt wellicht de verzadiging met de afkeer; 't verleden geldt niets meer; en wat alleen wordt gevoeld, is de last van een rampzalige en verachtelijke verbintenis.......’

‘Ik wil niet eens in bijzonderheden gewagen van huiselijke zorgen, oneenigheden of wederzijdsche verwijten, of andere geheime beslommeringen, die waken aan het kussen van 't huwelijksbed. De maagd wordt weenende vrouw, en de moedersmarten herhalen zich bij elk kind, dat 't leven intreedt, maar ook, helaas! als 't kind, stervende in haar schoot, weer 't leven verlaat, en de bitterheid der smart de teederste blijdschap verzelt......’

‘Of kiest ge soms boven den echten staat de bekoring der dwaze liefde, levend in een verborgen hut, met den man uwer keus? Dwaling, hersenschim, ijdelheid, droom van een gekwetste verbeelding! Ik ook, mijn dochter, heb den storm in mijn hart gekend; dit hoofd was niet altijd kaal, deze boezem niet altijd zoo rustig als hij zich u thans vertoont. Bouw op mijn ervaring: ‘zoo de mensch, standvastig in zijn genegenheên, een telkens hernieuwd gevoel kon levendig houden, dan zou hij in zijn eenzaamheid en zijn liefde Gode gelijk zijn; want deze twee zijn de eeuwige genoegens van 't Hoogste Wezen. Maar de ziel van den mensch wordt dit moede, en nooit zal zij lang hetzelfde met de eigen volheid beminnen. Steeds zijn er punten, waarin twee harten elkander niet kunnen raken, en dit is voldoende om op den duur het leven tot een onverdragelijken last te maken.’

‘Ten slotte is dit mijn dochter, het onrecht der menschheid in haar droom van geluk, dat zij vergeten, hoezeer aan hun natuur de vergankelijkheid des doods is verbonden: alles verdwijnt.’

‘Hoe groot uw geluk ook geweest mag zijn, vroeg of laat zou dit schoone gelaat vervormd zijn tot die eenvormige gedaante, die het graf aan Adams geslachte gewoon is te geven; zelfs het oog van Chactas zou u niet hebben kunnen herkennen uit uw medezusters der graven. De liefde gaat nooit tot de wormen der groeve! Wat zeg ik! (o ijdelheid der ijdelheden!) wat spreek ik van de macht der vriendschap op aarde! Wilt gij weten mijn dochter, hoe ver ze gaat? Zoo de mensch eenige jaren na zijn dood in 't leven terugkwam, zou ik 't betwijfelen of hij met

blijdschap zou worden ontvangen door dezelfden, die kem het meest met tranen gedachten: zòò snel knoopt men andere banden, zòò gemakkelijk went men zich aan iets anders, zòò onstandvastig is de mensch van nature, zoo weinig beduidt ons leven, zelfs in de harten onzer vrienden!’

‘Dank dus de hemelsche goedheid mijn dochter, die u zoo spoedig opneemt uit dit rampzalige dal! Reeds weeft men uw wit gewaad en vlecht men uw stralende maagdenkrans daar boven de wolken; reeds hoor ik de Hemelsche koningin u roepen: ‘Kom, mijn dienaresse, mijn duive; zet u op den troon des lichts bij al de maagden die haar jeugd en schoonheid blijmoedig offerden ten dienste der menschheid, tot heil der jeugd, tot de werken des geloofs. Kom, o roos des Geloofs, u vleien aan Christus' borst. Deze lijkkist is een huwelijksbed, dat geen ontrouw kent; en eeuwig is de rust die u wacht in de armen van den IIemelschen bruigom!’

 

Dit was de litteratuur, die in de eerste 30 jaren van onze eeuw de gemoederen in Europa bevredigen kon. Ze was een der eerste uitingen der Romantiek: reactie tegen het klassicisme, de aristoeratie en de conventie in de litteratuur en de kunst; een zoeken naar de ziel van het volk-der-natuur in verschillende richting; de nederdaling uit hoogere sferen, na eeuwen van scheiding, van den geestesadel eens volks, tot de harten der blijde, in vrijheid verjongde broed'ren; de lange, de eeuwige broederkus van 't genie op den van aandoening trillenden volksmond.

In den tijd, waarvan we nu spreken, is het een zoeken en tasten. De scheppingen zijn strijdelementen; de natuur een wijkplaats tegenover een vijandige samenleving; een Christen-dood een troost en toevlucht na een rampvol ondermaansch leven. Het is de litteratuur der reactie. Vijf jaren na 18271) verscheen Chateaubriand's Le génie du Christianisme (hier in 't Hollandsch vertaald door Van Kampen). Maar we zullen bij het toelichten van den tekst in ‘Emma’ de gelegenheid hebben, na te gaan, hoe de melancholische stemming in de emigrantenlitteratuur ook hier de gemoederen van enkele jongeren, met name van Potgieter met sombere gevoelens vervuld had. Zonder dat we er op wijzen, zullen we punten van overeenkomst vinden in den troost, waarmede pater Aubry de laatste uren van Atala verlichtte, en de woorden, waarmede hier de dichter het heengaan van Emma verheerlijkt.

Toelichting van de tekst.

Potgieter zegt:

Daar ligt nu Emma dood! Dezelfde lippen, die zoo even 't woord van afscheid fluisterden, liggen nu overtogen met de bleeke stervenskleur! Voor eeuwig wist ze, - ging ze ons verlaten; nimmer zou haar deze wereld wederzien. Is dat niet hard?.... Maar zie:

 
Schoon 't laatste ‘goeden nacht!’ ons van die lippen klonk; (,)

schijnen dezelfde trekken des doods, die ons het eeuwig vaarwel herinneren, niettemin nog te getuigen van een heengaan in vreugde:

 
Zie, om haar bleeken mond schijnt nog een lach te zweven,

Hoe is het toch mogelijk! Kan dàt bestaan? Zij scheiden zonder smart? zij, die maar zestien jaren het genot mocht smaken, de aarde in den glans der jeugd te zien ontwaken?.... Ja -

 
Of ook maar zestienmaal de lente voor haar blonk: (,)
 
Het viel der vrome ligt te scheiden uit dit leven:

Maar is dat dan geen groote stap? Van 't Leven in de Dood? Hier alles achter te laten? En allèèn de Onbekende Oorden zoo in te gaan? Of.... zou er iets zijn, dat haar het scheiden verlichtte? Zouden 't misschien gèèn onbekende gewesten zijn, waarheen zij vrengdevol trekt? En is 't misschien niet alleen, dat zij gaat, maar vergezeld, trouw bewaakt door haar bekende en voor ons oog verborgen scharen? En zouden dat wellicht dezelfde wachten zijn die haar omringden in haar leven; en haar als een uitverkorene hebben ingewijd in de Geheimenissen van het Beloofde Land? B.v. als ze allèèn, buiten de woelige wereld was, in de vrije Natuur, de rijke ruime Schepping Gods, waar alles Zijn Meesterhand liet zien, Zijn Zorg en eeuwige Nabijheid? - Ja, zòò zal 't zijn! Goede geesten omzweefden haar, wijdden haar in, riepen haar op! Dáárom ging zij met blijdschap, de vrome:

 
Daar de eng'lenstoet, die haar in becmd en bosch verzelde,
 
En van den Mcester sprak die al dat schoone schiep,
 
Ja, meer dan iemand weet van Zijnen hemel meldde,
 
Straks naakte tot haar sponde en haar naar boven riep.

Zoo heeft ze dan in haar kortstondig leven met hemelsche geesten meegeleefd, met haar gedachten in 't zalig Gewest vertoefd, den voorsmaak genoten van 't Heerlijke Leven hiernamaals! Vandaar die vreugdekreet bij 't slaken der aardsche banden!

 

Vreemd bleef haar daarentegen de wereld der aardsche dingen. Geen wereldsche zin vervulde ooit het gemoed:

 
Nooit ging het groot tooneel der wereld voor haar open;

Gelukkig voor haar! Want, is dit geen waarheid: dat overal waar de dingen der ijdele wereld de oogen lokten, en aftrokken van het andere, geest'lijke leven, - dat dààr de stervensvrengde verkeerde in stervensvrees? En ook, - indien dit wereldtooneel zich zoo ook voor hààr had vertoond, -

 
Waar', had ze dit aanschouwd, zij juichend heengegaan?

Want hoort: de zinnen zijn de poorten der zonde; en door de oogen trekt de begeerte de wereldsche dingen in 't hart. En zoodra de stoffelijke mensch zich geeft aan het stof van de wereld, - 't vergankelijk vleesch begeerte heeft naar de wereld die spoedig verderft; -

 
Zoodra in 't jong gemoed de driften binnen slopen,

dan, - is het reeds vervreemd van dat leven, 't welk uitgang heeft en toevlucht vindt in het Eeuwige Leven; dan wordt wat nà ons is, een Geheimnis, een Vreeze; dan komt er een Schrik over ons, - een Beving: - dan

 
Grijpt ook voor 's levens eind de kille huivring aan.

De oude en eeuwige sage! Zoodra de oogen zich openen voor de dingen der aarde, komt ook de strijd tusschen de Wet, die 't ons van binnen verbiedt, - en de lust tot de zonde: de strijd tusschen 't Goede en 't Kwade. Uit is 't dan met onze onschuld; uit met ons geluk.

 
Vergeefs biedt kenniszucht met zoet gevlei haar wieken,

Vergeefs lokt ons, als een Verleidende Geest, dezèlfde Lust om vèrder in te dringen in de stoffelijke wereld,.... helaas! àl 't Weten vervreemdt: wij dolen! Erger! Niet alleen:

 
Onze onschuld is geweest,....

maar 't hopeloos doorgronden van de mysteriën der Schepping verwijdert ons zooveel te verder van 't Geluk, en van 't onschuldig kindschap Gods; ja

 
.... 't Eden deinst zoo veêr; (,)

want niet langs den dwaalweg, die God zoekt te vinden door 't kennen der stoffelijke dingen - maar langs een anderen weg, in het verzaken der stof, zal in ons de Godheid herleven.

En is dit niet waar: dat al dat zoeken geen baat geeft? Komt ooit de Vrede, de Rust der ziel? Staan 's morgens de zorgen niet naast ons? en wijken ze ooit 's avonds van ons af? - Geenszins:

 
En (al) rijst der zorgen heir met ieder morgenkrieken,
 
Ter ruste vlijt het niet zich met de schcem'ring neêr.

En is nu Emma geheel onschuldig? Is zij zich in niets bewnst, maar nietig mensch te zijn? Zich niet bewust, dat waar het aardsch omhulsel ons aan 't stof der wereld bindt, er oogenblikken zijn, dat ondanks onzen goeden

wil, de voet het rechte spoor niet houdt? Voelt zij zich zelf zóó rein, dat zij 't symbool van Christus' zoendood, 't Kruis, versmaadt? voor hem, die in 't besef van 't zondig menschen-leven boete doet voor wat hij mocht misdrijven zelfs, het pand van Zijn belofte tot ons aller behoud? Neen, - ook zij voelt, hoe er oogenblikken kunnen zijn in 't leven, dat de gedachte zich niet vrij van zonde voelt. Ziet slechts:

 
Haar ving'ren beuren nog 't gewijd verzoeningsteeken,
 
Voor wat zij falen mogt vergevings dierbaar pand;

Dus: niet bij de dingen dezer wereld bepaalden zich haar gedachten bij haar verscheiden, - neen:

 
Ontslapend dacht ze aan Hem en zonder te verbleeken,

Want, niet waar? Zij wist dat het haar goede wil was geweest, elke zondige gedachte te verdrijven, en alleen het oog op Hem gericht te houden, Hèm te zoeken en te volgen: Niet hier droomde ze haar woning, -

 
Zijn hemel was altoos haar 't ware Vaderland:

Zie: de kennis van 't gevaar drijft tot middelen van behoud. Vliedt niet het hert het doodend lood op de ongenaakbre spitsen? de visch 't verraderlijk treknet niet in de onafzienbre diepten? En zou nu Emma niet, om veilig 't kwaad te ontvlieden, waarvan zij het bestaan op deze wereld had vernomen, niet haar toevlucht zoeken bij den Heiland, die in zijn ongeëvenaarde Liefde, tot redding van menschen, zijn Heerlijkheid had prijsgegeven voor diepe Lijdenssmart? Gewis:

 
Zij kende 't kwaad bij naam om Hem te meer te minnen
 
Die voor een kruis zijn troon om onzentwil verliet;

En behoefde zij, waar zij zich hield aan haar Meester, beangst te zijn, waar hij optrad als Rechter? Geenszins,

 
Geen vreeze bragt haar ooit zijn regterstoel te binnen,
 
De liefde is God gelijk: van vreeze weet zij niet!

Nu zegt ge: ‘hoe jammer dat voor Emma, die 't leven ternauwernood heeft gekend, de dood zoo vroeg is gekomen; dat een bloem is vertreden, nog vóór ze tot haar' vollen wasdom kwam!’ Maar is dit u ernst? Waartoe zoudt ge voor haar een langer leven wenschen? Waartoe zoudt ge willen, dat zij zich ontwikkelen moest tot de schoonste der maagdenrij, het middelpunt van de hulde der jongelingschap? Nog eens: -

 
Wat wenscht ge dat de knop, den stengel afgebroken
 
Eer 't middag-zonnelicht de zwachtels wijken deed,
 
Betooverend van gloed ware uit het mos ontloken,
 
Der vlinders hoogste lust op 't rijk gekleurd tapeet?

Waarom? Omdat de schoonheid heur gevaren heeft. Omdat velen, zonder die gevaren voor henr hart te vermoeden, de hulde hebben aanvaard; omdat ze, zonder dat ze 't voorzagen, bij schertsenden kout en vroolijk gesnap, de liefde toegang verleenden. Want weet:

 
Er hebben, argeloos, naar 't zacht gevlei geluisterd,
 
Er hebben, onbedacht, het schalke spel gesmaakt,

en weet ook, dat als de Liefde het maagdenhart vervult, de Hoop in dat zelfde hart in een Leven met den Geliefde zich een Gulden Wereld bouwt als Ideaal der Toekomst. Maar helaas! met welk gevolg? Totdat, bij 't heengaan van den Geliefde, die Gulden Wereld ineenzonk, en geen ander Ideaal in de plaats van 't verlorene meer op kon doemen; totdat het licht verkeerde in een duisternis, waarin geen ster meer kon gloren; de vreugde een eeuwig treuren werd; -

 
Tot in dien gulden droom heur toekomst werd verduisterd,
 
Tot ze uit den blijdsten lach in tranen zijn ontwaakt!

Zóó ligt in den roem der schoonheid een bron van streelend genot, - maar ook het gif voor een leven vol leed. En met nadruk vraag ik u nogmaals:

 
Wat zucht ge dat die roos haar roeping niet vervulde,
 
Verwelkt eer zij volbloeid ons aantrok door haar geur?
 
Al dierf zij 't zoetst genot in 't missen van de hulde,
 
Der schoonheid zege stelt, helaas! zoo vaak te leur!

Hoe velen immers dragen heur smart, zwijgend voor de wereld, eenzaam in 't hart! Hoe velen zagen, voor 't leven aan den beminde der jeugd gepaard, dien echtvriend tijdens hun huwelijksleven in liefde verkoelen, den tempel van hun eeuwig-gewaand geluk instorten; hoe velen zagen, - erger nog! - vóór ze zich verbonden, bij 't scheiden van den liefste huns harten, hun leven zich traag verlengen als 't onafzienbare pad door een verlaten woestijn! En zou nu die sombere ervaring ook weggelegd zijn voor Emma? - Gelukkig niet:

 
Haar bleef het leed gespaard dat vele zust'ren voelen,
 
En 't harte breken doet ofschoon de mond 't ontkent,
 
Den aangebeden man in gloed te zien verkoelen,
 
Of, eenzame, onbemind te gaan naar 's levens end.

En beurt het niet, dat reeds vóór den dag, waarop de trouwbelofte het leven voor eeuwig aan een ander zal binden, het Ideaal verbleekt, de liefde verkoelt, de hoop verflanwt, de twijfel rijst, 't berouw binnensluipt? Wordt dan de plechtigheid, die het Toekomstig Geluk zal heiligen, niet een Dag der Vervloeking, die 't zegel hangt aan een Leven van Spijt? - Gewis:

 
De bruidskrans kwijnt alreê nog rustende op de lokken,
 
En tranen zijn de zalf waarmêe men 't echtpaar wijdt;

En ware nog met de jeugd het leven van lijden gesloten! Maar helaas! Dan komt nog de middelbare leeftijd! Is die vrij van zorgen?

 
Geen zomer die zijn trans niet dikwerf ziet betrokken,

En is de ouderdom gelijk een kalme stroom?

 
Geen herfst wiens hof de storm niet teistert wijd en zijd;

De bruid wordt moeder! Een kroost groeit op! De ouderzorgen komen. Want is haar leven niet voor haar kroost? mèèr nog: is 't leven van heur kind'ren niet haar leven? voelt zij niet mee hun blijdschap, droefheid en rampen? voelt zij wel iets anders dan dat? Zonder twijfel:

 
De moeder leeft maar voor, bestaat maar in haar kleenen,

En is zij, voordat ze tot hun bestemming zijn gekomen, niet vol van zorg, of ze pal zullen staan, waar verleidingen lokken? Voorwaar, zij blijft

 
Aan folt'rende angst ter prooi eer vrucht wordt uit den knop!

En oogstte heur slaafsche zorg maar steeds der kinderen dank! Maar neen!.... Zeer zeker, in 't zaligst moederlijk gevoel, wellen in 't oog de tranen der hoogste blijdschap, - maar wordt de schrijnende smart, door den ondank des cenen veroorzaakt, wel ooit geheeld door de teederste liefde der andere panden?

 
Ach! zoo ze een ommezien van zaligheid mag weenen,
 
Weegt één ondankbaar woord niet duizend kussen op?

Neen, de weg der vrouw en moeder leidt niet door een zorgenvrije wereld! Maar,.... waar dàn de rust te zoeken? Bij hen, die langs het slinksche pad van list en lagen zich met geld en goed verrijkten? - Schijn!.... al zegt de wereld 't soms anders!

 
'k Heb boozen door 't gerucht benijdbaar hooren prijzen,
 
De rust verbeidde hen op 't donzen leger niet;

Is dan het leven zorgeloos van hen, die hoog in aanzien staan? of die zich 't hoofd vol wijsheid gaarden? Spiegelt daar de glans van buiten 't zonnig zieleleven af? Geeft der kennis hechte grondslag ook voor 't zielestreven steun? - Schijn is 't....

 
Ik heb 't geluk aanschouwd van grooten en van wijzen,
 
't Was blinkend klatergoud of schikken in 't verdriet;

Dan toch woont wel zeker de rust bij den brave van wandel, zich badend in de liefde van zijn kring, zich wiegelend in de kalmte zijns gemoeds, bij 't wis besef van trouwe plichtsbetrachting! Toch niet! Schijn alweer!

 
Ik sloeg het leven ga van onbesproken braven,
 
Wie liefde blijdschap schonk, en pligtsbetrachting rust,

En wat bleef het streven? - Zooals de beek na eindloos vlieten eerst haar rust vindt in den kalmen schoot der zee, - zoo vindt de menschenziel heur ware avondrust alleen aan gene zijde van het graf. En ook zij, die braven, -

 
Verlangend zagen ze uit naar de altijd kalme haven:

Steeds haken we naar verandering:

 
Het wisselzieke heerscht op de ondermaansche kust.

Ben ik te somber? 'k Geloof het niet. Is er voor den man op zijn levensavond, na een langen zorgvollen taak, hier op aarde een toekomst, die het verledene troost? Ik zie het niet. - Ja, àls dit zoo ware, -

 
Wanneer zich door eene eeuw voortreizens door 't geweste
 
Aanlokkender verschiet des grijsaards blik ontsloot,
 
Ik prees zoo somber niet het vroegst verscheiden 't beste,

Maar, - bij elken stap op den levensweg wachten nieuwe verzoekingen, dreigt een dieper val, - kortom:

 
.... verder wandlen stelt aan meerder struik'len bloot;

En juist omdat het leven een strijd is tegen de booze verleiding, - zal bij langer leven, in 't nad'ren van den dood, het besef des te krachtiger zijn, dat wij de zwakkeren bleven; dan zal des te luider de stem van binnen ons wijten: niet uwen Meester, maar 't kwade leendet ge uw oor!... En is dan niet 't scheiden te zwaarder? Duchten we dan niet te strenger Het Oordeel? Gaan we in blij verlangen wel heen? Integendeel, - juist

 
(En) zwaar is 't na een lang, in strijd doorworsteld leven,
 
Als 't jongste ‘goeden nacht’ van onze lippen klonk,
 
Nog om den bleeken mond een lachje te doen zweven:

Wie kon dat wel? Dat kon juist Emma! Is dat geen voorrecht, dit te kunnen? Is dat geen zegen, waarmee de Hemel haar begiftigde? Een zegen, die òns bij langer leven ontgaat, wel hààr bij spoedig heengaan te beurt valt? Welnu dan,

 
Beklaag dan Emma niet wie God dit voorregt schonk!

Aanteekeningen.

vs. 1.om haar bleeken mond. Dit teekent reeds den toestand; duidt aan, wat in den volgenden regel wordt bevestigd: dat de dood is ingetreden. Door het woordje bleek komt in denzelfden regel het woordje lach des
te schriller uit; het eene doet ons aan lijden en sterven denken, het andere aan vroolijkheid en leven. Beide kunnen haast niet samengaan; er is groote tegenstrijdigheid. Dit denkbeeld van tegenstrijdigheid zoekt zich gemeenlijk uit te drukken in het zinsverband door middel van de concessie (of beperkende tegenstelling). We zouden dus kunnen zeggen: Zie, om dien mond schijnt, ondanks de lijkkleur van het gelaat, een lach te zweven. Maar in onze taal kan de dienst, die aan een bijwoordelijke bepaling of zin wordt toegekend, ook door een bloot adjectief vervuld worden. Dat adjectief heeft dan bijwoordelijke kracht. Bijv.....; bij zonnig weer zelfs draagt hij een paraplu. (Men lette op het krachtige zelfs, dat zooveel te sterker wil binden, naarmate de tegenstrijdigheid in de gedachte 't beletten wil). - Ook kan een adjectief redengevende kracht hebben; b.v.: De goede God zal ook u wel helpen, d.i.: God zal, omdat hij goed is, enz.1) - zweven. De lach ligt niet om de lippen, maar zweeft er om; d.i. de lach heeft de lippen nog niet voor goed verlaten; we meenen nog eventjes aan den een of anderen mondhoek een lachende trek te zien, maar schijnen ons te vergissen.... Wacht, daar zien we die trek op een ander punt rondom den mond weer. Zoo volgen onze oogen die vage, hier opkomende, daar weer verdwijnende aanwijzingen.
vs. 2.klonk voor heeft geklonken: 't imperf. voor 't perf. Iets, wat we bij Potgieter en Staring nog al veel zien voorkomen. Over dit verschijnsel in de 17e eeuw, zie v. Helten, Vondels Taal, II, § 171; en in de Aantn. op Oats' Spaens Heydinnetje (Zw. Herdrukken).
vs. 4.Of ook maar zestienmaal de lente voor haar blonk: voor: of ze ook maar zestien jaar telde. De lente blonk voor haar: omdat de lente het jaargetij is van de verjonging der natuur, en dus Emma's jeugd afspiegelt; de lente blonk voor haar, omdat ze zich aan haar oog (zóó rijk was Emma's blik op 't volle leven) in al de glans van haar schoonheid vertoonde. Hoe noode moest zóó iemand, met zóó'n hart voor 't rijke leven, de aarde verlaten. En toch.... het scheiden viel (haar) ligt, der vrome! Dit vrome verklaart het ligt scheiden. De 4 laatste verzen van de strofe werken dit uit. We zien dat de lente blonk een trekje is, dat de tegenstelling met ligt scheiden te sterker doet uitkomen.
vs. 5.beemd en bosch voor de vrije natuur. Die natuur is voor Emma de
openbaring van den Meester (vs. 6). Die natuur ‘spreekt’ van Hem. Hier echter wordt het voorgesteld, alsof goede geesten (de eng'lenstoet) haar Zijn werken helpen verklaren; alsof zij als uitverkorene onder een hoogere bescherming staat; en na haar inwijding in het wezen van God, komt de oproep naar den hemel.
vs. 8.straks = zooeven (de beteekenis kan ook aanstonds zijn), met adverbiale s van strak (ook strakjes!) met dezelfde beteekenis.
vs. 9.tooneel der wereld; d.i.: het tooneel, dat de wereld is; dus: appositioneele genitief; (zie de aantn. op Cornputs profeetsij, afl. 2). - Ging open behoort bij tooneel, omdat de wereld hier als tooneel wordt gedacht. Eigenlijk opent zich het voorhangsel of gordijn; evenzoo een deur of een raam; maar bij uitbreiding wordt ook gezegd: het vertrek stond open; zijn kelders en schuren staan voor de behoeftigen open.
vs. 10.waar' voor ware in de voorwaardelijke wijs. Dus: zou zij juichend zijn heengegaan, zoo ze dit aanschouwd had? - Zoowel hoofdzin als voorwaardelijke bijzin, staan in de vragende woordschikking. Men merke op, dat als men in een voorwaardelijken zin het voorwaardelijke niet met een voegwoord uitdrukt, men om het voorwaardelijke karakter uit te drukken o.a. de vragende woordschikking heeft. Immers de vraag heeft dit met de voorwaarde gemeen, dat zij beide iets uitdrukken, wat voor den spreker nog geen werkelijkheid is.
vs. 11.slopen voor zijn geslopen. Zie vs. 2.
vs. 12.Grijpt ook enz. 's levens eind = de dood; huivren voor 's levens eind = huiv'ren voor den dood (waarin dood oorz. voorw.); de huiv'ring (nu verbaal subst.) voor 's levens eind (nu bijv. bep.; verg. o.a. Terwey9 § 14) grijpt aan (hier onoverg). - kille is een kenmerk, behoorende bij huiv'ring en niet een kenmerk, dat de een of andere manier van huivering te kennen wil geven. Zulke adjectieven, blijvende kenmerken van een volgend substantief, maar daarvóór gevoegd, om dat subst. nog eens nader te beteekenen, heeten teekenende bijvoegsels.
vs. 13.Vergeefs enz. De kenniszucht, d.i. zucht naar kennis (vgl. de Paradijs-sage) wordt hier voorgesteld als de een of andere verleidelijke geest, die ons (met zoet gevlei) verlokt, de dingen der wereld te ontraadselen. Zij biedt ons zelfs haar wieken, om ons in staat te stellen, een hoogere vlucht te nemen en al de mysteriën, ook die buiten het bereik der aarde zijn, te onthullen. Maar dit alles doet ze vergeefs. Immers de ‘kenniszucht’ zou ons door middel van de ‘kennis’ die ze ons doet verschaffen, over 't verlies van onze onschuld willen troosten; maar we worden daardoor juist te verder van onze oorspronkelijke reinheid vervreemd. Concreter gesproken: het Eden schijnt zich hoe langer hoe verder van ons te verwijderen: het deinst zoo veêr. - Veer
(zonder teeken) is een andere vorm voor ver. 't Wordt gewestelijk nog zoo gehoord. Ook kwam 't voor in 't Mndl.
vs. 15.der zorgen heir, d.i.: de zorgen vormen in de voorstelling een heir. Vandaar ook een heir van zorgen. Verg. ook: een gordel bruine rotsen, (In Afscheid v. Zweden, door Potgieter) waar bruine rotsen een bijstelling is van gordel.1) - morgenkrieken = dagen. De zin van beide verzen is: breekt de dag aan, dan zijn de zorgen er ook. Maar zóo zorgvol is ons leven, dat als 's avonds het zonnelicht wijkt, de zorgen nog bij ons blijven, en voortgaan ons hoofd te vermoeien.
vs. 17.Haar vingren beuren, d.i. zij houdt dat kruis niet alleen vast, maar tracht het nog op te heffen, om het nog te kunnen zien. Dit beuren teekent heel een Geloof. - De oorspronkelijke beteekenis (ook de deze) is heffen; daaruit laat zich afleiden die van opnemen in: geld beuren); alsmede die van zich opdoen (in: dit zal nog wel eens beuren). - gewijd, verl. deelw. van wijden, met ingevoegde d van wijen, waarvan de stam nog voorkomt in wijwater en wijkwast. De ij in wij kwam voor als de lange i; ze bleef, als ie, in wierook. Dit verschijnsel greep in meer woorden plaats. Niemand zegt Yperen, maar wel Ieperen, zoo goed als iep, en sieperen, terwijl tegen 't vroegere en heerschende spraakgebruik in, vaak sijperen, en ijp wordt geschreven. In dialect, ook in beschaafd-Hollandsch (grienen, kniezen) hoort men de ie nog, soms is ze gebleven in de schrijftaal: sliep uit, scharesliep. Daarentegen was fabriek eertijds fabrijk. Men hoort dit nog in den zin van architect. Als gebouw: fabriek.
vs. 18.'t Geheele vers is bijstelling bij 't gewijd verzoeningsteeken. Hoofdwoord is dierbaar pand; vergevings genitiefbepaling bij pand ('t is het pand dat vergeeft); vergevings.... pand voor wat ze falen mogt, d.i. voor de overtredingen die ze mòcht hebben begaan, (bijv. bep. bij pand); - falen = te kort komen; feilen = een feil maken, niet binnen de grenzen blijven, overtreden; falen ziet op 't ontoereikende, feilen op 't ongeoorloofde. In minder ongunstigen zin beteekent feil ook fout door vergissing (b.v. in een berekening); dan faalt de uitkomst (d.i. komt de waarheid te kort). Vgl. Taal en Letteren II, blz. 276.
vs. 19.ontslapend enz. Dit verklaart, waarom haar ving'ren het kruis beurden; zonder te verbleeken, d.i. zonder zich te beangstigen. Het volgende vers verklaart weer nader, waarom ze dacht aan Hem.
vs. 20.Zijn hemel, d.i. de hemel waar Hij troont. Verg. ons dorp; mijn school; onze trein, etc. - 't ware Vaderland tegenover het aardsche, tijdelijke en daardoor vermeende.
vs. 21.Dit en 't volgende vers verklaren op hun beurt, wat haar aan Zijn Hemel bindt. - bijnaam, d.i. zij had hooren zeggen, dat er boosheid was. En om dat kwaad niet te leeren kennen, hondt zij zich te angstiger vast aan Hem. - Om (Hem te meer te minnen) verbindt een reden aan een strekking. Verg.: hij had reden tot klagen (om te klagen). Zoo ook kan om woorden als doel, oogmerk, plan, middel en toebereidsel aan een strekking verbinden; in 't onderhavige geval is 't subst. reden vervangen door een zin, die de reden inhoudt: 't kwaad kennen bij naam.
vs. 22.onzentwil met ingevoegde t, evenals in zijnentwege. Is misschien om de wellnidendheid die invoeging noodig voor een semivocaal (w) na een toonlooze syllabe? Vergelijk ook mijnenthalve waar de t voor de h wordt ingevoegd.
vs. 23herhaalt nog eens, wat in vs. 19 (zonder te verbleeken) is aangednid, n.l. dat zij het laatste oordeel niet vreest; - regter-stoel wijst ook op 't laatste Gericht.
vs. 24.De liefde is God gelijk, d.i. God is liefde.
vs. 25-28.Een rethorische vraag voor: Gij moèt niet wenschen, enz. Daaraan is redengevend verbonden vs. 29-32: (immers) Er hebben, argeloos, enz. - Hoofdzin is: Wat wenscht ge. Voorwerpszin: dat die knop betooverend van gloed ware uit het mos ontloken; verder is den stengel afgebroken bekn. bijv. zin bij knop; eer 't middag-zonnelicht enz. tijdbep. bijw. zin bij afgebroken; vs. 28 is bep. v. gest. bij knop na de werking ontluiken; 't rijk gekleurd tapeet ziet op alle bloemen in haar rijke schakeering; al die bloemen lokken de vlinders, zijn er de lust van; maar daaronder is voor de vlinders de hoogste lust de roos. hoogste lust is dus de rel. superlatief van heel de collectie, die hier wordt aangeduid (niet genoemd) met 't locale op 't rijk gekleurd tapeet. Samen staan lust en tapeet in dezelfde betrekking als de deelen van een partitieve genitief. - der vlinders is een genitief-bepaling bij lust. Deze genitief drukt een bestemming uit, en kan door middel van een datief worden omschreven: voor de vlinders is van alle lusten de hoogste de roos. (Vgl.: hij is de vreugde zijner ouders, d.i. voor zijne ouders is hij de vreugd).
middag zonnelicht (als 't licht dat het meest intense leven opwekt) voor de periode van de krachtigste menschelijke ontwikkeling: de maagdelijke jaren; - zwachtels (eig. linnen verbandsmiddelen om stevigheid en bescherming aan de behandelde deelen te geven) als beschermende bekleedsels in 't algemeen gedacht; overgedragen op de bloem zijn het de bloemdekbladen. Al deze metaforen schragen de allegorie. 't Geheel zou niet-allegorisch zóó kunnen luiden: Waartoe wenscht ge, dat het meisje, uit het leven gerukt, vóór haar rijpere leeftijd haar bekoorlijkheden ten volle zou ontwikkelen, zich in haar verrukkelijke
schoonheid aan de wereld vertoond had, van heel de jonkvrouwelijke wereld de maagd, die aller mannen blikken tot zich trok?
vs. 29.Hier eindigt de allegorie. Het luisteren behoort nu bij de maagden.
vs. 30.het schalke spel. Schalke wijst op het guitige, het spelende, op 't beurtelings aantrekken en terughouden; op die scherts, die ernst bedoelt; op 't behendig zinleggen in woorden-spel, dat den omgang kenmerkt van hen, die een ontwakende genegenheid in zich voelen opkomen. In dien omgang ligt geen onschuld, maar een gevaar voor een onbluschbare liefde. En die liefde kan de bron worden van een leven vol teleurstelling.
vs. 31.gulden droom (een concreet adj. bij een abstr. subst.: metaphora; vgl. zilveren stem, ijzeren wil, stalen geest) voor: heerlijke droom. Goud wijst niet alleen de rijkdom, maar ook het rijkste geluk aan: gouden tijden, de gouden eeuw: - toekomst.... verduisterd. De tijd, die toekomst, d.i.: die nadert, en dus vòòr ons is, wordt als een ruimte gedacht, die vòòr ons ligt. Daarin nu belet een opkomende duisternis de dingen te onderscheiden. We weten niet meer, wat vóór ons is. De duisternis, die dat belet, is een of ander voorval, dat onze verwachtingen van geluk (gulden droom) afbreekt, en ons gemoed teleurstelt. Evenzeer wordt de blijde lach, waarmee we de toekomst verwachten, vervangen door tranen, de tolken van droefheid.
blijdsten voor zoo blij mogelijk; de relatieve voor den absoluten superlatief.
vs. 33 en 34.Wat zucht ge, enz. Dezelfde gedachte als in vs. 25-29. Maar nu zucht voor wenscht, omdat de wensch (helaas!) geacht wordt, niet bevredigd te kunnen worden. - geur (van de roos) metaforisch voor het bedwelmende, het de zinnen benevelende, de gedachten vervullende; terwijl evenzoo gloed in vs. 25 op het warme (van de kleur), het bezielende, het gemoed veredelende van de maagdelijke hoedanigheden wijst.
vs. 35 en 36.Al dierf enz. Door haar schoonheid oogst een maagd de hulde der jongelingschap. Maar door haar te vroeg verscheiden miste Emma deze hulde. Nu heeft zij door 't missen van de hulde 't zoetst genot gederfd. Maar daarom heeft ze nog geen reden tot treuren. Immers: die hulde stelt zoo vaak te leur! d.i. de verovering (zege) die de maagd met haar schoonheid behaalt, zal zoo dikwijls blijken, haar niet tot vreugde, maar tot last te zijn. De nadere uiteenzetting volgt in vs. 37-40. - in 't missen van de hulde. Voor 't benoemen van zulke soort bepalingen vergelijke men de zinnen: Ik acht hem mijn weldoener en ik zie in hem mijn weldoener, en lette men op de plaats van ‘'t lijdend voorwerp’ uit den eersten zin in den tweeden zin.
vs. 37.het leed. Wat dit leed is, vertellen vs. 39 en 40.
vs. 41.De bruidskrans kwijnt. De bruidskrans is gevlochten van myrte-
bladeren. Die bladeren verdorren reeds, terwijl zij nog op de lokken rusten; d.i. terwijl de maagd de krans nog draagt, nog bruid is: het mooie van bruid te zijn is er als bruid al af.
vs. 42.En tranen zijn de zalf enz. De zalf geeft wijding aan 't huwelijk, wil de verbintenis als zegenrijk heiligen. Maar nu vervangen de tranen de olie; 't symbool van droefheid komt in de plaats van 't symbool van heil; 't berouw vervangt de geluksdroom; en 't huwelijk wordt in plaats van een zegen te zijn, hun een vloek.
vs. 43.Geen zomer enz. De middelbare leeftijd wordt met den zomer vergeleken. Tijd wordt hier ruimte, toekomst wordt verschiet. Vandaar trans in de beteekenis van kim.
vs. 44.Geen herfst enz. Voor ouderdom. Hof ook staat voor 't volgerijpte leven, met bijgedachte aan een oogst van ervaring en levenswijsheid. Ook dàn nog eindigen 's levens stormen niet. - De zin te lezen met den vollen klemtoon op herfst, en er zelfs achter te denken.
vs. 45.voor haar kleenen, in haar kleenen. Climax: een moeder denkt en doet in haar eigen leven alles ten behoeve van haar kinderen; neen! meer nog: zij lèèft niet eens haar eigen leven; 't bestààt niet eens op zich zelf; het leven van haar kinderen, dàt is haar leven; dààr moet men 't in zoeken.
vs. 46.eer vrucht wordt uit enz. allegorisch voor: eer de kinderen in hun onderhoud kunnen voorzien, een bestemming hebben bereikt.
vs. 49.De vorige strofe hield in, waarom de vrouw hier niet gelukkig kan zijn; nu volgt hier, dat er eigenlijk voor den mensch in 't algemeen, heelemààl geen geluk is weggelegd, nòch voor boozen, nòch voor grooten en wijzen, nòch voor de braven. - Voor de ontleding van deze soort zinnen vergelijke men: Ik hoor hem roepen, waarin roepen bep. v. gesteldh. bij hem onder de werking hooren; verder: ik hoor hem den knecht roepen; ik hoor hem den knecht een bedrieger noemen; ik hoor den knecht (door hem) een bedrieger noemen, enz.
vs. 50.donzen te verstaan: al was dit leger zelfs van dons. Zóó weinig ligt in rijkdom en weelde het geluk.
vs. 52.blinkend klatergoud. Goud blinkt reeds, ook zonder dat het adj. blinkend het aanduidt; maar hier wordt het adj. er nog eens teekenend aan toegevoegd (zie vs. 12). 't Beteekent: 't is klatergoud, en, denk er om, dat blinkt! 't Is om den uitwendigen glans te doen! Nu hoeft klatergoud niet altijd te blinken: 't kan ook dof zijn; maar hier moet blinkend, het woord, dat door den mooien schijn 't gemis aan waarde van binnen verbloemt, - den zin van klatergoud steunen, als iets, dat door uitwendig vertoon de armoede aan innerlijk leven ontveinst. - klatergoud bestaat uit dunne blaadjes, die een ratelend geluid geven; verg. Hgd. rauschegold (Verc.)
vs. 56.ondermaansche kust, d.i. liggende onder de maan. (Verg. Staring's
sublunarisch dal, d.i. de aarde. - Kust (naar de antieke voorstelling) = oever aan deze zijde van den dood. - Geweste, oude vorm voor ons gewest. De e was uitgang.
vs. 60.meerder. Hier is de beteekenis adverbiaal, en gelijk aan meer. Eigenlijk is meerder de comparatief van 't adjectief vele. Vgl.: mijne vele bezigheden veroorloven mij niet, het secretariaat op me te nemen. Mijne meerdere bezigheden enz. - Maar: ik eet veel (adv.); gij eet meer (óók bijw. v. hoeveelh.) Dan nog: Ik heb vele reizen gedaan (telw.); gij hebt nog meer reizen gedaan (óók telw.). Meer is dus comparatief van 't telwoord en van 't bijwoord veel; meerder de comp. van 't adj. vele. Vele beteekent in dit geval veelvuldige, veelsoortige. Veel (telw.) telt verzamelend; vele (adj.) onderscheidt uiteenzettend.1)
Dubbeldam.
J. Koopmans.

Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs