Taal en Letteren. Jaargang 6

[p. 348]

Straks - terstond.

Wie zal tegenwoordig geen onderscheid voelen tusschen de zegswijzen: hij komt straks en hij komt terstond? Welke van beide klinkt een met popelend hart op haar minnaar wachtend meisje liefelijker in de ooren? Ik geloof de laatste, zij zal zeggen: liever terstond dan straks. Welk is 't verschil in beteekenis tusschen terstond en straks en heeft het altijd bestaan?

Slaan we 't Ned. Wdb. I, 369/70 op. Onder de synoniemiek van het woord aanstonds zien we een twintigtal zinverwante woorden of uitdrukkingen staan, die een waar getuigenis afleggen van den rijkdom onzer taal in dezen. ‘Al deze woorden’, zoo luidt het, ‘geven te kennen, dat het voorval, waarvan men spreekt, van een gegeven tijdpunt òf door nagenoeg geen, òf door een uiterst gering, òf althans door een betrekkelijk kort tijdsverloop gescheiden is. Alle zien zij op het toekomende; de meeste echter worden ook op verleden voorvallen toegepast, die evenwel nog toekomend waren in den verleden tijd, waarin men zich met de gedachten verplaatst. Alleen bij daar aanstonds en daar zóó denkt men aan iets, dat volstrekt verleden is: die gewijzigde opvatting wordt door daar bewerkt, dat op het kort verledene ziet.’

Al naar gelang van den meer of minder korten duur van den in elk geval geringen tusschentijd kan men de woorden in twee groepen verdeelen a, die het kortste tijdsverloop aanduiden, het zijn: Aanstonds, dadelijk, straks, terstond, zóó, onmiddellijk, onverwijld, oogenblikkelijk, op staanden voet, in een ommezien; b, die een langere, - zij 't ook altijd nog kleine - tijdruimte veronderstellen, het zijn: binnenkort, weldra, spoedig, gauw, eerlang, dra, aldra, haast, welhaast, ras.

Toch weet 't fijne taalgevoel onder de woorden van groep a eene schifting te maken; het maakt de onderafdeelingen α: dadelijk, terstond, onmiddellijk, onverwijld, oogenblikkelijk, op staanden voet, in een ommezien, β: aanstonds, zoo, γ: straks. Dit laatste is als 't ware de overgang tusschen groep a en b: het onderstelt een iets langere, of liever minder korte tusschenpoos, dan de onder α, β genoemde woorden en een toch altijd nog kortere dan bij de onder b genoemde uitdrukkingen.

Is dit altijd zoo geweest? M.a.w., om bij ons in 't begin van dit opstelletje genomen voorbeeld te blijven, is een verschil zooals men dat tegenwoordig maakt tusschen: hij komt terstond en hij komt aanstonds oorspronkelijk? Ik geloof van neen. En wel om twee redenen:

1. In vroeger tijd, in de 17^e eeuw, ja zelfs in de 18^e is straks nog volkomen synoniem met terstond, is het dus onvoorwaardelijk te rangschikken onder a α.

2. De etymologie van het woord strak(s) dwingt ons hierbij aan den kortst mogelijken tusschentijd te denken.

1. Wat de Middelnederlandsche periode onzer taal betreft is ons onderzoek gauw afgehandeld. Prof. Verdam is zoo vriendelijk - ik betuig hem hier-

[p. 349]

voor bij dezen mijn dank - mij te schrijven: ‘Ik heb van straks maar één voorbeeld in mijne verzameling, uit de 16^e eeuw, nl. Landr. v. Veluwen 11: ‘Und sal den scholten bevolen.. zijn, nadat eenigen nederslach... geschiedt zij, stracs daer over te nemen goede... informatie, alvorens den dooden man ter aerden kome.’ De beteekenis is hier natuurlijk terstond, onmiddellijk, doch men zou meer plaatsen moeten hebben om met zekerheid te kunnen zeggen of straks ook niet reeds tot de tegenwoordige beteekenis overging. Vermoedelijk was dit niet het geval omdat het in de 17^e en 18^e eeuw nog volkomen synoniem is met terstond. Wil men hiervoor eenige bewijzen?

Bredero, Spa. Brabander vs. 2160:

...... Gaet stracx voort uyt myn oogen.

ibid. vs. 2206:

Antony, grypt het bedt, en brenghtet stracx al voort.

Hooft, Historien, 181 (Ned. Klass. II³, 60):

Waarin de Bisschop van Ypere zich zulx ontstelde dat hy
strax op zyn knien stortte......

Hooft ibid. (Ned. Klass. II³, 90):

Dan de Priester.... ging.... alles openbaaren aan den
Koning: die daar strax op uit viel.

Vgl. voorts Cats I, 306, Bernagie, Belachelijke Jonker 5^e toon., 7^e toon.; Studenteleven 1^e toon. enz.

Uit de 18^e eeuw - uit 't laatst zelfs - wijs ik op een regel uit Asschenbergh's († 1792) vertelling ‘De winkelier en de schilder’:

Een beer moet vast zijn aan een' ketting, aan geen touw,
Dewijl hy met zyn' bek dat straks doorknagen zou.

Bewijsplaatsen, ook uit later tijd zouden vermoedelijk gemakkelijk te vinden zijn; ik meen dat er voor ons doel om nam. te bewijzen, dat de tegenwoordige beteekenis van straks van later dagteekening is, thans een voldoend aantal genoemd zijn.

2. Wat de etymologie van ons woord betreft het volgende. Ongetwijfeld hangt het samen met den wortel van het werkwoord strekken, we hebben dus aan een gestrekte, rechte lijn, een linea recta te denken, de kortst mogelijke tusschen-ruimte tusschen twee punten; geen wonder dat strak(s) evenzoo den kortst mogelijken tusschentijd aangeeft. Als analoga, waar een zelfde grondbeteekenis - gestrekt, gespannen, stijf - te gronde ligt aan adjectiva of adverbia van tijd of plaats zijn te noemen: Lat. directo (vgl. dirigere = uit elkaar strekken) en vandaar Fra. direct(ement), Eng. direct(ly; Gri. ἀτενἐς, ἀτενῶς (vgl. τείνω = uitstrekken); Fra. raide, roide = snel (eigenl. stijf, gestrekt); Eng. straight (vgl. to straighten = recht maken).

Vgl. voorts nog rechtstreeks, lineā rectā, gerades Weges, ὀοϑἠν(ὁδόν).