Taal en Letteren. Jaargang 6

[p. 343]

Waarom Tollens populair was?

Geen erger dooven dan zij die niet willen hooren; daarom zal het altijd wel eene vergeefsche moeite zijn, om hun, die niet willen begrijpen wat godsdienst boven geloofsverdeeldheid is, dit denkbeeld duidelijk te makcn. Wij zouden, gold het zulke personen alleen, ons zelven en anderen voorzeker de verveling sparen, van steeds op hetzelfde denkbeeld terug te komen, maar, ongelukkigerwijze laten de hoorende dooven niet af telkens te verkondigen: Wat een godsdienst boven geloofsverdeeldheid, die onze Schoolwet wil, is, weet niemand, - en de goê gemeente in de war gebracht door dat aanhoudend geschreeuw, begint ten laatste iets wat zoo helder als het daglicht is, voor iets duisters en onbegrijpelijks te houden. Daarom moeten wij, op gevaar af van door spotvogels te worden vergeleken met het goedige dier, waarvan herkauwen het grootste pleizier is, telkens weder op het half stuk geslagen aambeeld slaan; wij moeten dit te meer doen daar naar onze overtuiging onze volkswelvaart en volksbloei dan alleen op goede grondslagen zullen rusten, als de beginselen van den godsdienst boven geloofsverdeeldheid in het geheele volk zullen zijn doorgedrongen, want dan eerst, als onze natie in het bezit van zulk een godsdienst zal zijn gekomen, zal zij veilig zijn tegen de besmetting, zoo wel van ongeloof als bijgeloof, van dweepzucht als doodelijke onverschilligheid. Niet het protestantisme, niet het katholicisme, niet de wetenschap, niet de staatkunde maar de godsdienst boven geloofsverdeeldheid is het ware plechtanker van Nederland.

Doch de geschikte onderwijzers in dien godsdienst, waar zijn ze te zoeken? Het volksinstinct heeft er reeds eenigen gevonden. Onder anderen wijzen wij op den volksdichter Tollens. Waarom was onze natie juist met hem zoo ingenomen? Waarom is hij de eenige uit de dichters der 18^e en 19^e eeuw van wien een standbeeld is verrezen? Waarom viel aan hem, die zelfs naar het oordeel zijner vurigste bewonderaars, in dichterlijke verhevenheid voor Bilderdijk, in Christelijken zin voor Feith, in profetischen gloed voor Da Costa, in hartelijkheid voor de Genestet, in schilderachtigheid voor Staring, in geestigheid voor

[p. 344]

van Lennep moest onderdoen, juist de meeste eer ten deel? Was het niet omdat het volk in hem den tolk vereerde van den eenigen godsdienst, die in onze dagen voegt? Mag onze hoofdstad bogen op het beeld van Vondel als profeet der godsdienstvrijheid, in onze tweede stad, die na honderd jaren, vermoedelijk onze volkrijkste zal zijn, staat het beeld van den dichterlijken verkondiger van den godsdienst boven geloofsverdeeldheid.

Wie de geesteslijn, die van Vondel naar Tollens loopt, goed kan volgen, heeft naar ons gevoelen de geschiedenis van het Nederlandsche volk eerst goed begrepen.

Tollens heeft zijne belijdenis in dien godsdienst boven geloofsverdeeldheid heerlijk uitgesproken als hij ons wijst op de vrome schare die in de Ste Gudule te Brussel de heilige roomsche hymnen doet schallen en op het statig gezang dat uit de protestantsche St. Jacobs kerk naast den Haagschen vijver opwaarts rijst; als hij dengene den Christennaam onwaardig keurt, die met mededoogen neerziet op hen, die hun gebed met een kruis beginnen, of glimlacht als hij de geloovigen in den biechtstoel ziet knielen en met boetvaardigheid ziet vasten, maar ook evenmin hun den Christennaam durft geven, die zich onfeilbaar noemen en anderen uit godsdienstigheid verdoemen. Maar nergens heeft hij dien zin voor den algemeenen godsdienst schooner doen uitkomen dan in twee zijner romancen: D. Willemsz. van Asperen en Nanning Koppenszn. te Hoorn. Deze bij elkaar behoorende gedichten moesten in elke historische verzameling van hollandsche verzen te vinden zijn; niet zoo zeer om hunne poëtische waarde als om hun geest en strekking.

In het eerste gedicht verhaalt Tollens hoe een ketter, van Asperen, om den geloofswille door de Spaansche inquisitie vervolgd en reeds veroordeeld om den volgenden dag zijn leven op den brandstapel te verliezen, zijn kerker langs het bevrozen water, dat hem omgaf, wist te ontvluchten; hoe hij achtervolgd door een geloovigen wachter in zijn vlucht, onverwachts een angstig hulpgeroep hoorde en gewaar werd dat zijn vervolger in een open bijt was gevallen en met den dood lag te worstelen; hoe van Asperen daarop zijn vervolger aan een wissen dood ontrukte, maar tot loon van zijn edelmoedigheid door den geredden wachter weder naar den kerker werd gesleurd en den marteldood moest ondergaan. Hoe vervolgens na den dood van den ketter, ter eere van deze zegepraal des geloofs, het kerkgezang weergalmde en de wierook ten hemel steeg, maar hoe God, mct zoo veel wee begaan, de offers van dien dag niet aannam.

In dezelfde maat en geheel op denzelfden trant verhaalt Tollens in

[p. 345]

zijn Nanning Koppenszn den marteldood van een vromen roomschen priester te Hoorn.

De Geuzen zijn van vervolgden, bloedige vervolgers geworden. De vrome Nanning wordt gevat, gekerkerd en ter dood veroordeeld. Op het martelrad smeekt hij in zijn laatste ure om de genademiddelen zijner kerk. Helaas! zijn angstig gesmeek wordt met gruwzamen spot beantwoord door zijn wreeden vervolger, maar de gemartelde priester richt zich in zijn stervensstonde eensklaps op en daagt zijn vervolger en beul voor den troon van den Hemelschen rechter. Drie dagen daarna stierf de vervolger onverwacht en stond hij voor de rechtbank waarvoor hij door zijn slachtoffer was gedagvaard.

Veel valt er af te dingen op de historische waarde dezer verhalen. Beide gedichten lijden aan gerektheid; in beiden wordt de moraal, in plaats van zich, onuitgesproken, op te dringen aan het gevoel en de verbeelding van den lezer, op galmenden preektoon medegedeeld, - maar hoe weinig zeggen deze gebreken tegen de hooge zedelijke waarde die men aan deze gedichten moet toekennen. Men late ze de jeugd lezen en herlezen. Vervult de poëzie ook niet in dubbele mate eene schoone rol als zij wordt gebezigd om het aankomende geslacht gevoelens in te prenten die de natie alleen gelukkig en edel kunnen maken?

J.A.F.L. Baron van Heeckeren.

Het stukje is van 1872 en ofschoon oorspronkelijk van uitsluitend politieke strekking, heeft het door zijn kijk op letterkunde ook voor dit Tijdschrift waarde.

T.N. van der Stok.