Taal en Letteren. Jaargang 6

Van wanten weten.

Door den heer Terwey is deze uitdrukking in dit Tijdschrift (II, bl. 227) ter sprake gebracht. De eerste was hij niet, die getracht heeft haar oorsprong op te zoeken en te verklaren. Reeds Harrebomée heeft dit gedaan in zijn spreekwoordenboek I, bl. 444, waar hij zegt: ‘Hij weet van wanten: hij doet een kousen-winkel. Men bezigt dit spreekwoord, wanneer er veel redenen worden opgesomd, om eene zaak niet te verrigten. Met wanten bedoelt men dus het meervoud van het redegevend voegwoord want, als woordspeling met de wanten uit den kousenwinkel.’ Naast deze m.i. zeer aannemelijke verklaring bestaan er nog enkele andere. Van Lennep namelijk zegt in zijn Zeemans-Woordenboek, 257: Wanten, b.w. Het want in orde brengen is niet

[p. 231]

in gebruik, dan in de volgende spreekwijze: Hij weet van wanten (hij verstaat de zaak). Van Dale volgt hem hierin na en fabriceert naar aanleiding van deze uitdrukking eveneens een werkwoord wanten. Dat we den oorsprong der uitdr. in het zeewezen moeten zoeken meent ook Ten Doornkaat Koolmann in zijn Ostfries. Wtb., III, 510, waar we onder want, tauwerk, lezen, ‘hê wêt wat fan wanten, von Jemanden der weit hergekommen ist u. viel erlebt u. erfahren hat, bz. überall Bescheid weiss wie ein alter erfahrener Schiffer.’ De heer Terwey schijnt geen dezer twee verklaringen aannemelijk gevonden te hebben, tenminste hij rept er in bovenbedoeld artikel niet van. Hij stelt daarentegen twee andere voor. Want zou kunnen beteekenen geld, goed, vermogen, eene beteekenis die de heer Terwey opmaakt uit het welbekende ‘die een dant (eene ijdele vrouw, pronkster) trouwt om haar want, verliest de want en houdt de dant.’ Doch hij gevoelde zelf wel, dat we bij deze verklaring op eene moeilijkheid stuiten. Gesteld toch dat want hier geld beteekent, hetgeen ik betwijfel, dan zou het meervond wanden luiden en niet wanten. Nu kan men wel een middeltje bedenken om dit bezwaar uit den weg te ruimen, door te onderstellen, dat wanden onder den invloed van want (handschoen) veranderd is in wanten, doch, de heer Terwey gevoelde dit zelf, dat is de ware methode niet. Dan moet men maar liever bekennen het niet te weten. Dat de geachte redacteur van dit tijdschrift er zelf aan twijfelde, bewijst wel de tweede verklaring aan den voet der bladzijde gegeven. Bij Roemer Visscher komt een znw. want voor in den zin van schelm. Zou nu, zoo vraagt de heer Terwey, van wanten weten beteekenen ‘van schelmen weten’; dus zijn volkje wel kennen, zich niet laten beetnemen? Ja, zeker er bestond in de 17^e eeuw een znw. want, schelm, en dat wordt m.i. ook bedoeld in den laatsten regel van het aangehaalde uit den Brabbelingh. Roemer Visscher wil daar zeggen: doch de grootste schelm hebt ghy getrouwt. Ik ontmoette het ook in W.D. Hooft's Verloren Soon, bl. 16 r:

Soo hy 't mijn niet en geeft, ick acht hem voor ien want,
In uytsuyper, ien droch.

bl. 20 r:

Soeckje 't Herberghje vaets te maken, hoe isset hier, want?

Ook kende men een hiervan afgeleid bijv. naamw. wantig. Vgl. W.D. Hooft's Cluchtich spel, Andrea de Piere, bl. 13 r:

so souje in reden staan

En niet dus wantich of dus guyts te werrick gaen.

Dit znw. want is niets anders dan de verkorte vorm van wantluys, dat eveneens als scheldwoord voorkomt in W.D. Hooft's Klucht v. Stijve Piet 6 v:

Jy pype-stelders, jou want-laysen, jou ooleke guyts,
Wat sin jy mier als straet-schenders, en ien diel licht-schuyts.

[p. 232]

Ook het Hoogduitsche wanze houdt men voor ‘eine Kurzform von mhd. ahd. wantlûs’ (Kluge). Dat dit woord want als scheldnaam gebruikt werd, zal ons des te minder verwonderen, wanneer men bedenkt dat men elkander in de 17^e eeuw ook uitschold voor snipluis en dat Tuinman II, bl. 84 en 85 opgeeft: hij is een neet (luizenei), en hij is een teek.

Bij de verklaring nu van onze spreekwijze kan dunkt me niet aan dit want gedacht worden, daar dit znw. in den tijd, dat ‘van wanten weten’ voor 't eerst gebruikt werd, d.i. 't begin dezer eeuw, niet meer als scheldnaam werd gebezigd. Liever zou ik mij willen aansluiten bij de verklaring van Harrebomée en want beschouwen als het zelfstandig gebruikte voegwoord. Het komt dan geheel overeen met het middeleeuwsche en ook 17^e eeuwsche waerom, dat ook zelfstandig gebruikt als de waerom, soms ook het waerom, gebezigd werd in den zin van de reden, vgl. bijv. Camphuyzen, Ps. XXX VIII, vs. 19: Alle straf heeft haar waarom; en Hertspieghel (editie P. Vlaming), bl. 191: ‘Maar hoe zal ick u noemen, o aller dinghen dingh! Waarom aller waarommen, Mijn kracht is te geringh.’ Iemand die van alles de want kan zeggen, de reden of de oorzaak kan opgeven, die weet van wanten. Me dunkt deze verklaring pleit door hare eenvoudigheid voor zich zelf en vindt nog steun in de fransche, tenminste belgische, uitdrukking: vouloir savoir de toute chose les pourquoi et les parceque. Voegt Harrebomée er nu nog aan toe: hij doet een kousen-winkel, dan moet dit als een later achtervoegsel worden beschouwd, als eene poging om wanten te verklaren, toen de ware beteekenis niet meer werd begrepen. Vgl. voor hetzelfde verschijnsel: iets met een krijtje aan de balk schrijven, dat de kalvers het niet aflikken, en hij is in de boonen en wil erwten plukken.