Taal en Letteren. Jaargang 6

[p. 167]

Uit den tijd onzer wedergeboorte: Hooft's renaissance-klok.

IV (Slot).

De Dichter-Filosoof heeft zich in de ‘Velzen’ gezet, in de ‘Baeto’ gerijpt. Hij houdt zijn Spiegel de Volkeren vóór, in de Historiëncyclus.

Natuurlijk: er is een Wereld-Orde, in 't Groot en in 't Kleine, een Koers, een Naald, die 't Evenwicht wijst. Wie dat niet vat of voelen wil, - er is een Conscientie die 't roept, - een Historie die 't predikt, - en stoornis brengt, voelt stoornis weerom naar vaste Wet. Geen Recht, - want 't Recht is een lijn, - kan worden gebogen zonder terugslag; - geen Vorst, die 't kromt, of 't kwetst ook Hem, en, - klein of groot, de Wereld trilt, waar 't Geweld woedt!

Vooral, als die Wereld een Staat is!

Zijn Staats-Idee gaf Hooft in de ‘Baeto.’ Daar bouwt hij in eigen (Renaissance-)stijl zijn Stam-Volk. Geen beter Gezag, - zoo heet het, - dan dat het Bato-Volk sints grijze oudheid regeerde. Geen beter ook, die de toets van de Tijd kon weerstaan, - en 't zelfde Princiep, in kloeke Vaderlanders als Amstel belichaamd, - redde in Floris' tijden het Land van 't verderf.

Dat Staats-Gezag is 't veelhoofdig-aristocratisch der Unie: de Ridders en Steden als Souvereine Regeering. Een Floris durfde 't miskennen, een Velzen 't misleiden; - beiden laadden op hun schuldig hoofd de Gerechtige Straf!

De ‘Baeto-Velzen’ praeludeert het Zangspel der Historiën. Er is een Ideale Vrede-Staat. Een Machtige Kouing verkracht het Recht. Het Bato-Volk wordt vertrapt. Maar als het òpspringt, dan schokt Euroop', dan roeren de volken, en golven de massaas: 't is Oorlog! - de Vrede is weg; de Gouden Eeuw is voorbij!....

Wel waar' berusting beter! Niets beurt er te vergeefs!¹⁾ Ook tegenspoed brengt heeling!¹⁾ Veel min geschiedt er kwaads!¹⁾ - Maar juist

1) Motieven uit de ‘Velzen.’ (Monoloog van de ‘Vecht’ en Slotkoor.)

1) Motieven uit de ‘Velzen.’ (Monoloog van de ‘Vecht’ en Slotkoor.)

1) Motieven uit de ‘Velzen.’ (Monoloog van de ‘Vecht’ en Slotkoor.)

[p. 168]

daarom: al wat geschiedt, heeft dieper oorzaak dan wij menschen weten. En was 't niet goed, - voorwaar! - 't gebeurde niet!

Zoo vloeien en ebben de tijden! Het Goede is morgen Kwaad! Een Zon gaat op en onder, - een Wereld jubelt en klaagt!

En op het Muiderslot zit de Man, die 't groote en kleine Drama ziet spelen in Wereld en Menschenleven; - hij voelt zich der ballingen Broeder, der volkeren Wijsgeer; - de Kunstenaar grijpt naar zijn halm; - de Stof, be-Zield, dijt onder d'arbeid, - en Hooft geeft Nederland zijn Groot dramatisch-epische Allegorie.

Vooral ligt dat dramatische in den strijd tusschen het Ware en Vermeende Bato-Staats-princiep. Immers:

Tegenover het Staats-Idee der Vrijheid heeft de auteur het ideale Konings-Gezag, reeds in de ‘Baeto’ gevestigd, - met krachtig Bewustzijn geadeld. Groot is de liefde van Vorst Filips voor zijn erfland, en sterk zijn bezorgdheid voor wat de toekomst zal brengen, als na zijn afreis 't geloofsverschil het Volk zal verdeelen, 't Gezag ondermijnen, en Vrede en Welvaart zal bannen:

‘Met tragen tred, en uit nood slechts, verlaat ik deez' landen, en neem ik de reis aan naar Spanje. Doch daar vereischt het bewind, zoo lang van mijn bijzijn verstoken, het oog en het toezicht des Konings. Dan: grooten dank breng ik U voor Uw mildheid in 't lossen der lasten, en 't leenen der diensten. Ai, wil - ik smeek het U - dezelfde liefde betoonen aan 's Keizers dochter, mijn zuster! Maar ernstig bovenal beveel ik U het behoeden der Heilige Kerke. Want wàt zou bij 't wijken van 't Ware Geloof de Godsdienst een last niet alleen, maar ook 's lands rust een droeve stoornis gaan lijden! Ziet slechts den nabuur, en proeft, wat d'ervaring ons leert!’¹⁾

En blijft hem de toestand van 't erfland een reden van diepe bekomm'ring, - even onverminderd ook toont zich zijn ijver voor 't geen hij in 't leven voor 't Hoogst houdt:

‘Hoe treft mij,’ - luidt 's Konings woord in Egmonds lastbrief uit Spanje, - ‘'t verloop van 't Ware Geloof, en 't groeien der kettersche sekten. Zie: boven alle menschlijke plichten staat ieder de zorg voor den Godsdienst! - hoeveel niet te meer bij mij, den Koning, den Hoeder der Volken! Hoor: gaarne zou 'k zelf, - zoo 'k honderdduizend levens had te verliezen, - mij vrijwillig, voetstoots,

1) Ned. Hist. I, p. 24. Afscheidsrede des Konings in de Staten-Vergadering te Gent. Tyrannen-motief tegenover Hooft's wettig Staats-Idee: de Souvereine Staten!

[p. 169]

evenveel malen den dood doen, alvorens de minste wending tot d'afval der Leere te dulden. - Sla dan de handen ineen en versterk uw geled'ren! Roep in uw Staten-Raad de Bisschoppen, wijs en goed! En voegt daarbij de Godgeleerden, en Mannen van Rede en Ervaring, en al degeen' wien de Godsdienst het dierste mag zijn! Beraamt U de midd'len tot leiding en stichting van 't volk, het hoeden der menigt', 't weerhouden van afval; - en hoe het schoolonderwijs, tot behoudnis der jeugd, het best mag worden geregeld; - hoe zij die dolen weer op den Weg der Waarheid worden gebracht! - En neen, - geenszins het vervolgen gestaakt! Flauwheid in ijver heeft altijd het land geschaad, den Heere vertoornd!’ Veel liever de ‘straffen met strengheid verscherpt of vermeerderd! Want: met het voorbeeld worden niet enkel die voorgaan, gestraft,’ - maar wordt ‘ook 't vermetel volgen gestuit! En worden zoo, met den boom, niet de wortels gerooid?’¹⁾

In 's Konings woorden liggen Bato-motieven. Eénheid van godsdienst geeft kracht en klem; een krachtig bewind alléén waarborgt orde en rust. Vanwaar dan 't motief van den opstand? Waarvoor zou hier het scheppen van een nieuwen Bato-staat dienen? Wat voor een vermetelheid moet het niet zijn, dit Staatsverband op te lossen? Wat moet men niet zeggen van een Vazal, die aanvangt op 't Waagstuk te peinzen? En dat, waar zijn Koning, tot dieper dóórvoering der Staats-Idee, zich op de trouw van dien Leenman het meeste verlaat? Wat dan?

Hoor! ‘Ziet gij, Oranje, niet het gevaar, waarin zich welhaast de Godsdienst bevindt, aan alle zijden geprangd door de kettersche dwaling der volken, - zoo wij niet tijdig ons toe gaan reeden tot tegenweer? Ons allen tezamen reeds, kleenen en grooten, is 't waken voor 't zuiver Geloof wel bevolen, - doch beter behaagt me, in 't dringen der nooden, het stijver sterken van 't Kerkelijk Toezicht, opdat degenen, aan wien het voornamelijk toekomt, zich onverdeeld wijden mogen aan 't hoeden der dolende kudden. En zie: Zijn Heiligheid bood mij Zijn Geestlijken arm tot steun! Nu groeit mijn begeerte, dat deze handel den lande tot zegen mag zijn! Daarom, Oranje, van wien zoo veel afhangt in

1) Ned. Hist. II, 51. 's Konings woorden aan den Raad v. State. Tyrannen-motief tegenover de wettige Souvereiniteit, hier geconcentreerd in den Staatsraad. Let op deze concentratie! De Staatsraad moet hier de nationale (zie p. 173) Vorsten-Raad zijn, tot Zijn voorlichting van oudsher(!) ingesteld. Nu staat de Koning reeds tegenover Zijn Raad! Dit om 't dramatisch effect. - Men bedenke, dat hier de Raad nationaal moet zijn, om de tegenstelling. De grief was juist, dat hij het niet genoeg was!

[p. 170]

dezen, - gij, Prins, wien 't een lust is met liefde en trouw mij te dienen, - ik richt tot Uw Wijsheid mijn last en verzoek, mijn streven naar al Uw krachten te steunen. En 'k zal niet twijflen aan 't geen ik van U verhoop!’¹⁾

Tevergeefs. De afval wint. Nog eenmaal, als aan de Landvoogdes, tot aan den rand van den afgroud gedreven, de vaste bodem ontzinkt, - zoekt zij met ernstig vermanende woorden aan hem en de zijnen den steun, die noch Oranje, noch d' Adel van 't Oude-Verband het Tyrannen-Gezag meer kan geven:

‘Waar put ik de kracht, mijn Getrouwen,’ - luidt hopeloos 't woord van de Landsvrouw, - ‘om mijn ontroering te helen, wen mij, die 't Land als ingeboren Bewinds-Vrouw zoo liefheb, - bij 't schouwen van de gesteldheid der Staten, het harte krimpt van eindeloos wee? Het Recht gekrenkt, de Midd'len verbruikt, zie 'k echter, helaas! het meest noch red'loos, de zaak van den Godsdienst bij 't duchtig groeien van 't bijgeloof. Voorwaar, wèl hoogelijk dank ik Uw liefde, en ijver, en trouw, die U dreven, aan mij de diept' dier ellenden te wijzen, waar 't zwijgen den loop van 't doodlijk kettersche vuur zou bevord'ren. Ja, de onbewimpelde waarheid, hoe hard ook voor 't oor, is trouwer in 't dienen dan die zich met zoetheid van reden verbloemt. Maar Gij, die dus uw trouw en uw ijver betoont, - o, schenk mij nevens uw Liefde, - uw Wijsheid en Zorg in 't vorschen en volgen der wegen, die leiden mogen tot de Redding van 't Land uit den uitersten nood!’²⁾

Weifelt de weegschaal van 't Wereld-gericht nog in 't wijzen van 't Lot? Waagt de auteur niet vermetel zijn Vorsten-Spiegel aan 't vonnis der volken?

Op, Koning, Telg uit het roemruchtige Habsburgsche huis, wat mart gij? Tuchtig den aartsverrader! slinger Uw bliksems naar de muitende, godlooze bent!

En op zijn hoogen zetel zit in Raadskring de Machtige Koning, en peinst.... Dan drijft de auteur in breede argumentatie, van heinde en veer, van alle zijden de Bato-motieven bijeen tot 't Koninklijk Rechts-Oordeel!

1) Ned. Hist. I, 33. Woorden des Konings aan Oranje. Tyrannen-motief tegenover den waren Bato-Vorst. Hier is dus het Wettig Gezag belichaamd in den Volks-verlossenden Bato zelf!

2) Ned. Hist. II, 49. Tyrannen-motief. Woorden der Landvoogdes.

[p. 171]

‘Waartoe, o Koning,’ drijft Alva, - ‘gaf God millioenen van menschen in ééne Vorst-lijke hand, dan dat met te grooter Majesteit hij zijn recht spreek' over de volken? Ai, wend eens uw oogen naar 't erfdeel in 't Noorden: hoe 't slaken der heerlijke banden de landen verwoest en de Majesteit krenkt! Nooit zal het God lijden, dat zij die op aarde Zijn plaats bekleeden, die plaats voor Hem kwalijk bewaren! En slecht zorgt een Steevoogd, die ketters en muiters spaart! Is Neerland niet schuldig door 't samenscholen en 't schenden der kerken? En zoudt gij dan, Kouing, dat groffe vergrijp tegen God en 't Gezag nog gaan schoonen?’

‘Maar met het belang van den Godsdienst roept 't Staatsbelang! Zie - als de muiters, nog onbekend en in twijfel met wat op hun gruw'len de Koning als doemstraf zal vellen, - nù reeds zich in eerbied voor Parma, ontzag voor den Koning en vrees voor de Godheid verkortten, - wat zal men niet wagen, bedektelijk brouwen, of laffelijk laten, waar 't sloeren der straf hun vermetelheid stijven moet! Richt hooger uw blik! Op 't toppunt van roem achtten zij steeds te staan, die met het verov'ren van Rijken, den kring hunner Landsmacht verwijdden! Veel nanwer dan 't winnén weegt dan het behouden van 't geen men van voorzaten erft! Maar wat dan te zeggen van iemand, die 't vaderlijk erfdeel, tot schande zijns naams, metrottende leden zijn kroost laat? En dat, waar een ieder zijn huis dient? Waar zelfs de heid'nen het doen? Past daar dit verzuim aan een Vorst?’

‘Geloof niet, o Koning, aan 't keeren der Orde, die 't straffen onnoodig zou maken! Men heeft dan de voorsten gejaagd, het oproer geknot? men spreekt zelfs van inkeer, - berouw?¹⁾ IJdele klap! Verbeeld u: - dat honderdduizenden menschen; met smaak in bloed en in buit; Godlast'rend en razend als duivels; door 't wachten op weerwraak vertwijf'lend; verbeeld u dan, - dat deze zich zoet en rustig gaan vlijen tot slapen, en droomen van vrede!’ - Ha! - ja, gaan leggen, ‘dat doen ze! Maar - met 't oor op 't rapier tegen d' aard. Luisterend loerend, waar 't ritselt. Om: met één sprong op de been en tevens hun slag te slaan!..... Doch, - wacht! Snellen we toe in hun eerste rust! Plukt den wortel van 't onkruid! Geknot! - schiet het weliger spruit! Der zieken dorst wordt met een verkwikkende koeldrank gelaafd, - met 't ruimen van ad'ren en ingewand verdrijft

1) Dit ziet op de brieven van Margnretha aan den Koning, dat Zijn overkomst met een leger niet meer noodig was.

[p. 172]

men een brandende koorts. Baat straf hier niet meer dan vergeving? Bedenk dan, o Vorst, wat d'uwe en Spanjes grootheid betaamt!’

‘Hoe? Fronst van verdriet zich uw voorhoofd, en kwelt u de zorg voor uw erfland? Hoe menig Vorst greep, verblijd, hier de kans bij de lokken, tot breking van handvest en zegels, machtboeien van heeren, der voorzaten schandmerk! Scheurt die fransijnen, vrijbrieven tot scheuring, in flarden; doemt die waspoppen, die stokers van muitbrand, ten vuur! Dan - snel de gemcent' een sterke breidel den bck in gewrongen! - Hun liefde? hun trouw? - Wàt liefde!... De landzaat heeft lief, - zoo lang het hem dunkt!.... Een vorst ontheft eerst als 't Hem past zijn dwang!’

‘De wapens zijn klaar; de nabuur steekt 't op en ziet toe! Het nut en de nood, de eer en de plicht noodzaken den Koning te doen, wat 't Godlijk en 't menschelijk Recht gelasten tot delging van Nederlands schuld!’¹⁾ -

Doch genoeg. De Geschiedenis heeft gevonnist, en zij is een filosofie, die uit feiten bestaat; zij is de Openbaring van een Wereld-Geest! Veroordeeld is de Verblinde! - wie zon het ook winnen, die tegen het Noodlot strijdt, - die meent een Bato te zijn, omdat hij Orde en Rust begeert, - maar 't niet kan zijn, omdat die Orde en Rust moet worden gekocht met verdrukking der Vrijheid, en verkrachting van 't Recht! Schijnbaar is hij een Bato, in waarheid is hij Tyran. Dit is zijn vonnis: zijn Bato-bewind is ontaard in Despoten-Geweld! Want nooit aan hem behoorde 't Gezag, - hij vergist zich! 't Behoort aan and'ren, aan wie 't van ouds toekwam!

Zie: ‘over Holland en Zeeland hebben, jaren lang, wel Graven gestaan. Maar dit was opgedragen gezag: de Hooge Regeering zelf, al gaven zij 't uit hun handen, - berustte bij de Stenden van 't Land: de Ridderschap en de Steden. Dit duurde acht eeuwen door, tot wederzijdsch genoegen. Van machtsmisbruik was geen sprake! En zòò bescheiden en matig gingen de Graven te werk in 't oef'nen

1) Ned. Hist. IV, 152 vg. Rede van Alva in den Spaanschen Raad, verkort. In Alva, meer dan in den Koning, zit de Tyran. Hooft houdt altijd het Gezag hoog; een Koning luistert maar te veel naar den Raad der Boozen. Eén moet er typeeren als Booze Raadsman; dit is bij Hooft Alva van natnre: de Historie- heeft 't uitgemaakt(!). Indien de Rede gehouden is, dan is ze in elk geval oratorisch versierd; de toespeling op Margaretha's brieven is anachronistisch, en de vergadering veel vroeger gehouden. De kwestie is nog niet geheel uitgemaakt, wat Alva betreft. Zie over den brief der Landvoogdes. Dr. Breen, Pieter Cornsz. Hooft als schrijver der Ned. Historiën, p. 131-134.

[p. 173]

van hun Gezag, - doorgaans gesteund door wijze Raad van Adel en Burgers van 't Land,¹⁾ - dat zij nooit zonder goeddunken der Staten, die daarop telkens werden beschreven, - òf oorlog òf vrede maakten, òf schattingen hieven, òf andere zaken beschikten, het Algemeen Welzijn betreffend. Ook: leenden zij willig het oor aan de wenschen der Staten, en gaven hun 't volste vertrouwen, en passend bescheid op de zaken die 't Landsbelang mochten raken. Moest deze wijze van samenwerken niet tot een zeldzame zegen van Vorsten en Volken gedijen? En was niet in elken oorlog bijkans, de zege aan ons? Bestookte de vijand, hoe machtig ook, ooit ongestraft onze grenzen? Hoe kon het ook anders! Want nergens vond men dat onderling overleg, die Eendracht, die Liefde, die heerlijk bloeiende plant!’

‘Toen kwam het Boergondische tijdvak! De Vrijheids-lucht ging wel betrekken: het Graaflijk Gezag onttrok zich bijwijlen de Wettige Macht! Maar niettemin, - de Machtigste vorsten nog, - zelfs Karel, de Keizer, - plachten nog altijd de Staten in hooge eere te houden, omdat zij de Stenden de zuilen wisten, waarover hun Hoogheid zich welfde. Vandaar dan ook die telkens herhaalde wenken des Keizers, die aldoor hervatte vermaning aan d'Erfprins, dat met het wrikken dier pijlers van Staat, het Kroon-stuk moest wank'len, zijn Hoogheid zou vallen’

‘Helaas! Want zwaar werd den Zoon zijn schade, - nog dieper 't verderf zijner Landen! Een oorlog ontvlamt! Wat anders brengt een Vorst, die wat zijn Meesters Wijsheid onheilzaam acht, zoekt door te drijven met de hulp van den huurling? die waar der Ingeborenen Liefde bloeit, het krijgsvuur laat blaken? die 't Volks-zijn verstikt onder haatlijken Vreemden Dwang?’²⁾

Neen, 't geldt niet Oranje, niet deze is een Verrader, - Filips, de Kòning, viel af en werd een Tyran. Hij is 't, die 't Staatsverband, - (hij vernam 't,

1) Waarom niet! Acht eenwen vóór Filips, zóó stiliseert Hooft de Graven-tijd tot de Republiek der Unie-gewesten, - was er al een Raad van State. Dat Burgers, - ‘Ingeborenen’ heeft de schrijver, - teekent. Immers: een Granvelle hoort er niet in. Let wel: Granvelle is anti-Oranje. - Men houde het oog op de Staats-Norm in dit en het volgende vertoog.-

2) Ned. Hist. XXVII, p. 1213/14. Vertooning van 't Recht der Hollandsche Staaten. - Over Hooft's Ideaal-Staat: het Baeto-opstel in Taal en Letteren V, 285-298, en in de ‘Velzen,’ ibid. 299 vgg. - Het Hooftiaansche Staats-ldee was (daar blijft zijn Filosofie nu buiten, die in àlles éénheid bracht) - ook de heerschende Staats-Idee van de zich vormende Regentenstand. Met het intrekken der volksrcchten isoleerden zich de Regenten zich geheel vàn 't Volk: die Volks-stenden waren, gingen Souverein worden; zij schoolden zich tot wat zij van nature niet waren. Vandaar die herhalingen bij den ond-Burgemeester C. Pz. Hooft (den vader): ‘Voor mijn adrys meene ick, dat nae de constitutie van den staet deser landen, de Aristocratycke regieringe ons nodichste en zeeckerste is, om veelderlye redenen;’ enz. (Memoriën en Adviezen, blz. 23.) Zie ook: Mem. en Adv., blz. 62. Hij was zelfs tegen een nieuwe Grafelijkheid: ‘Bedenkinge op het veranderen van de Regieringe, ofte aennemen van een Prince,’ (Adv. en Mem., blz. 154-166, met uitvoerige argumentatie). - Vandaar ook die ‘Vertooning’ hierboven, van 1587, toen de ‘Soevereiniteit’ zich ging zctten. Barnevelt (toen Lands Advocaat en Ziel van 't Bewind) en Grotius waren één. Grotius was de eerste, die 't Verledene stiliseerde in geschrifte, om 't nieuwe Heden als de oude Rechtstoestand te wettigen (hij was Jurist en Lands-Historieschrijver!). Vandaar dat: ‘de antiquitate rei publicae Batavae’ en dat beroep op 't Groot-Privilegie (zie blz. 175, noot 2 en p. 176) bij Hooft, en alles bij Grotius geborgd. Scriverius (xic vooral Vondel op Scriverius) en Vossius volgen Grotins klaarblijkelijk. Vooral deed dit opgeld: Constat igitur Batavos, ante Julii Caesaris tempora, et forte aliquot prins seculis (natuurlijk!) migrasse in eas, quas nune habent sedes....... eaque loca, ut Tacitus narrat (Hist. IV, et dc Morib. Germ.), cultoribus vacua, occupantibus cessisse, aequissima naturae lege, qua rernm sine domino jacentium domini fiunt, qui primi eas possident. Est igitur hoc justissimum liberae Reipublicae initium; quippe quam populus origine sua liber in libero solo constituit. (Grotius, De Antiquit. Reip. Batav., Cap. II.) Van Grotius is ook dit: Graaf is niets anders dan Rechter, een titel voor ambtlieden; verg. Pluym-Graaf, Dijk-Graaf, etc. - Men voelt de strekking. - De heele 17^e eeuw wijst op Hollands aloude vrije Graafschap. Zie Heemskerck, Batavische Arcadia, blz. 184, uitg. 1756. Eveneens de 18^e; zie bij Berkhey (Nat. Hist. v. Holland, III^e deel, I^e stuk, blz. 359-402), het uitvoerige vermakelijk vertoog, dat de Hollanders nog de oude Batavieren zijn, en alleen van naam verwisseld. De leenbrief van Karel den Eenv. aan Dirk I wordt eenvoudig een inbeelding van (Egmonder) monniken genoemd. - En is in onze tijd onze Vad. Gesch. niet evenzeer nog gestiliseerd in Regenten-Renaiss.-stijl? En meenen we niet in deze eeuw heelemaal vrij te staan? (Zie Wijnne's Geschiedenissen, en de troosteloos ziellooze van zijn plagiatoren.)

[p. 174]

trots raad en vermaan, tot zijn scha,) - waarin elk Staatslid het duurzaamst gedijt, - met wetlooze midd'len wil slaken; hij is't, die de Gouden Eeuw der Vrijheid en Orde verdrijft. En hoe kòn hij het wagen! Onbeperkte machten mòeten te gronde gaan, door ‘de broosheit des menschlijken aardts, die d'ongetoomde maght al te zelden kan draaghen, zonder daardoor bedorven te worden.’¹⁾ En zoo iets te bestaan bij het eenig en eeuwige Bato-volk! Was hij, de Koning, dan blind voor d' Historie? Had hij dan nooit geweten, ‘dat d' eerste Vorsten niets zonder de Staten vermochten? Dat zij zelf hoegenaamd geen middelen hadden, dan die hun domeingrond hun opbracht, tot onderhoud van 't Hof en tot looning der ambtlijke lieden? Wist hij dan niet, dat der Staten Macht hun het recht gaf, die Graven, die door der boozen raad²⁾ den dwaalweg begingen, tot rede en plicht te brengen? En

1) Ned. Hist. XXIII, p. 1043. Verg. de Mem. en Adv. van C. Pz. Hooft, blz. 260: ‘singuli decipere et decipi possunt; nemo omnes, neminem omnes fefellerunt.’

2) Een Vorst zelf staat te hoog! Vgl. p. 176, de noot.

[p. 175]

dat niet alleen met vermanende woorden, maar ook, waar misbruik van macht viel te wijten, met feitlijke straffen aan lijf of aan eer?¹⁾ Vergat hij dan ook der Staten recht, om Vorsten, die, kind zijnd' of kindsch, niet konden regeeren, - met mombers te stennen? zooals men den vijfden Willem een Ruwaart tot Voogdschap gesteld had? En wist hij dan eind'lijk ook niet, dat daar, waar door onkund' of kindsheid of dwaasheid des Vorsten, of afzijn, of wat ook, - de Graven-regeering ontbrak, - dat daar de Staten zich zelven het Hoog Bewind konden eig'nen?’²⁾

Men voelt het: het Lot is geworpen. De Koning is op een hellend vlak: zijn Staats-Idee is veroordeeld. De vraag is nn: wie zal 't zijn, die zich met het Volk en de Staten onttrekt aan d'Ouden Staat, om een Nieuwe naar d'oude Idee te stichten, opdat een nieuwe Morgen van Vrijheid en Vrede mag dagen?

De taak van den Bato-Vorst is de taak van Oranje!

In hèm concentreert zich de Bato-Idee!

't Commando weig'rend der vreemde troepen, die hier vertoeven in strijd met 's Lands rechten, - ‘Vergeefs,’ waarschuwt hij, - ‘waar' door de vroomheid en wapens der onzen de vrede met Frankrijk bevochten, indien we inwendig met 't juk der vreemden bleven belast!’³⁾

1) Men lette steeds op het stiliseeren der Historie! Denk aan Floris V!

2) Ned. Hist. XXVII, 1214. Voorbeelden van naar 't Groot-Privilegie gestiliseerde feiten door Hooft bedoeld, en bij onze Humanisten-historici beschreven: ‘Robbrecht, toegenaamt de Vriese, was een jonger Zoon van Boudewijn, Graaf van Vlaanderen, hij kreeg met wille van de Landtsaaten te wyve, de weduwe van Graaf Floris, ende wierdt by de Staaten gestelt tot Voogt en Voormonder van deszelfs nagelasten kinderen, enz.’ (Math. Vossius, Holl. Jaarb., II^e boek, aangehaald in de Bat. Arc.) Of: sprekende van Govert met den Bult, den usurpator: ‘ende den Hertog wierd alsoo door vreese en ontsag bij alle Hollandtsche steden tot Landts-heere gehuldt en aangenomen, behoudende de heerschappije met geweldt, tot dat hij in den jaare 1075..... met zijn leven zijn nieuwe heerlijkheidt weder verloor; geweldt en onrecht selden langduurig besit aan de geweldenaars gevende.’ (ibid. I.) Vreemd is het dat men over zijn kant laat gaan, hoe het Bato-volk zelf meedoet, met den Tyran te huldigen!! Maar dat volk van Ridders en Raden is natuurlijk van ouds (!) integer vitae! - Zoo komt ook boontje om haar loontje bij ‘Vrouw Ada, die tegen wille en raat van de Ridderschap en de Staaten des Landts getrouwt zynde, noyt vrede in haar dagen heeft gehadt’ (Orlers, Beschrijving van Leiden II, 290). En Lod. van Loon, die 't Graafschap Holland aan den Bisschop van Utrecht(!!) wil opdragen, als hij 't wint, moet het nu verliezen tegen Willem I. Dat spreektl En dat die Holl. Graven en Gravinnen zich met Keizers en Koningen parenteerden, - zeggen ze, - dat bewijst hoe roemruchtig de ‘Landsaaten’ dit ‘kleyn Laudeken’ maakten. En zoo al heen.

3) Ned. Hist. I, p. 23. Ook Egmond. Vrijheids-motief.

[p. 176]

Hij is het, die d'Adel noodigt in zijn kwartier tot raadslag, hoe nuttig 'tzou zijn, te verhoeden, dat 'sLands bestuur, in strijd met Groot-Privilegie¹⁾ bij enk'le bewindsliên gehouden, waar 't allen toch toeviel, - op deze wijs langs kwaden weg niet naar den afgrond mocht slaan.’²⁾

Hij is het, die opstaat tegen Granvelle, waar deze met Virgilius en Barlaimont samenhokt: ‘geen vreemd'ling uit Boergondie, met twee, door hem afgerichte poppen, kan het des Konings meening zijn, aan 't roer van 't Land te zetten. Al eer men raden oprichtte, is ons, de voornaamste der Heeren en Ridders, naar recht en rede, en grijze gewoonte, het staats-, het rechts-, ja 't geld'lijk beleid toegekend. Ziet slechts de oude bewijzen van Staat, geteekend in naam der Overheid, - niet slechts door den Lands-Heer, maar ook door ons, den Adel, zijn Machtige Vasallen!’³⁾

En wederom is 't de Prins, die in den Raad van State het woord voert:

‘Beter waar' 't, de ooren voorheen geopend te hebben, en mijn woorden geloofd, dan 't uiterste eerst bevolen, en die doolden, met dreigen vertwijfeld. Wat arts zoo dwaas, die, zonder de heeling met zachte zalf te bezoeken, zich zonder verwijl aan 't snijden en branden zet? Waartoe dan de nieuwe, Pauslijke Inquisitie? Om 't volk te ontzetten? Laat-we de oude behouden: aan haar is't immers gewend! - Waartoe de Plakkaten verscherpt? Op hope van baat? - Sla acht op d' Historie! Steeds kweekte vervolging 't bijgeloof. De scherpte der straf werd der zonde een prikkel. - En anderen weer, die aanschouwden, hoe of de gedoemden, als tot een festijn genood, met vast gemoed en manhaftig gelaat het martelvuur intraden, - zij peinsden op het waarom, hoe iemand zijn lijf en zijn leven, hem van nature zoo dierbaar, zoo kloek der felle foltering overgaf, - en keerden den rug naar een Kerk, die zelf er de oogen voor blindde.⁴⁾ - Dus werd het vuur in de wonde gemeesterd, en d'afval der leden bevorderd. Zóó waar is 't woord der Christ'nen van ouds: dat 't Martelaarsbloed het zaad is der Kerk. Eere dan Keizer Juliaan, die het inzag: met zachte wetten breekt men 't verzet; be-

1) ibid. p. 32/33. Dat Privilegie was ingetrokken. Maar dat is onmògelijk bij Hooft'! Hoe kan een Graaf wat intrekken, waar de Stenden de baas zijn?!

2) ibid. p. 28. Vrijheids-motief. Zie blz. 177 en de noot.

3) ibid. II, p. 41. Vrijheids-motief. Men lette steeds op het stiliseeren, nu van de Raad van Financiën en de Geheime Raad óók, - naast de Raad van State!

4) Verg. Ned. Hist. V, 211. Bij 't verbranden van vier afvallige priesters in den Haag: ‘Meenigh man nochtans, ontsteeken door hnnne volstandigheit, verdoemde in zijnen geest, het vonnis, oover lnyden van zoo onnoozel een leven, gestreeken.’

[p. 177]

nauwdheid wàkkert het ijvervuur, de vrijheid dóóft de vlam. Wat leert de historie der Joden, en die der Keizers van 't Oosten? Was daar, trots diepe scheuring, ooit strenger straf dan verbanning? en bleef er trots bloedige wetten niet 't dreigende strafzwaard blank? En ziet: voor d'Arianen heette d'aarde te klein! waar zijn ze nu voor wie ze wil tellen? Zóó liepen ze, ongestuit, hun adem ten eind! - Geloof me: de aard der Ketterij is die van het staal! Want, rust ze, zoo roest ze! Hij wet haar wie haar wrijft!’

‘Waarom, dus vraag ik, dan niet in de stappen dier Vorsten getreden? Ik weet: naar 't voorbeeld van Keizer Karel dacht ook de Kòning 'tgemoed tot zachtheid te nijgen! Doch der Bisschoppen raad, helaas! heeft zijn wijze goedheid geschorst.¹⁾ Aan hen dan de taak zich te zuiv'ren van 't kwaad, waarmede ze zich belaadden!’

‘Doch, wel beschouwd: is 't geen inbeelding, dat men het zal krijgen, zoo men het wil? Want zegt niet d'Apostel: steeds zullen er ketters zijn? - Maar ook: al waar' het, dat de Plakkaten naar 't volste Recht vervolging geboden, - wat zou dit baten bij 't groote getal der besmetten? Zou niet met den eerste de wanhoop ze tot het uiterste voeren? Was 't anders in Frankrijk, toen 't smeulde, daar nu de oorlog ontbrand is? Zie: reeds loopt het gerucht, dat d'Eedgenooten zich met die van buiten verstaan! Welaan! veel liever hen tevreden, dan 't land in gevaar van Oorlog gesteld!²⁾’

‘Zoo raad ik tot heil van 't Land. Moge op 't geen door U wordt beschikt, de Hemel zijn zegen geven!’³⁾

De Vrede-motieven winnen in kracht en in drang! Reeds druischen de stemmen in tegen 't oude Vorsten-motief: dc Harmonie wordt verstoord: de Wanklank komt!

Maar Hooft is brutaal! Tot aan den voet van den troon des Konings, waar Alva met forschen klem de Oorlogs-motieven ontvouwt, stuwt hij de stijgende Vrede-stemmen; dan spant hij de snaren en rukt de registers; slierten van gierende akkoorden sling'ren zich samen naar 't Vorstelijk brein, opwaarts werv'lend tot 't spitsend Vernuft! Dan heft de Koning zijn staf op en weifelt, en staart in de Toekomst; - ademloos wachten de volken zijn woorden;

1) Zie p. 176, en de noot, en p. 179, noot 2.

2) Een zuiver Bato-motief. Zie Taal en Lett. V, p. 290. (Maagdenkoor in 't I^e Bedrijf van de ‘Baeto’, en wat een Bato zelf doet.) Hier Oranje = Bato. - Vgl. ook de koren in de ‘Velzen.’

3) Ned. Hist. II, 74 vg. Vrijheids-motief. Wellicht een nooit gehouden Rede, in elk geval oratorisch versierd.

[p. 178]

legers zien toevend om...... De hoogste kracht is bereikt: vóórdat de Teerling het Lot wijst, speelt het Wereld-drama af in het hoofd van den Enk'ling!

Dan luidt in 's konings ooren Fresneda's Vrede-lied:

‘Zeer zeker, Koning, draagt een Vorst zijn ambt van God gehouden!¹⁾ En 't wit, 't is waar, van Vorst en Volk is 't volgen Zijner Wet! Ook daalt Zijn gunst, die voorspoed schenkt, alleen op die 't beoogen. Maar hoùdt de weg, die wij begaan, wel steeds het Godlijk doel?’

‘Want wacht u Zijn barmhartigheid als wraakzucht te misduiden! Soms blindt de Heer, tot straf, het brein van die hij voert ten val! Een Koning scheert niet slechts de lijn bij 't richten Zijner volken, - hij buigt ook eìgen tocht en toorn in 't juk van Rede en Recht!’

‘Eén trek, - een wènk van 's Vorsten hand draait reeds 't gelaat der Wereld! Hoe zwaar zijn schuld, als 't brein verwart, Fortuin Zijn oog misleidt! Is 't daarom dau geen wijze keus, de baan der Deugd te volgen? waar Toeval rechts en Hofraad links, op blinde wegen wijst?’

‘Vraag 't God, en hoor 't Geweten aan, hoe diep daar staat geschreven: 't leed, dat wij zelf t' ontkomen zien, blijv' and'ren ook gespaard!’

‘Dus: zoek als Vorst de Wet van God, en richt Uw onderzaten, - naar 't oordeel, dat Gij zelf als kind van Gods gena verhoopt! Dees weg, door 't Godlijk Licht getoond, past ook den voet des Konings. Ja, meer dan 's Werelds rijk gewin, geldt 't temmen van 't Gemoed!’

‘Verdenk mij niet, dat 's Priesters mond Gods leer te wijd wil strekken. Ik wèèt, dat 's Konings wet, en 't Woord van God twee bakens zijn! Maar is het wijs, het schip van Staat naar veilge ree te loodsen, - weet ook, dat ons Conscientie-koers naar nauwe wetten hoort!’

‘Ja, Neerland heeft, helaas! 't is waar, zich aan 't Gezag vergrepen! Maar wordt door God en mensch 't vergrijp altijd met straf geboet? Ziet, goedertieren houdt de Heer de poort tot inkeer open! Komt, brengen wij 't Genade-woord, waar God 't ons eeuwig doet!’

‘Dan ook: de Faam verhoogde 't tal van die van 't pad verdoolden..... In snoodheid won 't de wil van 't werk; de angst verergde 't kwaad..... Ook heeft de Hartogin met spoed het misdrijf reeds doen boeten..... Geen wraak of wapenkracht, maar Liefd' - winn' thans der burg'ren hart!’

1) Als reflectie op Alva's woorden. Zie p. 173 vgg.

[p. 179]

‘'t Geweld wijk' voor de weldaad! Krijgsbrand voor koestrend Licht! Vóór dienst, door dwang gedreven, - zoek hulp, die vriendschap sticht!’

‘Geen Koning tergt verdoolden! Door Liefd' herwint hij Trouw. Is Kracht zijn eenigst wapen, - Waar 't faalt,..... stort 't Rijksgebouw!’¹⁾

In den Raad des Konings wint het Geweld het pleit. Alva trekt op, om 't geen hij ried, ten uitvoer te leggen. De Vrijheid wijkt met de Vorsten-Trouw. De Eendracht vlucht met de Orde. - Daar komt het Geweld, dat de moordbijl wet! Daar schuifelt de Twist, die de boezems verscheurt, en 't Bedrog dat d' onnooz'len belaagt!....²⁾

De actie begint! Het groote Pleit tusschen 't Oude Gezag en den Nieuwen Staat vangt aan. Of anders: - tusschen 't Verbasterd Gezag en d'aloude Staats-Idee! - Maar:

Oranje waakt! Hij leidt het Spel!

Niet alleen was 't van het Geweld des Tyrans, dat de Prins ons verloste, - als 't Staatsverband verbreekt, springt ook het gistende Volk, als een stortvloed, buiten de dammen der Wet, en jaagt, verhit van wraak, 't vernielende vuur voor zich uit!³⁾ Zoo gaat in 't groot, in 't klein, - in Staat, en Kerk, en Stad. Allen die over de massa gesteld zijn, - zij moeten bedenken: Vorst en Priester, al wat Overheid is, - zorge een Spiegel voor 't Volk te zijn.⁴⁾ En wie daartoe zich zelf niet beheerscht, geeft mèt zich zelf ook d' onderdaan prijs!

En wat overkomt een Gemeent', waar 't grauw aan 't Gezag is ontglipt? Want wie van hen kent maat in zijn wenschen? Wie hunner weet wat nut voor hem is? Wordt baat hun geen scha, zoo 't Gezag

1) Ned. Hist. IV, 155 vg. Rede van Fresneda, biechtvader des Konings, verkort. Vrijheids-motief in den mond van den Priester. Wellicht nooit gehonden Rede. Althans alleen Conasteggio legt haar in den mond van Fresneda. Burgnndius en Bentivoglio laten den hertog van Feria hun gevoelen tegenover Alva uiten, Cabrera den hertog van Chinchon, Strada den prins van Eboli (zie Dr. Breen, p. 257). Hooft kiest uit al zijn bronnen, den Priester, omdat die van nature de man des Vredes is. En hij idealiseert er een mooie van! Geen Calvinist bracht 't ooit zoo ver bij hem! (Verg. Taal en Lett. V, p. 291-298: Hooft's Priester-Ideaal.)

2) Persoonsverbeeldingen in de ‘Velzen’ (zie Taal en Letteren V, p. 299 vgg.).

3) Ned. Hist. VI, 221. Zie ook vs. 343-'44; 666-'80 en 1464-'85 van de ‘Velzen’ (de koren in 't I^e, II^e en V^e Bedrijf) in Taal en Lett. V, p. 302 en 308. - Ook 't Amstelmotief in vs. 794-805 (ibid. p. 306).

4) Zie Amstel in vs. 504-'13 (ibid. p. 300).

[p. 180]

hun geen maat stelt?¹⁾ Bezat 't Gemeen ooit Rede of Raad? Is 't meestal niet met blindheid geslagen?²⁾ Hoeveel woog IJver, waar 't Doel werd gemist?³⁾ Is rondzien in 't voortgaan niet 't wachtwoord der Leiders? Kortzichtig te rennen: de leus van 't Gemeen?⁴⁾ Naar 't wenden der winden waaien hun tochten.⁵⁾ Naar schijn, nooit naar 't Wezen beoordeelt het grauw! 't Doorgrondt niet de pit, waar de bolster het oog trekt. - 't Wrijft smaad op hem, wien 't de uitslag wijt!⁶⁾ Het houdt, wat de Faam gist, niet wijslijk in 't harte, - maar lastrend spreekt men 't van daken af!⁷⁾ 't Wordt stout in de bek, 't wordt woest in zijn daden.⁸⁾ 't Boort 't lijf in 't hol, door hun nagels gewroet!⁹⁾ Dan - d' overheid wachte zich, 't bulderend grauw, uit vreeze, hun wensch toe te geven! De weldaad uit vrees? - plicht oogstte geen dank!¹⁰⁾ Geen stem doove 't Macht-Woord der Meesters!

De Nieuwe Staat, waarin aan de Bato-elementen hun vaste plaats wordt gewezen, is 't Stichtsch Verbond na d' afzwering van Koning Filips. En komen ook na dien tijd in Anjou en Dudley and're tyrannen-

1) Ned. Hist. IX, p. 395. Enkele uitgehongerde Leidenaars sterven aan ‘overdaad.’

2) ibid. VIII, p. 319. De Hollandsche steden willen Haarlem ontzetten. De Prins niet, maar geeft eindelijk toe. 't Mislukt.

3) ibid. V, p. 209. Oordeel van den Prins na de mislukte veldtochten in 1568.

4) ibid. II, p. 48. Opm. van Hooft bij 't misbruik, dat niet de Landvoogdes zelf, maar bij voorspraak der Stadhouders over de requesten der Staten en Steden beslist, wat bij 't volk een verkeerden indruk moet geven van de macht der Staten en Raden. Immers: 't oordeelt naar de schijn. En in Waarbeid was 't anders (!) Zie ook de ‘Velzen’: vs. 693-705.

5) ibid. XII, 508. Opm. van Hooft bij de kentering in de openbare meening omtrent Don Jan.

6) ibid. VIII, 311. Opm. bij de beschuldiging van Sonoy door zijn vendels na de mislukte bezetting v.d. Diemerdijk. Dit mag niet. Maar als de Noordh. Steden met dezelfde klachten komen, dan is 't niet ‘ongerijmt.’ Hoe kunnen Steden ook ongelijk hebben tegenover Sonoy!

7) ibid. X, p. 399. Valdez wordt beschuldigd, omgekocbt te zijn. II, 86. De Antwerpenaars maken Megen en Aremberg verdacbt. XII, 507. Algemeene verdachtmaking van Don Jan.

8) ibid. I, 28. Opm. van Hooft bij de invoering der Bisdommen. Let wel: Hooft is voor Orde! Hij prijst het verzet van 't ‘grauw’ en van de Geestelijkheid geenszins. Bij de monniken was 't het ongeregeld leven, dat geen toezicht wenschte. Kwansuis was 't wat anders! De Magistraat was er 't minste tegen, als de voorrechten maar bleven, en de Inquisitie maar niet kwam! Verklaart dit al niet veel?

9) ibid. III, 83. Hooft verontwaardigd, dat de ‘luiden’ gewapend te preek gaan.

10) ibid. XXIII, 1035. De burgers te Utrecht eischen Nieuwenaar als stadbonder. Hij wordt het. Vandaar die bestraffende opmerking.

[p. 181]

typen de Wettige Orde belagen,¹⁾ - de Idee is onschendbaar! de Bato-Staat komt telkens, - een Phenix gelijk, uit den brand!

Dit wat de Staat betreft. Een andere Wereld is het Mikrokosmus; ook in den Mensch wordt d'Harmonie van de Ziel verbroken. Wij wisten 't reeds: waar tochten woeden, zwicht het roer der Rede, - het krijgsgedruis verdooft den mond van 't Recht!

‘Zie, - dit zijn de rampen des oorlogs: dat door het onderling bittere sarren de Menschen-natuur zóó verwildert, dat 't geen de walging moet wekken, tot scherts en vroolijkheid noopt!²⁾ Ja, - zóó, dat bij 't branden der driften het Opperste Wezen der Schepping, helaas! zich verlaagt tot beneden het felste gediert'!³⁾’

‘Maar ook, gelukkig! kan het gebeuren, dat - al raadt de hevige drift of nijpende nood 't rechtschapen hart soms ten kwade, - bij klemmend berouw het kalme hoofd het plan van 't ontroerde breiu verfoeit.⁴⁾ En leerzaam is dit ook weer om te zien: wat een

1) Ook Anjou ontaardt in Tyran (zie p. 179, en noot 1). Natuurlijk ook door der Boozen raad. De Booze is hier Fervaques. Zijn Rede, waar hij Anjou opstookt (Ned. Hist. XIX, 842 vg.), loopt parallel met die van Alva in Filips' Kabiuetsraad (zie pag. 173 vgg.). Verg. ook Leycester met zijn Raadslieden Prouninck, Reingoudt c.s., ageerende tegen Buys, Barnevelt, enz. onschendbare typen in een Bato-Staat (ibid. XXIV, 1073 vg.; 1103-'05; XXV, 1148; XXVI, 1195).

2) Ned. Hist. VII, 301. Wreedheid der Haarlemmers.

3) ibid. VI, 254. De Gorkumsche martelaren. Verg. VII, 292 (dood van Prior Mucius), VIII, 314 (dood van Meester Quirijn te Haarlem) en vooral X, 422-'29 (dood der Wognummer huislui). In dat uitvoerig realistisch schilderen van de stuitendste gruwelen leze men 't subjectief oordeel. Vgl. Mechelen (VII, 277 vgg.), Naarden (VII, 288 vgg.) en Antwerpen (XI, 471 vgg.) Overal keurt hij 't af, ook waar de landaard 't doet, (Hoofts Brieven, IV, 54); maar wijt toch 't Redeloos woeden aan den Tyran die 't Geweld brengt (Alva). Zie X, 429. Hoe hooger staat, hoe hooger eisch van Rede: daarom zijn Lumey en Sonoy niet te verschoonen, wèl de Prins, ofschoon die veel over zijn kant laat gaan, en zelden doortast. Maar die typeert als Bato en de anderen zijn dienaren. [Maar dan Roermond? (VII, 270, 273). Die priestermoord onder zijn oogen?] Hooft zelf houdt van krachtige Orde: als er maar Evenwicht is! (Zie vooral III, 103: 't verwijt aan de Antwcrpsche Magistraat wegens hun laksheid tegen de beeldstormers! Ook de Furie aldaar der Spaanschen is een straf voor de wanorde: XI, 469. Verg. de vorige bladzij, noot 8.) Noodeloos Gezag-betoon wordt Dwang, en oogst meer haat dan baat (XVII, 759 vg. Over de politieke uitzetting.) - Ziehier de Koers bepaald door twee punten: Goed is 't, een Smout en Cloppenburgh uit te zetten, omdat zij opstaan tegen de Overheid (Brieven II, 31), maar 't is niet goed, wat Vondel doet: ze zwart in 't oog der gemeente te maken, over wie ze tot leering en stichting gesteld zijn (Brieven II, 24. Over de Harpoen aan Baeck.) Zie de ‘Baeto’, en de vorige bladzij, noot 4 en 6.

4) Ned. Hist. X, 407. Voorgenomen aanslag van Martini c.s. op Neyen bij de mislukte aanslag op Antwerpen (1574). - Verg. ook VIII, 312: ‘wonderbaare moedt’ van Hopman Curei (1573).

[p. 182]

manhaftig gemoed niet verduurt, als de Rede, krachtig, haar stand houdt; - als d'onschuld, zich zuiver beseffend, - bouwt op haar Recht!’¹⁾

En boven Staat een Mikrokosmus staat de Wereld-Orde! Wordt hier dan niet door 't schudden van de Aarde 't Evenwicht verstoord? Zeer zeker! Soms belgt de Hemel zich vertoornd, van 't snood bedrijf des sterv'lings, en zendt, ontroerd, tot straf van 't kwaad, een heir van plagen af. Of wel - begaan met 't droevig Lot, wijst tot waarschuwend teeken, de Godheid, in een voorspook, 't Volk op 't nad'rend wel of wee! Zie:

‘Dáárom heeft God rechtvaardig Fortuin haar handen ontbonden om 't zaad van verzet te strooien, of stooksel voor twistvuur te rapen, - omdat dit land door zijn werken de straf der verwarring verdiende.²⁾ Let op d'Allerheiligenvloed: een zware bezoeking des Hemels op 't sling'ren en botsen van 't menschlijk geslacht!³⁾ En wat was de stortvloed der Dijle op Leuven dan anders, als 't plagen der Godheid van 't schuldige volk, zooals het Chasma ook uitwees!’⁴⁾ Ook and're beprocvingen zond de Heer. - ‘Een harde, lange winter, bang voor menschen en vee, wegens voeder-gebrek, teistert het landschap, ten teeken, dat 's hemels ongena zich paart aan de felheid der volken.⁵⁾ Maar ook de schaarste in 't Zuiden verbeeldt een schalm in de ketting, die tuchtigend werd gesmeed tot bedwang van 't zondig gemoed.⁶⁾ - Ziet Valencijn gestraft in haar waan! Met haar onmatigen ijver, gelooft zij op 's Hemels verlossende hulp, de vermeetle! Alsof zij niet wist, dat God de Joodsche steden, waaraan ze zich spiegelen wil, niet zegende alleen, maar meermaals met straffen bezocht voor eender' en snooderen ijver! De dwaas!’⁷⁾

1) ibid. X, 425. Foltering van Pieter Nanningszoon door den Sonoyschen bloedraad. Met voorliefde wordt ook gewaagd van Valkenaars standvastigheid bij 't weigeren der afgifte van Utrechts privilegiën aan Alva (VI, 227); van 't Hoen (VIII, 309), Hasselaar (ibid. 313, 325), Haring (ibid. 337), Brecht Engelberts Proosten (ibid. 337), het offer der Hollandsche vrouwen aan Leidens ontzet (IX, 380).

2) Ned. Hist. II, 56. Troebelen te Amsterdam, 1565.

3) ibid. VI, 217. De bekende verschrikkelijke watervloed van 1570.

4) ibid. VIII, 308. De sterke dooi in Brabant, 1573.

5) ibid. IV, 170. De lange koude winter van 1568 op '69. Den 2 April droeg te Leeuwarden het ijs van één nacht nog vier man.

6) ibid. XXV, 1160. Vlaanderen in 1587.

7) ibid. III, 125. Valenciennes in 1566 ter straf verwezen wegens 't weigren van bezetting.

[p. 183]

‘En straft niet de Hemel het zorgeloos Leiden met 't nijpendst gebrek? omdat het zich zelf geen taak, maar 't toezien aan and'ren opdroeg?¹⁾ Wat anders deed God dan vermeetlen slaan? toen d' onzen, zelf roekeloos Hem verzakend den vijand bespotten, die knielend Gods zegen inriep?²⁾ Of: waar Hij 't pochend Spanje beschaamde, toen 't stofte: eer raakten de handen de sterren, eer Leiden hùn handen ontging? en ras een springvloed hun hoogmoed verzwolg?’³⁾

Maar steunt Hij niet in den uitersten nood de zaak der Vrijheidsverweerders? - ‘D' Enkhuizer schepen, in 't ijs bekneld, wijst God door een open een weg!⁴⁾ Zijn stormen jagen de reddende zee naar Leidens dankbare vesten!⁵⁾ En kiest de Prins vóór vìands Geweld der gòlven Verderf over 't land, - dan slaat Gods hand den Spanjaarden macht met een onherstelbaren slag.⁶⁾ En ook beschaamt hij 't morrend volk, als 't een verbolgen teeken, - in 't weigren van de Hoogheid 's Lands door koning Hendrik ziet. D' onafgesmeekte uitkomst toont de duisterheid der wegen, waarlangs de Hemel, onverhoord, ons Zijn Genade biedt.’⁷⁾

‘Of: ondoorgrond'lijk toont 't Heelal in lucht en zee⁸⁾ door teekens, - 't aanstaand verderf van land en volk, of wissling van den staat! Doch weet: - nooit spelde ster of geest der Staten vaste ord'ning!⁹⁾ Voor 't menschlijk oog is niets bepaald: hij wachte 't wiss'lend Lot!’

Zoo komt ten slotte weer alles neer, wat 't Individu betreft, - op 't stugste Stoïcisme:

1) Ned. Hist. IX, 374.

2) ibid. XVIII, 791. Verdugo verslaat de Staatschen bij Noordhorn, 1581.

3) ibid. IX, 391.

4) ibid. VII, 292.

5) ibid. IX, 396.

6) ibid. XI, 452. Bij de reddelooze toestand in 1576 na Mondragons welgeslaagde tocht.

7) ibid. XXII, 981. Bij de opdracht der Sonvereiniteit aan Hendrik van Frankrijk. Immers: nu bleven de Nederlanden zonder Vorst. Men lette steeds op de Bato-idee.

8) Ned. Hist. XII, 546. In 1577 stranden er walvisschen en verschijnt er een staartster. Dit werden voorteekens van ontsteltenissen geacht. Ook: vóór de slag op de Mookerheide hadden te Utrecht eenige personen een strijd in de lucht gezien en werden daarover door de Wethouders ondervraagd (ibid. IX, 362).

9) Bij 't verschijnen van een nieuwe ster - geen vaste en ook geen dwaalster - in Oct. 1572 zegt Hooft na de beschrijving (VII, 283): Dit diende tot stof voor d'onderzoekzieke vernuften, waanende, in zulke openbaaringen, Gods geheymenissen te bespieghelen, en met menschlijke ooghen die eyndelooze voorzienigheit t'achterhaalen. Dit mag niet. Wij mogen de Waarheid niet doorgronden. Wij kunnen de Waarheid niet hebben. En daarom gaat dit zoeken God te na. Op zijn hoogst mag men uit zulke teekens afleiden, dàt er iets zal gebeuren. Maar nooit, wàt. Vandaar dan ook: de waarneemers van de swaay der opperwereldsche kreitzen verklaarden,...... dat men misschien dusdaanighe wonderen voor booden van eenighe naakende wisseling der aardsche dingen, neemen moght; geenszins voor merk van den standt dien zy grypen zouden (ibid.).

[p. 184]

Al wat er gebeurd is, niet alleen, - maar ook het verschijnsel, dat, schoon voor 't verstand te doorzien, ons bevreemdt,¹⁾ - moet wijzen hierop: Wees, mensch, de Wiss'ling van 't Lot toch indachtig! Niets is er zoo onstandvastig als de Fortuin!²⁾

Maar wendt de blik zich omhoog, om dáár een rustpunt te zoeken, - dan luidt van dien kant het strengste Determinisme. Doorgrond de dingen voor de mènschen verholen, nooit! Bij God alleen berust de kennis der Oorzaaks-Wet!

Want dit is het Hooft-sche Wezen:

Er is een Godlijke Wet, - en wij kennen haar niet! Maar: - ‘'t Gaat al soo 't moet;’ - en zoo het beter kon gaan, God ‘sou ons helpen reeder!’³⁾

En - omdat de Hoogste Waarheid niet voor de menschen is, kan niemand zeggen de Waarheid te hebben.⁴⁾ En die het beweren, die toonen reeds dáárdoor, dat hun ‘Waarheid’ door andren betwist wordt, hoe ze dwalende strijden.⁵⁾ Nu moeten er dwalenden zijn!⁶⁾ Maar dat zij die dolen, weer and'ren vervolgen, die óók de Waarheid meenen te hebben, - hoe blijft het een ondoorgrondlijk Raadsel, dat de Hemel, die zèlf de Waarheid bezit, dit wil dulden!⁷⁾ Doch bidden wij Gode lijdzaamheid af, zoo onze verlangens strijden met 't algemeen nut, naar Hij het wil!⁸⁾ - Daarom: laat ieder de Waarheid meenen te hebben,⁹⁾ maar niet daarvoor ijv'ren, veel minder nog, breken en branden! Hoe schokt toch een Staat bij 't scheuren der Kerk!¹⁰⁾ Hoe heilzaam is 't. de leden, verspreid, tot een krachtig Lichaam te biuden, opdat de Eénheid van Leer de Eénheid van Staat mag schragen!¹¹⁾ Niet, - naar sommiger streven, de Staat in dienst eener Secte, tot leering van hàre

1) Ned. Hist. VII, 292.

2) Zie 't Maagdeukoor, II^e Bedrijf in de ‘Velzen.’ (Taal en Lett. V, 309.)

3) Aanhalingen uit Noodlot (Leend. I, 164). 't Begin: ‘Geluckig die d'oorsaecken van de dingen | Verstaet’ enz. is 't Virgiliaansche: felio qui potuit rerum cognoscere causas (Georg. II, 490).

4) Verg. Fruin², Tien jaren, enz. blz. 284.

5) Brieven (v. Vloten) I, 106; Ged. (Leend.) I, 160.

6) Zie Oranje's gestiliseerde Rede in de Staatsraad (p. 177 hiervóór).

7) Ned. Hist. IV, 165. Over de wreedheid van de Bloedraad.

8) In zijn bekenden brief over 't Twaalfjarig Bestand.

9) Hendrik de Groote, blz. 40, aant. 17 (ed. 1671).

10) Hendrik de Groote, passim in de aant.

11) Dit wilde ook Oranje: Ned. Hist. II, 43; IV, 147. Fruin². Tien jaren: blz. 257-266. Vgl. ook Mr. J.C. Naber, Calvinistisch of Libertijnsch?

[p. 185]

‘ware’ meening, gesteld! Immers, bij 't leiden van 't Staatszeel, joeg zij door ijver verblind, hollend het Land in 't verderf! Liever: de secten onder het toezicht van een Veelhoofdig Bewind, van Mannen, met hun ervaring en inzicht wetend, dat wat wij Waarheid noemen, voor ons niet te vinden is. Aan zulke mannen de taak te zorgen, dat d'onderdanen in naam van hùn ‘Waan,’ elkander geen leed doen in woord en in daad! Aan deze Vad'ren het snoeien der lastertongen, die Wanorde stichten en 't Heer-lijk Gezag ondermijnen! Aan hen ook het toomen der breidelloos smadende pennen,¹⁾ die d' Overheid, ten Spiegel van 't Volk gesteld, met zwarte kladden besmetten! Zóó kunnen de nuttigste zaken bij hatende harten tot nadeel en dood gedijen; wat eertijds baatte, brouwt men tot boosheid: het buskruit brandt, en 't barst al uiteen!²⁾

Zoo: In de kennis van deze Wijsheid, - dat wij Gods Waarheid niet kennen, - zal 't Wettig Gezag van 't grijze Bato-Volk, - bij Orde en Vrijheid, en Vastheid van Gemoed, - naar Rechte Koers, ten eeuwigen dage Gods Wet, 's Lands Welzijn, en eigen Vrede betrachten! En wáár de Harmonie verbreekt, - 't zij klein of groot, de Wereld lijdt last!

Want zie: die blik geeft ons de Historie der Volken: voor hun vermeende Waarheden, lijden en strijden de Worstlende menschen, - en toch: daar blijft één Hoogste Wet: de Eeuwige Wereld-orde.

Ook dàt wil 't Noodlot! Gelukkig de Mensch, die 't ziet!

1) Ned. Hist. V, 211. Hooft prijst er Alva voor: ‘op een ding lette de Landtvooghdt, 't welk, betreffende den staat ten hooghste, nooit van de oppermaghten der schranderste volken genoegh ter harte genoomen is: daar 't noehtans in 't diepste van 't Noorde, bij den Grootvorst van Moscovie, terwijl hij zich misschien aan onze ellenden spieghelt, wel betracht wordt; gemerkt hij 't zelve als van geen minder belang, dan 't stuk der munte, in 't gewoudt des Landsheeren gehouden heeft. Dit's de konste der letterzetting en drukkerye; dewelke..... onze weereldt met weetenschap en eenen oovervloedighen oest van boeken vervult heeft. Maar, gelyk d'allerbeste zaaken 't hysterste misbruik onderworpen zijn, zoo kan niet gelooghent worden, dat deeze, bij mangel van behoorlijke orde, mits het zaayen van allerley schriften, maghtigh om een' gemeente t'ontrusten en op te ruyen, der regeering immers zoo zeer te vreezen staat, als de Reedenaars van den aalouden tijdt, oft de klokken in Turkije.’ - 't Is hier alweer: Vóór alles de Vrede en Rust; en waar de Vrijheid de Vrede niet waarborgt, daar meet het de Kracht! Verg. ook II, 63: ‘schotschriften teekenen de zwakheid eener regeering!’ Zie ook Hoofts Brieven II, 175 (v. Vloten).

2) Van 't huskruit: ‘Dit heilloos tuigh, schijnende gevonden om de wereldt te doen vergaan, en 't menschelijk geslacht te dreighen met den jonghsten dagh, tastte,’ enz. (Ned. Hist. IV, 167).

[p. 186]

Hooft's Historiën zijn zoo maar niet een verhaal van een feitenverloop, in geregelde orde en causalen samenhang. Het is een Spel van Sinne, een Allegorie, een Openbaring in feiten, een Spiegel-Historiaal. Daar heeft zich een ziener gezet tot een Levens-taak; eerst na 20-jarigen arbeid, als 't leven zijn vingers ontvaart, ontvalt hem de veder zijn hand. Zwaar weegt op ons het overstelpende van die ontzettende feitenmassa in 't Boek! Zwaar óók voelen we in al die daden der menschen, gedreven als door een Onzichtbare Veer, den druk van 't Onverbiddelijk Lot. Daar sluit zich een stalen Gewelf over 't hoofd van den sterv'ling. Daar waart een IJz'ren Geest door 't Werk. De Stoa spreekt! Een koude Adem verstijft het Leven des Menschen. Maar ook: het Volk verstijlt zich; zijn breede, diepe Historie krimpt ineen tot een kleurlooze prent: een Allegorie in een lijst.

Immers. Al zijn de feiten in 't Boek historische feiten, - het Volk van Hooft is niet het Volk. Zijn Bato-Volk is slechts een Abstractie, niets meer. De historie van 't Werklijke Volk, het volk van vleesch en bloed, schreef hij niet.

Wat is b.v. bij hem de reden van den Opstand? Het lijden van de vervolgde massa, die naar Verlossing snakt? - Wel neen: 't uitspatten van de massa mag nict meer zijn dan 't noodwendig gevòlg van tyrannendruk. Maar: als d'aloude Vrijheid van Bato-Ed'len en Bùrgers aangetast wordt..... Dàt is de Majesteitschennis! - Niet zij, de Stenden staan op, - de Vorst is in opstand: een Bato-Volk houdt zijn Koers!

Het volk zelf, massaal, wordt niet geteld. Hoe 't voelt of lijdt, en denkt, en spreekt, - wat maalt men er om! -¹⁾

En wat is héden nóg in hoofdzaak onze Historie anders dan 't lang verhaal van de wijsheid en handel van onze Regenten, van hun gelukkig leiden der Zaken van Oorlog en Staat? En dit gestaafd met roemrijke feiten te land en ter zee?

d' Artist in Hooft heeft ons parten gespeeld! De stof der Historiën is met de Hooftiaansche Idee doorzield; wij hebben de Waarheid niet

1) Verg. het: odi profanum vulgus van Horatius! Zie de sententiën op blz. 180 hiervoor en de litteratuur in de noten aldaar. Ook in de ‘Velzen’ (zie blz. 179, noot 3). De ‘Historiën’ wemelen van uitvallen tegen het ‘granw’, 't ‘gemeen’, enz. Dr. Breen óók merkt dit op en haalt er veel staaltjes van aan. In de ‘Baeto’ vindt men 't niet. Daar is 't volk als ‘Staats-Volk’ in zijn geheel. In de ‘Velzen’ ontbindt zich het ‘Staats-Volk, en in de troebeling komt het ‘schuim’ boven. Steeds onderscheide men volk (senatus populusque) van volk (vulgum pecns).

[p. 187]

van den Schijn kunnen scheiden: wij namen ook hier de Abstractie voor de Werkelijkheid!¹⁾

Hooft en de zijnen hoorden niet tot 't Volk. Ze hebben 't nooit willen kennen, nooit kunnen waardeeren. De diepte van zijn leven nooit gepeild, - wèl zich zelf op een afstand gehouden. De warmte van het Volks-hart nooit gevoed, - wel zich zelf als Verlichten genoemd. Hoog zich verheffend boven het volk, in ‘verhevener sferen’, - zweeft in stille zielen-gemeenschap de Renaissance-stoet, en leidt zijn eigen leven, in eigen stijl, met kosmopolitischen zin en humanistischen tendenz. Zij kennen geen Dood en geen Hemel. De halle des Roems is hùn Woning des Vaders; en zoeter is hun de Harmonische Ziels-Rust dan 't jagen van 't hart naar een Koninkrijk Gods!

En in de diepte wriem'len, in klagend gemurmel, de schepselen Gods, den rusteloos rekenschap roependen Mensch tot kalnte wiegend, door 's Harten innig betrouwen; en stcunend op Hem, die Zijn Volkeren kiest en door beproevingen staalt, - verheffen zij hoog, fier op dit Voorrecht, Zijn loflijken Naam in 't strijden voor Vrijheid van Staat, voor Almacht ter zee, - met 't hoogste te geven naar Mensch-lijke krachten, - zij, - wier Vader hen wacht in het Hemelsche Huis!

Zoo leefden hier, door een kloof gescheiden, twee levens heen. Beide levens hebben een historie; alleen die van de hoogere helft is beschreven. Dit heet nu onze Geschiedenis. Ze is het niet: het Volk ontbreekt. Alleen - een enk'le maal komt uit de diepte een doffe dreuning op; - een stormwind loeit! - dan trilt het Kapitool, en dav'ren de zetels! Dat's 't Volk! De Oerdrang spreekt! En dan wordt alles weer stil!

Zóó ver is het met ons-zelf, met onze eeuw, met onze ‘Beschaving’ gekomen. Dat alles, - hat mit ihrem Singen die..... Renaissance - gethan!

Ik wacht een Nieuwen Morgen.

Ik wacht den Volks-man, die bij het scheppen der Nieuwe Neerlandsche cultuurhistorie die wijde afstand teekent! die diepe kloof tusschen het Volk en zijn Leiders en Vormers!

Ik wacht den Zanger, die 't klaaglied stemt over 't verval van 't rijk-Germaansche leven, door 't zich onttrekken der beste krachten aan 's Volks cultuur!

1) Zooals in zoovele dingen. Eigenlijk leven we heelemaal een ‘schijn’-leven.

[p. 188]

Ik wacht den Strijder, die rammlen zal aan den boei, waarmee de Rede de Waarheid des Levens omknelt! den Tempel zal keeren van Wet-verklarende Priesters, den logen zal vloeken van 't Evangelie des Schijns!

Ik wacht den Redder, die stout den opstand der Menschen-Natuur proclameert; - zijn Volk zal voeren tot een oorspronkelijk, zelfstandig Leven, - en 't Vaandel ontplooit der Dietsche Wedergeboorte!

Natuurlijk: dit alles is verre Toekomst. Maar toch is er iets van den Dag te zien. Het beste voorshands is: door een breede en diepe studie van 't Humanisme in 't algemeen, haar wèzen, haar wààrde vooral, te leeren kennen, alvorens anderen haar strekking zullen betwijflen, haar heerschappij besnoeien. En hoog noodig voor ons in 't bijzonder, - is: een nieuwe studie over ons Volk en over de mannen der Renaissance ten onzent.

Hooft, van afkomst Nederlander, en vol liefde voor zijn Stam-land, stond in geestesrichting àf van 't Volk. En òmdat hij zich gescheiden voelde van zijn mooi-opkomend Dageraads-Volk, - ging hij, teer van Geweten, voor zich-zelf en de Wereld, zijn isolement verdedigen; dat is: - hij maakte van zijn Volk wat het niet was: hij maakte 't zoo als hij zelve was: hij Idealiseerde zijn Volk in wat het was en 't mooiste dat het had: in zijn Historiën. Zóó kwam het, dat hij het gaf: een mooie Eeuwige-Vrijbrief als Staats-Volk! Een Groot-Privilegie als Testament, filosofisch bewerkt en door feiten verklaard!

De na-Renaissance, waaruit wij nu treden, - een slaap des Geestes, - heeft het Hooft-sche Testament niet begrepen. Wij meenden de dingen te zien, en zagen slechts hun projecties op Hooft zijn tafereel. Om de historie van 't Volk, van ons zelf, te kennen, zagen wij, zonder wij 't wisten, door de bril der Abstractie!

Zóó gaat het, als mooidoenerij aan 't Mooi-doen een Voorbeeld neemt. Want Voorbeeld en Voorbeeld is twee. Nooit stelt het Individu, - hoe'n mooie Verschijning ook, dààrdoor wetten van Schijnen aan andren. Dit wil hij zeggen alleen: dat 't Menschelijk Wezen, door aldoor zich zelven te zoeken, zich zelven te geven, - hoe langer hoe meer zich de Schepping verwant gevoelt!

Dubbeldam.

J. Koopmans.