Taal en Letteren. Jaargang 6

[p. 13]

Uit den tijd onzer wedergeboorte: Hooft's renaissance-klok.

III

Granìde, een Perzische koningsdochter, verdwaald op de jacht, vraagt den herder Daifilo een dronk tot verkwikking. Met heuschheid bedient hij zijn toekomstige Koningin. Doch bij het blusschen van dien dorst ontgloeit in beider harten een Vonk, die op zal vlammen tot een reinen en machtigen Gloed. Dit oogenblik beslist voor beider leven. Als door een Magneet wordt de herder naar 't hof getrokken om in dienst van een Perzischen groote, aan wien de volksmond Granìde gepaard heeft, - zijn leven in hàre nabijheid, aan hààr gewijd, te slijten. Hij brengt haar het aanzoek van zijn Heer om haar hand. Bij deze ontmoeting herleeft hun beider vlam; elk voor zich wordt zijn liefde bewust; doch beiden kennen den afstand en houden 't geheim in hun hart. Eerst als door 't toeval, - Daifìlo verwint vermomd, een medeminnenden Parth op hoop van aan de Prinses, door Tisiphernes buiten gevaar te houden, het hoogste geluk te verzek'ren, - eerst als Daifilo als Redder van 't Land wordt begroet, begaat Granìde den stap en werpt zich in de armen des Herders.

Zóó luidt de fabel, ontdaan van haar tendentieuse lyriek. Maar juist dit bijwerk maakt van het spel iets eigenaardig Hooftiaansch-wijsgeerigs. Het maakt de Liefde tot een Scheppende Macht.¹⁾ Natuurlijk: het erotische heeft zijn nuancen. Daar is ruimte tusschen de Liefde, die de zielen vereenigt, - en de Min, die de lichamen strengelt.²⁾ Te-

1) De Liefde is ook de scheppings-Stof en de Ziel van den Bato-staat. Verg. blz. 285-298 van den vorigen Jaargang. J.H.v.d. Bosch, - in zijn Inl. op Hooft's Granìda (in de Zwolsche Herdrukken) wijst er ook op (blz. XX aldaar).

2) Hooft en de zijnen onderscheiden Min en Liefde. ‘Coornhert zegt, dat oudtijds min “een onkuysche tocht des herten” was, liefde integendeel (lees: daarentegen) “een reyne”’ (Leend., Hooft's Ged. I, 35 noot). - Zóó vatte men het niet hier op. Onkuisch is de Min bij Hooft niet. Zie maar de koorzangen op 't huwelijk: Liefd en Min aan een vertuyt, Beyde siel en lichaem-menghers, enz. (vs. 1795 vgg. Uitg. v.d. Bosch).

[p. 14]

zamen, ja, vormen ze, harmonisch vereenigd, 't volmaakte in de verhouding der seksen. Maar, - als richtsnoer, waarlangs elkander de zielen vinden, mag alleen de Liefde gelden. Als moreel verheffende kracht staat zij dan ook oneindig hòòger dan de min, - staat zij er zelfs tegenòver. Want zie. Als Granìda voor 't eerst aan Daifilo zal verschijnen, en 't groote Liefde-Pleit zal beginnen, - is reeds in een voorspel 't goed recht der zinlijke liefde bepleit. En - eigenaardig genoeg, - levert de herder Daifilo zelf het betoog.¹⁾ Maar niet zoodra is in de persoon van Grauìda het Ideaal der Liefde verschenen, - of 't sensneele verdwijnt als een schaduw voor 't reine licht eener vlekkelooze aanbidding. Was Dorilea een ‘Nymph,’ - Granìda is hem een Zon, die hoog aan zijn hemel verschijnt, en die door haar vorstlijken staat, en de schoouheid harer verschijning, een Machtig Licht voor hem wordt, dat hem in diepen eerbied heentrekt naar de plek, waar zij dagelijks toeft. En hoor, hoe in zijn platonisch vereeren, hij de nedrige²⁾ Dienaar wordt van 't Schoone en 't Reine der menschlijke natuur; - dat Schoone en Reine vereenigd dan in een zichtbaren Vorm, - een Menschen-gestalte, en wel in een Wezen, dat door haar verheven eigenschappen een Godheid gelijk wordt: - de ‘Hoochloffelijcke’³⁾ Vrouw:

‘In een schoongebouwd lichaam sieren de deugden het meest; uit hen die boven ons staan, straalt minzaamheid op het lieftalligst. Zoo ook de schoone Granìde, wier leest en gelaat de Schoonheid na eindeloos bouwen, als 't waardigst verblijf voor zich vond. - O Granide, Zon van mijn leven, Wier licht mijn blindheid genas! Die uit den nev'ligen droom mij rukte in 't Waar-lijke leven; uit den walmenden roes mij trok tot Uw zuivere Vlam. Thans ruischt door mijn ziel het lied eener hoogere Liefde, - stamelt in mij het verlangst naar Harmonische Eénheid van Ziel. O, zoo het mag zijn, - vergun me die zaal'ge versmelting. De Uwe omzwevend in Eén-der

1) vs. 100-236. Miunepleit van Daifilo.

2) Deze schnchterheid der liefde is een kenmerk van haar vlekkeloosheid. Zie 't mooie ‘Schroom’ van Beets (Gedichten I, p. 40). - Anders is het wezen der Min of zinnelijke liefde. Niet, dat zij bij Hooft gelijk staat met onkuischeeid (zie p. 13, noot 2). Ook zij is openbaring der Natuur, staat als natuurlijke openbaring door haar Waarheid reeds tegenover 't Gekunstelde, en is daardoor in de Pastorale met haar in 't oog vallenden tendenz reeds onaantastbaar. Zie vs. 205-'24: ‘De zucht tot paren bezielt al wat leeft. Waarom dan in de jeugd de geneuchten der liefde versmaad? 't Berouw komt lieht te laat’. (Zie hetzelfde thema in Vondels Leeuwendalers, I^e Bedrijf, 2^e Tooneel, - en Tasso's Aminta, Atto I, Se. 1).

3) Leend. I, p. 59. Laatste strofe van de ‘Sang’ aan M.V.A.J.S. (Dezelfde als Electra Zie aldaar).

[p. 15]

begeeren, - blijft Eén-heid mijn ziels hoogste wensch. En mocht soms Uw ziel die versmelting niet willen, - zoo zal tòch de mijne, ofschoon van de Uwe gescheiden, - hààr wenschen op 't nauwst en op 't vurigst betrachten. Helaas, - wat ik droom! Hoe kan toch mijn ziel hetzelfde begeeren, zoo de Uwe mijn innigste wenschen niet deelt?’

‘Zoo grijp ik naar 't geen mij ontvlood: geen doel staat er vast voor 't bereik. Uw onwil voor 't hoogste begeer mijner ziel verduistert ook 't andere wit, waarnaar ik rusteloos jaag, - en dat toch het Doel niet kan zijn.’¹⁾

In de praktijk heeft een minnaar één wil: met zijn Geliefde een Paar zijn, - of, - zoo Hooft het zegt: er mee Eén zijn. Wil ze dat niet, - dan is 't met haar ééns te zijn, en dus hetzelfde als zij te willen, - voor menschen van vleesch en bloed een te armelijk surrogaat. Doch Daifilo schijnt een priesterschool der meest ascetische Bramanen te hebben doorloopen, - zoo weet hij zich te verloochenen, en gaat hij op in zijn mystischen dienst. En wordt het hart soms onrustig, en stamelt er een Mensch-lijker stem²⁾, - dan wordt hij zich dadelijk zijn dienende Roeping bewust: de pleiter der aardsche min gaat onder in den aanbidder der God-lijke liefde; de lnst des vleesches versterft in 't smachtend begeeren naar zielen-vervlociing.

Zóó, en alléén, - komt Daifilo er niet. De dolende zoekt in Plato's sfcren, wat 't ondermàànsche hem als sterv'ling veel rijker kan geven. Geen nood! 't Is de Hemel zelf, die hem helpt. Want Daifilo is, tot leering der menschen, der Goden Levend Pleidooi voor de Almacht der Liefde. Hij is een Vòòrbestemde, een Plèègkind der goden. - ‘Lachend omzweefden ze reeds zijn wieg. Juichend ontvoerden ze hem zijn peluw. Stoeiend doken ze met hem in 't boschgroen, of baadden hem dartel in 't beekkristal. Als jongeling werd hij der herderen Meerdre, de maagden, de nimfen ontstal hij het hart. Geen nimf nochtans, wie de Herder gegund werd, - de Hemel bestemde zijn voedsterling - aan

1) Vs. 489-522. Daifilo's Liefde-lied. Zie ook vs. 1066-'77: Maer altijd leeft mijn liefd. Een treck om te vereenen | Drijft my nae mijn Godin, enz. Later ook weer dat beeld van de Zon: vs. 1071 en vgg. - Over de zuiverheid van oorsprong zijner liefde: zijn verklaring aan Gr., vs. 1128-'50, vooral 't begin, en ook vs. 1139: Grootachting uws persoons is voocht van al mijn sinnen. Ook weer die éénheid: vs. 1142/43. - De heele verklaring is zeldzaam analoog aan bovenstaande tekst. Zie ook die zelfde zuiverheid bij Granìde's Liefde-lied en -klacht tevens: vs. 709-'37.

2) Zie b.v. vs. 845-'50.

[p. 16]

wie in haar Majesteit 's aardlings hulde - het fierste mocht vergen: zijn Koningin.’¹⁾

Kortom: de Herder is een Messias tot Spiegel van 't Menschdom. De aarde-bewoners behoeven een wedergeboorte. Een wereldsche zin vervreemdt ze van hun oorspronklijken aanleg. De Liefde is niet meer zoo innig; het Leven zoo vol niet meer, het Geluk niet zoo zonnig. Een glans van buiten vervangt de warmte van binnen. De wereld wordt gevoelloos, en zat, en norsch, en hard. Het menschdom gaat onder, wanneer er geen Redder daagt. Er moet een Prediker komen, die de anderen òpwekt. Een aarde-bewoner van nedrigen stand, uit Herders gesproten, zal de Verlosser zijn. In hèm nu zal triomfeeren de Zuivere, Ware Liefde. Maar in hem zal ook de wereld zien, hoe de mensch in 't worstelperk des levens, - in zijn strijd tegen 't Lòt, - beproefd wordt; - maar ook: dat 't rijke loon der Deugd de hoogste Hemelsche gunst is.

En die gunst is de Liefde, de schoonste gave der Goden. Uitdrukkelijk melden 't de koren in dansenden reizang: - ‘Geen zounelicht, geen vogelenlied, geen geuren of spijzen, o neen! Wat zijn de lusten, die zij voldoen, bij de Liefde-lust? - als heete brand wordt gekoeld in een zee van hemelsche weelde? - als dubbele vreugde versmelt in 't verhoogen van eigen geluk? - als beider smàrt zelfs de eenheid der zielen versterkt? Heil hem, die door dit Geschenk zijn aardsch verblijf weet te wijden tot een Hemelschen tempel!’²⁾

Reine liefde is onbaatzuchtig. Ook hierin verloochent zich Daifilo's adel niet. In Granìda aanbidt hij de ‘Verheven Vrouwe’, - geen kroon of troon, geen schatten of macht. En zie. Hier sling'ren zich twee tendenzen samen tot een Geweldige Actie. Dit juist bindt de knoop in dit stuk, dat dezèlfde Granìda, die hij - Daifìlo - sfèren boven zich acht, - dat zij, evenèèns haar troon verstootend, hèm moet ontmoeten. Want de Onbereikbare, op wier bezit hij nooit dorst te hopen, - behoeft juist hèm tot het vervullen harer eigene Roeping. Ook zìj draagt een tendenz; ook zij heeft een Wereld te redden. En

1) Vs. 1759-'94. Lied van 't Herderinnenkoor, V^e Deel. - V.d. Bosch (Inl. XXVII) ziet in D. den mensch, die goed uit de handen des Scheppers komt, maar eerst volmaakt wordt door de kennis der Goddelijke Schoonheid. Hij wordt daartoe gedreven door de kracht der Liefde. - Mij is de Liefde, zóó beschouwd, voor Hooft te transcendent. Bij hem is ze zuiver immanent, theïstisch. Zie ook de ‘Baeto’. Vandaar die hervormende kracht in de ‘Granida’.

2) Vs. 739-'97. Maagdenkoor, II^e Deel.

[p. 17]

hem, den Uitverkorene, die zij in de Herder herkent, - te bezitten, dat is, - zij vòelt het, - het middel; - het Doel; - het Loon, dat Godlijke gunst haar bedeelt.

Zoo daalt de Eerste des Volks van den troon, en omarmt den Apostel der Liefde. Het Koninklijk Wezen loutert zich aan de Adel der Menschen-natuur.

In de persoon van Granìda dringt individueele kracht den domper omhoog, die de conventie drukt op 't geestesleven der eeuw. In haar tracht het Wezen, de oude vormen verbrijz'lend, zich nieuwe vormen te scheppen. In haar verrijst een der Zieners, die - als de herders op de Alpentoppen elkander begroetend, - de horens stekend, de volkeren wekken tot den Nieuwen Morgen.

Op het dorre stoppelveld der beschavingshistorie liehten vroeger en later enkele zonnige plekken. Zoo in 't Italië der na-Renaissance, als eertijds bij 't begin van den Rom. keizertijd, en later in de 18^e eeuw en thans. Met name in Italië, had de herleving der oude litteratuur die der kunsten gewekt, en was de ethische kwestie der beschaving verdrongen door den cultus der aesthetiek. De minachting voor de Kerk, de verruiming der grenzen van wat in leven en zeden geoorloofd heette, - zinnenverfijning en gevoelsverstomping, - ontaardden een van godsdienst vervreemde samenleving in een immoreele, door en door verdorven maatschappij.

Als bij een volk het gemoed wordt verwaarloosd, voelen fijnbesnaarde, nauw de Natuur verwante zielen het eerst dit gemis, - en in hun heimwee naar een wereld van onschuld en eenvoud, vermeit zich hun fantasie in 't scheppen eener denkbeeldige wereld, buiten de werklijke wereld om, en vult ze met wezens, die als idealen van menschen in sprekend contrast staan met de verbasterde wereld hunner omgeving. Zoo ontstond de Idylle, - nù Vrede-hymne, dàn Liefde-droom. Litteraire richting dramatiseerde de erotische stof tot een Land-spel: het allegorische kleed voor den wijsgeerigen dichter. Zoo ook de ‘Granide’. Hier wordt eveneens van uit een zwart geteekende werklijke wereld een ideaal-staat gezocht. Scherp worden de grenzen getrokken; met opzet de typen sterk gechargeerd.¹⁾ Het ‘dood aan den Parth’ is meer dan een vonnis tegen tyrannisch geweld; - het treft ook den hòftype Ostrobas.²⁾

1) Het stuk is brutaal. (Zie ook v.d. Bosch, Inl.) De (tendenz-)typen trappen elkaar ongemanierd op den voet. Zie p. 21 hierna.

2) v.d. Bosch, Inl. XXIV.

[p. 18]

Het ‘eere den Herder’ is meer dan een lofzang op den Liefde-Apostel; - het prijst ook de deugden der Herders-wereld¹⁾. Ook hierin strijdt de Herder tegen den Parth. Maar ook Tisiphernes is edel en deugdzaam.²⁾ Ook de Koning is wijs en goed.³⁾ - Maar krachtig concentreert zich de strijd tegen den Eeuwgeest in de Prinses. Zij - - tegen dien donk'ren achtergrond van het hof, - midden in die omgeving des doods,⁴⁾ - rijst heerlijk Granìda omhoog als een zon, de zelfbewuste Granìda, de alles-ziende en alles-doorgrondende Geest, die als door een Hemelsche vonk getroffen, onmiddellijk de Waarheid als 't helderste Licht in zich ziet, en de Wereld, zooals ze daar ligt, als vleesch geworden Logen herkent. In haar, en om haar als middelpunt, vangt nu de kampstrijd aan tusschen Waarheid en Logen. De Waarheid strijdt voor haar Leven tegen den druk van den bedriegelijken Schijn; - de krachtige motor is de Machtige Liefde.

De dienst der Waarheid wordt één met de dienst der Liefde. Want in Waarheid en Liefde vertoont zich ook de Natuur. En zie: tòt de Natuur, die wijde Tempel van Liefde en Waarheid, - richt zich de cultus dier nieuwe Menschen-wereld. De Onbedorven Schepping wordt hun beider Doel: Granìda ontvlucht met haar Herder de booze Wereld van Schijn; de Nieuw-geboren menschen zoeken een nieuw Paradijs, in de Gulden Wereld der Herders, aan den boezem der Vrije Natuur.

Hier culmineert het stuk. De lichtende lijnen schieten opwaarts, zich kruisend in 't zenith, den hemel ontvonkend: fiat Lnx! de vogelen kweelen, - en jubelend zingt aan den eersten Morgen van 't Nieuwe Leven Granìda den Dag tegemoet:

‘Drukkende kronen, wankele troonen, prangende staatsiekleeden,

1) ibid XXIII. Zie Granida's lof: vs. 339, 341, 345, 347^b, 348; de natuur, hem scheppende (356-'63), troeft de kunst, die opschikt (353^b-'56). Verg. 363-'64. - Zie ook nog Dorilea's raad: vs. 416-'69. In de beide slotregels ligt het hèèle epicurisme van den teudenz: Wat 's al des werelts lust | Als 't hart niet is gherust?

2) ibid. XXIII. Zie Tisipherues' merkwaardig pleidooi: vs. 653-'90. Zie hem grootmoedig jegens zijn vijand (1867-'68), edelmoedig (1499-1508), ook nà 't bedrog (1740-'45), en verder p. 21 v.v. hierna.

3) ibid. XXIII. Zie ook Daifilo's lofzang (vs. 231-300) op den Koning als Schenker v. zegeningen (284-'88), handhaver van vrijheid en orde (288-'90), die geeft en neemt en bemiddelt (291), den mindere tegen den meerdere beschermt (292-'93), de vreemden weert (294-'98), zich geeft aan 't welzijn van 't volk (298-'99).

4) Zie Granida's klacht: vs. 303-313; 339-'70; Over den ondank (340), 't verraad (343), de eerzucht (344), geveinsdheid (346) der grooten; hun huichelarij op hoop van belooning (348-351), kortom: verdorvenheid en onoprechtheid; over eigenwaan (351-353) en verbliudheid voor de rijke gaven der natuur (369-'70).

[p. 19]

vaarwel! Arm maakt uw schittring, kleen uwe steilte, slaafsch Uwe deftige pracht. Rijker en hooger, vrij is de Wereld, waar 'k mij op 't nauwst met mijn Liefste versmelt.’

--------------------

‘Linden en popels, nijgt uwe hoofden, stil-aandachtig biddend ter neer! Schitterend stralend, Eeuwig en Machtig, blikt Liefdes-Moeder ter aard. Klapwiekend voglenkoor, orgelt uw hemellied, boodschapt mijn Liefste den Hoogtijd der Min.’ -¹⁾

Een allegorisch spel wordt in personen en actie belichaamd: het eischt een tastbaren vorm. Vandaar dan ook die uittocht, - of vlucht, zoo men wil, - uit de werklijke wereld naar 't vrije veld. Immers, - een wereld van nieuw-geborenen is een ànd're, d.i. herschàpen wereld, - een toestand dus. En - oprecht gesproken - dit is de bedoeling. Het Nieuw Paradijs is geen plaats, maar een droombeeld; en dit geen beeld eener toekomst, maar van een verleden. Granìda zoekt met haar Herder niets anders dan 't Eden van langvervlogen tijden, de Eeuw van 't reinste Geluk: - ‘Toen 't was, dat hebben geen nijd, en nemen geen haat verwekte. Geen eigen bezit den een tot heer, den ander zijn armoe tot dienaar bestemde. Wel de aarde, schoon onbewerkt, in ruimt' den genoegzamen mensch met haar vruchten kon voeden, en het rijk der Natuur, aan allen gemeen, ook allen gelijk'lijk haar gaven bedeelde. Die verwijderde eeuw was ook de gelukkigste tijd.’ -²⁾

De strekking van 't stuk wordt breeder en dieper. De latere wereld, die Granìda en Daifilo ontvluchten, is niet alleen zonder Liefde en Waarheid, maar ligt gehèèl in den Booze: het stuk wordt een klacht over de eeuw van den dichter: een pessimist treurt over 't zinken der zonne, - ziet de wereld een ingestorte ruïne, gehuld in een sombere schaduw, bij 't volle Licht van voorheen. Zoo is het. En hoort, hoe hij zich voorstelt, dat allengs in de menschen, - de mind'ren eerst, de grooten daarna, - de verdorvenheid binnensloop, na 't sluiten van de Gouden Eeuw:

‘Toen - kwam de verslechting van 't menschdom. Door 't oog der begeerte leek overvloed gebrek, en bij 't dijen van 't veel slonk de waarde van 't genoeg. Het òver-bezit werd der menschen waarde-

1) vs. 1569-'96. Granìda's Hooglied. V^e Deel.

2) vs. 971-'84. Lied van 't Maagdenkoor op de Gouden Eeuw. III^e Deel. Zie ook: Granìda's klacht (vs. 861-'86).

[p. 20]

toets; van strijd een bron of doel, - en 't Recht kromp voor 't ruw geweld van 't Zwaard.’ -¹⁾

Wel rees uit de chaos weer de Orde. Maar vòlle Vrijheid werd de boete voor de zonde.²⁾

‘Zie, - eenmaal werd de Mensch 't Geweld van 't Onrecht moe, - en tot orde en rust geneigd, zocht hij raadslag met zijn buur, trof den zoen, groef een grens, en droeg een Vorst van oordeel wijs, - zijn zwaard en zorgen op. Toen ging 't lands-heerlijk tijdperk 't aartsvaderlijk vervangen, - en lag des Konings roem, - bij 't weren van den krijg, en 't schorten van 't krakeel, - in 't dienen van zijn volk.’ -³⁾

Ook thans weer zou de Boosheid de orde verbreken. ‘Helaas ook! dat dit geluk verdween. Roemzuchtig en buitziek, verheerden devorsten hun volken, en drukten het land van den nabuur met krijg en tyrannisch geweld. Voor immer vervlogen des werelds guldenste tijden! Hoe diep rampzalig een volk, dat zucht onder 't zwaard van den heerscher, en machtloos zich 't leven voelt vlieten bij 't zuigen van 't volk des Tyrans.’ -⁴⁾

Men ziet het: 't Is de hebzucht, die den mensch heeft ontaard van zijn edelen Oorsprong. Maar 't Rein en Waar Gevoel voert hem terug naar 't verloren Geluk. - En in den Mensch-zelf eveneens, - want de Allegorie wordt doorzichtig, -: daar is een strijd tusschen de Deugd en de Zelfzucht. Belóónd - wordt de standvastige Deugd, - de zwarte Zelfzucht: gestraft.⁵⁾

Daar is b.v. Daifilo, de Uitverkorene. Hij is een type van Deugd. Zijn wensch was niet: te bezitten, - maar: zich te geven, zijn leven en bloed, - aan hààr, de Prinses, en niet minder aan Tisiphernes, zijn Heer.⁶⁾ Zoo doet hij ook, en stelt zijn leven bloot. En nà den

1) ibid. vs. 985-'91.

2) Zuiver Hooftiaansch. Zie Zegemond's verklaring in de ‘Bacto’ (T. en L. V, p. 298 bij noot 6): De misdaad doemt zich zelf, enz. Zie ook de ‘Velzen’ p. 303 aldaar en noot.)

3) ibid. vs. 992-1012: Lied op de Zilveren Eeuw. (Dit als correctief op de noot bij p. 293 van den vorigen Jaargang, waar Gouden Eeuw staat. De Gouden Eeuw kent geen koningen, wel gelijkheid.)

4) ibid. vs. 1013-1040.

5) Zie hier De Hooft. Dit is nu de toets. Een Bato, een Amstel moet leven. Een Flcris, een Velzen moet sterven: 't kwaad loont zijn meester. Hooft stiliseert daar zijn Ridders, zijn Vorsten en zijn Staat naar zijn eigen in strijd veroverd Princiep. Vgl. T. en L. V, p. 285-310.

6) vs. 851-'53; 889-'96; 910-'22; 1139-'49.

[p. 21]

vreeslijken tweekamp, - knielt hij dankend neer voor der Goden bijstand, en 't is om Granìda's geluk, dat hi zich gelukkig acht. -¹⁾ ‘Genoeg!’ gelasten de Goden, - ‘geen stervling won ooit zóó zijn loon.’ En nu..... Ja! Nu Granìda hem roept: ‘Gij, die zwoert mij uw’ ‘leven te wijden, - niet hier, naar den troon, - neen, terùg met mij naar ùw wereld, - daar alléén is 't Geluk, - God wil het!’ -²⁾ dan eerst, als 't Nieuwe Leven mòet komen, - verlaat hij zijn proefpad, en stormt met hààr, - God wil het! - door dik en dun, ‘Recht’ en ‘Concientie’ vertrappend, naar 't nieuw Ideaal.³⁾ Geen nood! Wat hij als Granìda's bevrijder volvoert, geldt niet Hém! - De Oèr-drang verbrijzelt onstuimig de wetten van ‘Recht’- en ‘Deugd’-conventie: - hier spreekt de Prinses met krachtige stem voor 't Recht van 't Individu.⁴⁾

Het krachtigst evenwel wordt 't zelf bedwang gepredikt in Tisiphernes. En deze type draagt dan ook een nieuwen tendenz.⁵⁾ Met voorliefde

1) vs. 954-'63. Daifilo's juichkreet na Ostrobas' val. Zie ook vs. 938-'43. Daifilo's inroep der Goden. Dit is een mooi moment. Hier concentreert zich alles. Let wel, dat D. in Ostrobas den verstoorder van Granida's geluk en den Tyran doodt. De toestand verandert onmiddellijk. Hoor de juichkreet van den Kouing (vs. 944-'53) en van 't Volk in 't Lied op de Gouden Eeuw (vs. 964-1047). Zie p. 17 en 19 hiervoor.

2) vs. 1151-'65; 1182-'98.

3) V.d. Bosch, Inl. XXVII-XXXIII.

4) Zie ook Velzen (T. en L. V, p. 303). Daar wordt Velzen veroordeeld door den gestiliseerden Amstel-Hooft (zie p. 20 noot 5). In de ‘Granìda’ gaat het individu nog niet onder; het stuk is dan ook een Sturm und Drang-stuk. In Granida zelf zit nog de oer-Hooft, de Germaan, die genot eischt van de Natuur. Die ‘zelfverloochening’ van haar, die den troon verstoot, is niets anders dan epicurisme. Hooft was epicuristisch, zie ook v.d. Bosch, Inl. XVI vg; rust en genot is zijn Ideaal (zie 't Bato-volk: T. en L. V, p. 290 en '91; ‘Velzen’: 302, 307-'09). Uit 't Mnider torentje zat de filosoof rustig en vrij de wereld te overzien. Hij bleef graag eiland. Zoo kwetste hem de ruwheid der wereld ook 't minst. Ook hij zoekt zijn Eden buiten zijn wereld. - In Daifilo zit de erotische Hooft: de sonnetten-man, germaansch in wezen, renaissance in uiting. Een waar Germaan zwijgt over zijn Liefde tegen anderen. Haar heiligheid wordt door haar formule ontwijd. Het hart blijft een gesloten tempel. Hooft denkt zoo òòk wel (Leend. I, p. 44. Sonnet aan M.B.S. [Charifa], maar hij uit het). - Daifilo als zelf-verloochenende Deugd: Waar epicurisme zich isoleert tot een inwendigen cultus van Ziels-genot, kan Schoonheids-dienst, Religie geworden, zich handhaven tegen aanvechtingen van zingenot. Van hier dit ascetisch platonisme. Ook in 't algemeen: Niet alle ziele-schoon duldt zinnen-streeling.

5) Bijna schaadt dit de éénheid van 't stuk. Eerst streden reeds de middelen tot ontvluchting met Daifilo's en Granida's roeping: Reinheid en Waarheid. Doch dit daargelaten: de middelen kunnen er zijn om het doel. - Verder: als nu het Doel de middelen wettigt, waartoe dan - vraagt men licht - dat zwakke V^e Deel met die vernederende en onnoodige verrassing door Artabanus, - en die explicatie van Tisiphernes, - en die voetval voor den Koning? Waartoe geknield voor aardsche Machten, als er een Hooger Moeten was? - Doch zóó - zonder verzoening - mocht het einde nièt ziju. Nu 't nieuwe Eden, d.i. de Gouden Eenw (plaats = toestand) is herwonnen, nu wordt 't locale Vrije Veld de wijde bevrijde Wereld: er komt een nieuwe Gelukkige Volks-tijd, en allen - Koning en Adel en Volk keeren weer terug tot Vrede en Harmonie. - Men ziet: de totaal-tendeuz redt de éénheid. Anders - 't stuk is uitgelàten. 't Springt tegen den zolder op.

[p. 22]

is die Perzische Prins door Hooft behandeld; in vollen luister blinkt zijn adel van geest. Die man is een Bato-vorst, een Held, die zich zelven verwint.¹⁾ Let wel! hij lijdt het meest met Granida's ontvoering; - zijn droefheid is groot;²⁾ - hij wenscht te sterven;³⁾ - versmaadt zijn prinsdom,⁴⁾ - en zoekt zijn troost in den vreemde.⁵⁾ Merk op, dat hij het mèèst gedupeerd is, als het blijkt, dat zijn dienaar zijn lief heeft ontvoerd, en hem zèlf heeft misleid,⁶⁾ - hoe 't krenkt, als 't paar, met de Voester tot tolk, om 't feit te verhelen, in Logen zijn baat zoekt. Nochtans, - (ook hij staat in dienst van den tendenz) - hij voelt in beider ontvouwing van zaken⁷⁾ de Waarheid, en ziet in 't gebeurde der Goden wil.⁸⁾ En niet alleen staat hij af, die hij 't Hoogste in waarde, en meer dan zijn leven achtte,⁹⁾ - hij boodschapt vooruit naar den Koning,¹⁰⁾ bepleit hun onschuld, zweert bij hun Roeping, - ‘God wil het!’ - smeekt om diens voorspraak,¹¹⁾ schenkt zelf zijn gebied weg,¹²⁾ en acht het de hoogste belooning des Konings aan hem, Tisiphernes, voor al zijn diensten, - wanneer de Vorst op aarde voor eeuwig bindt, wat de Hemel gepaard heeft.¹³⁾ - ‘Want deze twee, o Koning, zijn Tempels der Liefde. In hen wilde de Hemel op aarde, tot leering van 't menschdom, haar Heerlijkheid toonen!’ -¹⁴⁾

Dan zegent de Koning, de vader zijns Volks, aan den Morgen der Wedergeboorte, zijn kinderen: ‘Mijn dochter, rust en vrede vervulle Uw hart! Het hoogste goed is de Liefde, en gij kiest het beste deel!

1) Hooft kon 't weten. De Pastorale is van 1605. Den 15 Jan. was Brechje Spiegel gestorven (Le. I, p. 46 en noot). Aan haar zal hij gedacht hebben in de apotheose (verhaal v.d. Voester; zie ook Leend. I, 50 vg., en ook de grafschriften p. 46 en 48). Ook is Hooft Tis. dààrin verwaut, dat ook hij heeft geweteu, wat het is, als een Ida Quekel voor hem een achterneef kiest (Le. I, p. 49 en noot).

2) vs. 1449-'57.

3) vs. 1459-'61.

4) vs. 1497-1507.

5) 1509-'13.

6) vs. 1219-'40; 1253; 1258-'59. (Hier forceert de Grauìda-tendenz 't Moreel van den tendentieuse Daifilo-type en vernedert den Tisiphernes-type). - Beter dan misleiden ware zwijgen, nog beter is bemoedigende taal: vs. 1458; 1466; 1470; 1477; 1480-'81; 1483; 1486; 1488. -

7) vs. 1683-'87; 1691-1717.

8) vs. 1720-'25.

9) vs. 1726-'34.

10) vs. 1740-'42; 1747-'52.

11) vs. 1745-'46.

12) vs. 1743-'44. Als Daifilo genadig wordt aangenomen als Zoon en Erfgenaam, vervalt het doel van de schenking, en de Koning wijst het weer toe aan Tisipherues: vs. 1851-'65. De edele Koning dankt hem.

13) vs. 1835-'36.

14) vs. 1830-'32.

[p. 23]

- En gij, mijn Zoon, - wat zij als druk versmaadde, zal zij door Uw Godlijke gaven geadeld, met U, als Hun erfdeel herwinnen. Een kroon is licht, bij wie de Liefde-krans de Wijsheid omstraalt! -’¹⁾

Tisiphernes is een Bato-type. Wij zien: Hooft was door zijn aanleg reeds een zelf bedwinger. Ook door studie. Het thema: verloochen U zelven, tot Rust uws Gemoeds, tot Vrede uws Volks, in 't dienen der Liefde,²⁾ - is ook reeds het thema der jongelingsstukken: de ‘Ariadne’ en de ‘Achilles’. Ook hier zit in het lyriek³⁾ de filosoof in den dop; veelvuldig liggen reeds in diè stukken de ‘Baeto’ - en ‘Velzen’-motieven verspreid. Hoor maar eens naar 't Lied op de Vrede:

‘De hemel, de zon, de maan en de sterren bestaan alléén door Eendracht en Harmonie. Ook de Aarde met heel haar pracht van steden, van bloemen, ja, ijdele menschen, bestaat slechts door Eénheid en Vree. - En hoe de elementen, elkander vijandig, ook onderling mogen strijden, - Natuur heeft in 't schepsel, door wijze verdeeling ze in krachtige Eénheid vergaard. En waar in het schepsel de maat wordt verstoord, en de eene stof over de and're wil heerschen, - daar breekt de tweedracht het gansche bouwwerk tot puin.’

‘Het levensbeginsel der staten, haar adem en voedsel, is Vrede. De tweedracht en twist is haar dood.’ -⁴⁾

En hoe een Vorst, als Spiegel der Deugd, aan hooge eischen voldoen moet:

‘Indien een Vorst alleen aan zijn kleeding of woning gekend wordt, kan ook de geringste burger, in staatsickleeren gedost, het Volk een Koning zijn. Maar zou 't niet bezwaarlijk gaan, uit hen een Koning te kiezen, die uitmunt in dengd, alleen 's lands welzijn bejaagt, aan allen zijn zorgen wijdt? -⁵⁾

1) vs. 1850-'56.

2) als Wereld-Geest. Zie de ‘Bato.’

3) Niet in de mythologische stof, bewerkt tot breed-berijmde liefdeshistories. Ook is het koor-lyriek omslachtig, en schraagt òf niet, òf spaarzaam de actie. In de ‘Granida’ en de beide hoofd-drama's richten personen en koren zich op een zelfde Doel.

4) Le. II, p. 51 en 52. Woorden van 't Grieksche koor in de ‘Achilles’ (II^e Hand., 5 Uytkomen). Is dit niet mooi? En nog zoo jong? De heele Bato zit er in; zie 't Batomotief: T. en L. V, p. 289 en '90; over de Staatseenheid: p. 293^a en 294^b; het Mikrokosmus: p. 295; het Goddelijke: p. 247^a. Ook in de ‘Velzen’ en de ‘Granida’ passim.

5) Le. II, p. 98. Woorden van Theseus in de ‘Ariadne’, I^e Deel. De versregels zijn aangehaald, zooals hier en daar meer in Dl. I. Ook in Dl. II één reg. van de handeling (p. 106) en 2 vierregelige strofen van 't Koor (p. 111). Verder niet in de drama's. - Wie herkent hier niet het motief in de ‘Velzen’ (T. en L. V, p. 300, noot 3)? - Zie precies hetzelfde: Le. II, p. 100 en 101 in 't Koor. Ook in aanhaling. Maar in heel het 10-strofige Koor ligt deze idee.

[p. 24]

En hoe alles aan Vorstentrouw hangt:

‘Vloek over hem, die uit vrees voor scha, of op hoop van gewin, het eenmaal verpande woord niet wil lossen. De Vorst, die roek'loos de Trouw verzaakt, zal, spijt zijn waan, dat zijn grootheid de Hoogheid des Hemels beschaamt, - de Hemelsche straf niet ontkomen. Nooit zal een stervling meer op de kracht van Zijn woord vertrouwen.’ -¹⁾

En luister eens naar 't lied op de Rust des Gemoeds:

‘Wie kronen en landen begeert, en na eindloos gewroet mag verwerven, zal wederom nièuwe verlangens naar 's Wèrelds bezit voelen rijzen: Geen rust vindt hij, die niet zoekt in zijn Hart. - Zet, Vorsten, dan uw begeerte naar glorie uit uw gedachten. Alleen de dood der begeerten is 't leven voor 't Rustig Gemoed. -²⁾

En steiler klimt de tendenz, totdat in 't ‘Geluckigh is een vast gemoedt’ het hoogste punt is bereikt.³⁾

Maar ook met het Land-spel bieden de jongelingsstukken punten van overeenkomst aan. Wat zegt men van een ecloge als deze, gedicht door den 18-jarigen Hooft, die toen nog Italië moest zien en eenige jaren later eerst zich aan de ‘Granide’ zou zetten?

1) Le. II, pag. 97. Woorden v. Theseus. In aanhaling. Zie de ‘Velzen’ (T. en L. V, p. 302 en noot 3 aldaar. - Zie over den aard van de straf: p. 20, noot 2 en 5 hiervòòr en T. en L. V, p. 303, de noot.

2) Le. II, p. 93. Slotkoor in de ‘Achilles’, wat de tendenz betreft van dat Koor. (Zie de laatste strofen.) - Verg. de ‘Velzen’: 't Maagdenkoor IV^e Belrijf (T. en L. V, p. 308 en noot 3).

3) Le. II, p. 61-63. Trojaansche Koor in de ‘Achilles.’ III Handelinghe, 3^e Uytkomen. - Het motief wordt daar breed uitgewerkt. De inhond van de 14 strofen, - lezenswaard, want de heele Hooft ligt er in, - is gecondenseerd in de 6^e en 9^e: Die stadich wel op dit verand'ren ooght, door voorspoet syn ghemoet hy niet verhoogt, Noch oock verlaecht alst ongheluck hem stoort. Gheen hooverdy noch wanhoop hem bekoort. De 9^e is vrij wel eender. Zie ook Priamus' klaaglied: ibid. p. 53, de 6 eerste verzen. Verg. 't Maagdenkoor II^e Bedrijf in de ‘Velzen’ (p. 309 en 310, T. en L. V). - Over de zelfstrijd om zielsrust: ibid. p. 49 (‘Achilles’ II, 3; Koor). Er staat: 't Hoogste geschenk der Goden is de eer, het waardste goed voor 't grootste hart. Doch voor de verwerving van 't hoogste goed is ook de hoogste inspanning een plicht. (Zie de opmerkingen in de ‘Velzen,’ p. 303^b; in de Granìde: p 16 hiervoor.) - Verg. nog: ibid. p. 119 (III^e Deel van de ‘Ariadne,’ Koor); p. 126 en 127 (IV^e Deel, Koor); p. 139 (V^e Deel, Koor) en 't slot van de ‘Velzen’ (p. 309 en 310 T. en L. V). Overal geeft de toekomst echo op de krachtige stem van 't heden.

[p. 25]

‘Men acht door weeldes valschen schijn een Vorstlijk heer gelukkig. En zoo hij zelf die meening deelt, waant hij zich éénig groot. Doch daalt hij van den troon om need'rig voort te leven, - hij zal in zaal'ge rust z'n steilte diep verachten.’

‘Hetzelfde geldt den kleenen man, naar kronengoud begeerig. Door zorg en angst en druk gekweld, ontvliedt hem lage rust. Veel eer dan rustloos op den troon, een dienstbaar volk te kwellen, droeg hij úit drang naar 's Harten Vreê, weer 't wicht van 't klemmend juk.’ -¹⁾

Het doet er niet toe, zoo iemand deze twee strofen de terugslag wil noemen der volgende zes, vertaald uit Seneca's Agamemnon.²⁾ Wel neen! Tusschen het Stoïcisme hierboven, en 't Epicurisme der Pastorale ligt slechts ééne schrede, en in de ‘Ariadne’ ruischt reeds het Granìda-motief.³⁾ Maar ook dit daargelaten, - waar begint Hooft? waar indigt de invloed van 't Zuiden? - nog meer: - ter zijde gesteld, dat de Granìde de sporen der Italiaansche òverbeschaving vertoont, - behoefde bij zijn aanleg Italië en de studie der Ouden iets meer dan een prikkel, een opwekking te zijn voor het Hooftiaansche genre? - die aanleg: kan het bij den zoon van den ‘deege’ degelijken West-Frieschen balling niet het stoere ascetisme van 't ras zijn geweest, die hem door al zijn stukken heen den stoïcijnschen vesper doet luiden? En dan: Is het soms niet zijn ingeboren vrijheidsgevoel geweest, die hem die telkens herhaalde Epicuristische kreet naar 't zuiver Natuur-genot ontrukt? - Ziet: Italië gaf hem de vormen voor zijn lyriek, en de allegorie voor zijn ‘Landt-spel;’ de Oudheid den vorm voor zijn eerste en

1) Leeud. II, p. 49. De twee eerste strofen van 't Koor (IV Hand. 3^e Uytkomen).

2) ibid. in de noot. Die zes varieeren het thema: est modus in rebus. De laatste strofe is een samenvatting: Best dueren matelijcke dinghen, Daer T'hoogh' haest vallen kan. Zie ook 't Maagdenkoor IV^e Bedrijf in de ‘Velzen’ (p. 308 in T. en L. V).

3) De ‘Ariadne’ is een prototype. De Cretensische prinses vlncht met Theseus op dezelfde manier als Gr. met Daif. Ook hier de bemiddelende ‘Voester.’ Ook hier de Prinses geëmancipeerd: Le. II, p. 107. Ach alte wrede schaemt wat swaere slavernij | Legt ghij den vrouwen op! en sijn wij niet soo vrij | Gebooren als de mans? Jae; maer wij moeten duicken | Onder het juck van dees, en ander wree gebruicken, | Waer door dat onse lust strengelijck wert gesnoert, Die sij door lange tijt vast hebben ingevoert. Ook p. 109: Ar. Ick sal hem (Thescus) weten doen wat dat ick lij van binnen. | Corc. Tgebruick laet dat niet toe, noch oock der schaemten stuir. | Ar. Onbillijck ist gebruick, ick vollich de natuir, | Wij sijn soo vrij als sij. Daarnaast dat recht op genot: p. 109. Corc. Ghij cunt indien ghij wilt dees raserije stillen. | Ar. Indien ghij wilt, dats waer, maer ick en can niet willen. Ook p. 110. Mijn leijtsman is de Min, hierom laet mij betien. 't Zelfde op p. 121. Zie ook pag. 133. T'gevalt geen goede Godt dat men ellendich leeft. - Zie echter het strafkoor, laatste strofe, p. 120. - Over de afkeer van 't hof: p. 111. -

[p. 26]

latere drama's; de nieuw-herleefde historie-beschrijving bracht hem tot een nieuwe en pragmatische bewerking der nationale stof, - zooals overàl de Renaissance in 't formeele en aesthetische navolging vond. Maar in zijn aanleg vooral - dienen wij den sleutel te zoeken voor zijn volledig begrijpen en assimileeren van den Antieken Geest en Zijne Herleving. Geen chauvinisme stelde hem grenzen: het handelsvolk, waaruit hij sproot, wàs kosmopolitisch; hij zelf zou 't zijn door zijn stand en zijn studie, hij wàs het door zijn ruimen blik op 't menschelijk leven; het ongewoon kritische, vrij-humanistische van zijn wereldbeschouwing.¹⁾ Zijn kunstenaarsoog doorzag en waardeerde den Zuidelijken aesthetischen cultus van den vorm: rythme en rijm, verzen- en strofenbouw, 't scheppen en 't kneden van 't taalmaterieel, hij òòk, - meer nationaal dan een der zijnen,²⁾ - stelde zich het eerzuchtig, loffelijk doel, - niet de cultuur van 't fijnbeschaafde en daardoor dankbaar Latijn, op 't voetspoor en naast het streven der klassische Humanisten, - maar om in zìjn Germaansch idioom, bij 't graven, smeden en vijlen van den lexicologischen taalschat, een Nederlandsche monumentale litteratuur te scheppen, in vorm wedijvrend met het fraaiste van 't Zuiden, in wezen met het soliedste en krachtigst der ouden. Zeker, hij staat niet alleen. Dè Vader dier Richting wordt hij genoemd, een vader zou beter zijn. Er waren er meer, die met hun geloof aan een Nederlandsch litterair-leven den moed van een jonger geslacht opwekten, en met hun voorbeeld 't volvoeren van andren verlichtten. - Doch Hooft is 't geluk beschoren geweest, - door aanleg en studie, door 't voorrecht van jaren levens aan 't Doel te kunnen besteden, - zich aan het nakroost het hoogste te hebben verplicht: òf met zijn adellijk Humanisme de Ouden dees-tijds in statige avondgalmen harmonisch en vreedzaam te stemmen; - òf de

1) Zie in de ‘Ariadne’ (Le. II, p. 99 en 100) Theseus' woorden; o.a.: ‘Daerom een oprecht man, bescheijden van verstant, | ‘Acht al de werelt ruim sijn lustich vaderlant. Ook: ‘De seden canmen in een vreemt lant niet ras kennen, | ‘En tot quae seden van ons lant wij lichtlijck wennen; of: ‘Daerom al kend' ick schoon de zeden van u lande, | ‘Gelijck ick niet en ken, ick mocht tot mijner schande, | ‘Oordelen 't goet voor 't quaet. - - - Th. is een nooit kwetsend, alles waardeerend, humaan 19^e-eeuwsch kosmopoliet. Er zijn eenige versregels aangehaald. (Dat aanhalen zal als 't onze zijn: laten zien dat we niet alleen staan.) - Dit kosmopolitisme is òòk kenmerkend It. Renaiss.: Burckhardt, Die Cult. der Ren. in It. II, p. 147 en 148. - (Dit kosmopolitisme is een zeer hooge trap van individualisme: ik weet alles; in mij is de wereld; wat buiten mij is, is mij niets waard. 't Levensdoel der Humanisten was geestelijk genot, en dit is onafhankelijk van de plaats. Dan nog voelden zieh de eersten niet meer thuis in hun oude wereld, en zochten een nieuwe.) -

2) De goeden niet te na gesproken. Zie alvast Verwey op v.d. Noot, IV en V.

[p. 27]

lustige jeugd in gloedvolle tonen zijn ecuwige jeugd, zijn scheppende kracht, 't Nieuw Levens-uur in te luiden.

Wij namen hem als Allegorist. Wij wèzen op dat principieele in zijn persoon, in konsekwentie door al zijn drama's heengevoerd. In Werk en Wezen naar Eénheid strevend, - eerst doelloos wel, maar later met vastheid van plan, belijnden vorm, en in taalkristal met volle bewustheid optredend; - schroomvallig eerst, - alleen nog in 't koor-lyriek der oudere drama's, - stouter reeds in den vollen tendenz der Pastorale, planvol eindelijk in de historische ‘Baeto,’ - bouwt de Wereld-Wijsgeer zijn Kosmos, zijn Staat en zijn Mensch, met Goedheid¹⁾ en Liefde als 't bindend Cement, als Stof en als Ziel van het Al,²⁾ dat eeuwig in Evenwicht rust door 't wijs geordend Harmonisch Verband.

Dubbeldam.

J. Koopmans.

1) Goedheid is hier de Liefde tot 't Zedelijk Goede. In een Bruilofts-spel (Le. II, p. 8-13) van 1602 (bij 't huwelijk van Cath. Quekel met Corn. v. Campen), twisten ‘Heusheit’ d.i. een lust om goed te doen, van hooch en eelder Aert, en ‘Min’, wie van haar het meest hebben bijgedragen tot de verbintenis van bruid en bruidegom. (Dat de ‘Nacht’ die Dritte im Bunde is, doet hier niet af.) - De ‘Min’ wil alleen den roem wegdragen. Maar nu ‘Heusheit’: - - als ghij een pijl wt uwen koker lichte | Besaechdij wel sijn scherp eer dat ghij 't wagen dorst | En dit docht u te weeck te sijn tot s' bruigoms borst. | In d'heusheidt van de bruit ghij ginckt het punt verstalen | - - - | Met dus verstaelde pijl ghij s' bruigooms hart doorschoot | enz. En later: - Waers' eenen temper nieu in d'heusheit heeft gecregen | - - en voorts met een bewegen, | Vlooch sij tot diep int hart des bruits en hechten daer | Door een gemene wont beyd' harten aen malcaer, | enz. Het slot is, dat de ‘Min’ de helft van haar roem moet afstaan. De allegorie is doorzichtig genoeg.

2) Zie ook v.d. Bosch, Inl. op Gr. XX.