Taal en Letteren. Jaargang 5

[p. 247]

Uit de spraakleer.
B. Over naamvallen.
(Vervolg van blz. 71.)

V

Taal bestaat niet uit losse woorden, of uit losse zinnen. Maar is uiting van gedachtereeksen, meer of minder - ('t laatste 't meest!) - in reeksen volzinnen, in rijen woorden.

Daarom begint men in de nieuwe Taalwetenschap ook met vol-zinnen. In tegenstelling met vroeger.¹⁾

Eigelik moest ik dus met het verband tussen de volzinnen beginnen. Maar ik schrijf hier nu over naamvallen, en in verband daarmee dan ook alleen over woordbetrekkingen.

In een volzin staan de woorden met elkaar in onderling verband, in onderlinge betrekking, - dit is algemeen genoeg bekend. - En ook dit: 't aantal betrekkingen is legio.

Nu kan men hoofdreeksen van elkaar onderscheiden; de grenzen zijn evenwel in biezondere gevallen niet altijd aantewijzen;²⁾ die verschillen vaak voor elk spreker: d'een voelt 't zó meer, d'ander zó;³⁾ en voor d'een hoort 't dus meer bij die hoofdrij, voor d'ander meer aan deze.

Soms ook kombinéren zich die rijën; lopen ze als meridianen in de pool samen; men kan ze niet scheiden.⁴⁾

1) Van dat vroegere is noch over dat hangen aan veel woorden: 't nederlands van-nú is rijker als 't middelnederlands, want 't heeft méer woorden in 't woordeboek. Vgl. Verdam, Gesch. der Ned. Taal, 70, 78, vv. - Daarvandaan ook dat jagen naar vormen om het verband te kunnen onderscheiden - aan 't uit de zin geabstraheerde woord!

2) Vgl. alvast Taal en Letteren I, 165, - III, 93/96 vv. vooral. -

3) Vgl. alvast v.d. Bosch, Taal en Letteren III, 18/9, 147. Vooral Talen, hiervoor o.m. blz. 108, 110, vv.

4) Zo 't woord daar, v.d. Bosch, Taal en Letteren I, 165. Vgl. Kollewijn ald., 184 - al, Terwey, ald., III, 113/4. - Talen, hiervoor 108, 169; en 177, middenin: waar dit tot... -

[p. 248]

Want alle taal is en blijft individueel; zo komen die verschillen. De meerderheid geeft aan waar in de algeméne taal en gros de grens te trekken is.

Maar in veel gevallen is meer als éen opvatting te konstatéren. Daar mag niet de als-algemeen-áángenomen regel ‘par force’ doorgetrokken¹⁾, natuurlik niet. Die individualismen moeten in hun volste recht erkend, - al was 't alleen maar om 't bekende gebrek aan karakter niet te bevorderen²⁾. Geen beslissing is gepermitteerd - noch minder mag eigen mening opgedrongen. 't Allerminst een die zich regelt naar hoe 't vroeger was³⁾. Maar ‘vooral-en-believen’ niet 'en beslissing genomen die zich regelt naar: hoe is 't in 'en andere taal! - b.v. in 't latijn, in 't frans, in 't duits!

Beide wordt meermalen aanbevolen, en noch meer gedaan.

Want hoe doet men om die reeksen te onderscheiden? Hoe komt men er aan; aan die verdeling: aan subjekt, en objekt, en verbum, en bepalingen - van allerlei soort, - om van 't zinsverband hier maar te zwijgen?

Natuurlik mag niet van een defieniesie begonnen. B.v.:

Het onderwerp is de persoon of de zaak, waarvan iets gezegd wordt⁴⁾. -
één of meer woorden, die bij den hoorder de voorstelling opwekken der zelfstandigheid, waarover de spreker heeft gedacht (is) het onderwerp⁵⁾.
Het onderwerp, - dat eene zelfstandigheid noemt of aanduidt, aan welke òf bloot het bestaan, òf een toestand, òf het verrichten, òf ondergaan van eene werking wordt toegekend of ontzegd; - wordt in den zin uitgedrukt door een substantief of zelfstandig voornaamwoord⁶⁾.
Een zin bestaat noodwendig uit twee bestanddeelen, nam.: 1^o. uit het woord dat noemt of aanwijst, wie of wat iets doet, d.i. een zelfstandig nw. of een zelfstandig voornaamwoord.... Zulk een zelfst. nw. of zelfst. voornw. heet dan subject (onderwerp)⁷⁾....

1) Zie 't gevolg er van: Van den Bosch, Taal en Letteren II, 147/8.

2) Hoor daaromtrent de klacht van Beets.

3) Evenals de meerderheid van nu die 't min of meer - maar nooit absoluut - algeméne van een-of-ander aanwijst, na korter of langer zich wijzigt, zo is die van vroeger tijd allang vervangen.
Daardoor blijven de grenzen variéren in de levende taal.
Niemand mag dit verdonkeremanen. Ook daarom is 't onwetenschappelik: dat aannemen van 't vroegere als norm voor de nú-taal!

4) Kat², § 338, - vgl. 337 en 339! - Boswijk-Walstra, blz. 18.

5) Terwey⁹, § 3.

6) Bos, II, § 167.

7) Van Helten⁶, § 270.

[p. 249]

Datgene, waaraan het gezegde wordt toegekend, heet onderwerp. - Het onderwerp is het gewichtigste deel in den zin. Het wordt uitgedrukt door een zelfst. naamwoord of een woord, dat als zoodanig in den zin voorkomt, of door een zelfstandig voornaamwoord¹⁾. -
Door iedere persoonsvorm wordt... de enge verbinding van a) een toestand of eene werking, b) eene zelfstandigheid... het tweede (is) het onderwerp der gedachte²⁾.
Enz. Enz.

Men zou ook vaak tot verkeerde konklusies komen als men van de defieniesies uitging; zie in 't kort daarover Leopold, in Taal en Letteren I, 118-120 en zijn leerzaam artiekel in de Gids voor den Onderwijzer, III (Groningen, Wolters, 1883), 493-497.

Niet dus van welke defieniesie ook, uitgegaan; maar eerst waarneming, eerst feiten.

En nu nemen we elks eigen taal waar. B.v. in verschillende zinnen, wat men - dat zijn wij ouderen, die er over spreken, omdat wij er alles van weten, of verbeelden van te weten! - benoemen met de naam van onderwerp, voorwerp, enz Nu is 't dít in déze zin, en in díe zin dàt, en in een derde en vierde wat anders!

En zo scheiden we de hoofdreeksen, zonder aan de individuele grenzen te raken!

Bekijkt men nu in de algemene nederlandse taal die verschillende betrekkingen nauwkeurig, dan kan dit gekonstateerd:³⁾

1^o	't verband wordt meestal niet uitgedrukt; en dan blijkt het - natuurlik! -
	a, uit de héle omgeving, d.i. uit de zin (waarmee 'et aksent ten nauwste verbonden is); anders gezeid uit de betekenis: daar een woord die allereerst krijgt uit de omgeving,
	b, blijkt 'et uit de plaats: hóe men de woorden tegenover elkaar groepeert! -
2^o	wordt 'et verband uitgedrukt
	c, door hulpwoorden, in casu voorzetsels, en enkele voegwoorden,
of	wordt 'et verband aangeduid min of meer
	d, door de vorm van 't woord.

1) De Groot⁴, § 12, 23.

2) Kaakebeen, § 45.

3) Parallel hiermee is 'et verband tussen de zinnen: deze formule kan ook daar gekonstateerd. Daarover later.

[p. 250]

Laat men maar nauwkeurig zich rekenschap geven van de betrekkingen, die in 't hier afgedrukte stukje gevonden worden.

't Geeft de beschaafd-gesproken taal vrij goed weer; enkele wendingen horen min of meer tot de schrijftaal - wil men: tot de kunst-taal; - in de regel zou men ze anders zeggen; maar ze zijn toch geschreven naar analogie van soortgelijke wendingen in de spreektaal¹⁾; daar verander ik niet aan; wel aan de spelling, die ik meer in overeenstemming breng - ik kan ongelukkig de auteur geen permissie vragen - met de beschaafde uitspraak.

'n Ogenblik later, daar galoppeert de troep naar de poort; m'n oom, klam van benoudheid, dat-ie van 't paard zal vallen, en zich dan misschien ook noch snijën aan die vervaarlike sabel die ze 'm omgehangen hebben, en waarmee hij wel twee vijanden te gelijk middendoor kloven kan. Als ze langs de Gouden Engel komen, steekt de oudste burgemeester z'n hoofd uit 'et dakvenster en roept: ‘Burgers, hou-je maar goed; daar staan wel duizend boeren aan d'overkant, met hooivorken en dorsvlegels. Spaar je leven maar niet; 'et is voor de vrijheid en de gelijkheid en de broederschap. Ik heb al gezeid, dat ze de brug maar moesten neerlaten en de poort opendoen. Zie zo, de boel is al klaar; rent er nu maar op los!’ En zo waarlik, daar ging de poort open, de brug was al neer, en aan de overkant, daar kon men ze zien, 'en hele hoop boeren, duizend nu wel niet maar toch wel honderd, en die riepen maar al van ‘Oranje boven!’, dat 'et zo daverde.
De vrijwillige ruiterij van de Bataafse republiek had niets geen plezier. Burger Van Putten vooral was danig uit z'n humeur. Hij had een paar snaphanen bespeurd onder 't wapentuig van de boeren, en die dingen stonden 'em erg tegen. ‘De burgemeester heeft goed praten,’ mompelde hij, ‘maar hij kent de kracht van de kogels zo niet als wij militairen.’ Doch wat gebeurt er?
De beide afgedankte matrozen van 's lands vloot, aan wie de behandeling van 't geladen kanon toevertrouwd was, hadden 'en jongen naar 't loozjement gestuurd om de test met 'et kooltje en de zwavelstokken en tevens om 'en fles brandewijn, want dat zet de dapperheid zo aan. Eerst

1) B.v. de predikatieve bepaling: ‘klam van benauwdheid’; ‘toch al onthutst....; ‘'n stevige greep in de teugels’ [vgl. evenwel: onder z'n rug;] -
de zinskonstruksie: zij besloten... noch eer... waarmee... om... noch altoos... de vijand... (zie de tekst voluit). -
het archaeïstiese: ‘hoe 't zijr’.
Natuurlik is déze ‘kuust’-taal amusanter dan de gewone spreektaal; daarvoor is Haverschmidt iets meer als gewoon! Maar daarmee is die taal noch niet de algemene die moet gedoceerd. Zie hiervoor blz. 50 noot.

[p. 251]

waren ze begonnen met de fles leeg te maken, en toen ze daarmee goeden-wel klaar waren, toen kende hun dienstijver geen palen meer. Zij besloten, noch eer het afgesproken sein kwam, waarmee de magistraat, om onnodig bloedvergieten te voorkomen, noch altoos draalde, de vijand maar dadelik de volle laag te geven en.... Pof! daar klonk 'en knal als 'en donderslag, en 't paard, waar m'n oom Pothof op zit, wordt schichtig en 't rent de poort uit, op de vijand los. Of mijn oom al riep van: ‘hou, hou, hou!’ dat hielp niet. De stakkert zou er zeker afgevallen zijn, als-ie zich niet aan de manen van 'et beest had vastgehouën, en intussen vloog-ie maar ál door, de brug over tot midden onder de boeren. Dat ziet 'et andere paard van vroedschap Van Putten niet of 'et rent, met de patroon er op, z'n kameraad na. En nu er twee schapen over de(n) dam zijn, volgt de rest vanzelf. Of d' andere ruiters moed vatten op 'et gezicht van m'n ooms vertwijfelde dapperheid, (immers iedereen dacht, dat 'et pure heldemoed van 'em was, dat-ie er zo op losstormde), dan of 't ook al bij ongeluk kwam en dat 'et alleen aan de voortvarendheid van de paarden lag, hoe 't zij, 't hele troepje was in 'en ommezien aan de andere kant van de stadsgracht, en de boeren, toch al onthutst van 't plotselinge kanonschot, wachtten die verschrikkelike sjarzje niet af: ze wierpen de wapens weg en kozen 't hazepad. Doch m'n ooms paard wist evenmin van stilstaan. Onder 'en ijselik gehuil van z'n berijder, dat op 't bolwerk door de burgerij kon worden gehoord en voor 'en soort van krijgsgeschreeuw werd gehouden, volgde 't dier de vluchtelingen op de voet. Toevallig draafde de kommandant van de belegeraars vlak voor m'n oom uit. De man kon goed lopen, maar had 'et ongeluk op 'en hoepel te trappen. De hoepel slaat omhoog, achter tegen 'em aan, onder z'n rug, en de vluchteling verschrikt zo, dat-ie zich omkeert, op de knieën valt en roept: ‘kwartier, pardon, ik geef me over!’ - ‘Hou dan mijn paard vast!’ schreeuwt oom radeloos, ‘dan zal ik je geen kwaad doen, man!’ De ander gehoorzaamt, 'en stevige greep in de teugels en 't beest staat, terwijl m'n oom van de schok uit de zadel tuimelt. Hij is evenwel gouër op de been dan men misschien van hem verwacht had, want hij begreep, dat er haast bij was. De boer mocht eens merken, dat 'et allemaal gekheid was geweest! Daarom springt oom ijlings op, kijkt zoo bars als-ie maar kan, zwaait met de sabel, die-(d)ie noch altijd, hoe weet-ie zelf niet, in de hand heeft en kommandeert z'n gevangene: ‘voorwaarts, naar de stad!’ En zo komen die twee terug, onder 't oorverdovend gejuich van de verloste burgerij. De regering is van de zolder van 't loozjement gedaald en trekt plechtstatig de dappere overwinnaar te gemoet. De tamboers en pijpers van de burgerwacht slaan en blazen een fanfare, de klokken beginnen te luiën en te beieren, vlaggen worden er uitgestoken en bloemen gestrooid, kortom Napoleon is nooit triomfanteliker Parijs binnengehaald

[p. 252]

dan mijn oom met z'n gevangene de stad, die-(d)ie immers door z'n edele zelfopoffering had behouën.

Er is verband tussen ‘'en ogenblik later’ en 't volgende; tussen ‘ogenblik’ en ‘later’; tussen ‘daar’ en ‘galoppeert’ en ‘troep’ en ‘poort’; tussen ‘m'n’ en ‘oom’ en ‘klam’ en ‘benoudheid’, en ‘paard’ en ‘vallen zal’, enz. enz. enz.! -

Wie nu naamval wil definiéren als betrekking, krijgt dus een xaantal.

Men kan ook naamval noemen àl de uitdrukkingen van de betrekking - dus wat hiervoren op blz. 249 als c en d is aangegeven; en dan onderscheid maken tussen voorzetsel- en voegwoord-naamval, en vormnaamval.

Maar ook dan is 't aantal groot.

Er zijn al veel voorzetsels en voegwoorden. Maar bovendien. Men kan niet de etymologiese afkomst - dat is 't verleden! - van die, als hun verdelings- en onderscheidings-maatstaf aannemen, voor de levende taal. Ook dat zou wezen naar vroeger taalverband 'et tegenwoordige regelen.

Hoe de indeling dan moet wezen?

Daarover hier dit alleen: natuurlik gescheiden wat men in de levende taal algemeen als gescheiden; daarentegen bijéen wat men als bijeenhorend voelt.¹⁾

Nu hebben veel van die preposities en konjunksies vaak zo uiteenlopende betekenissen.

Wordt feitelik ‘met’ wel als 'tzelfde woord gevoeld in:

‘hij gaat met z'n broer op reis’; hij sloeg z'n kameraad met 'en knuppel op 't hoofd; en at met veel appetijt. - Vgl. noch met saus toebereiden; 't staat zo met 'em; zo is 't met 'em 't geval; met iemand vechten; een vrouw met groenten met geweld wat afnemen; gek met iemand (iets) wezen; enz.

En nu neem ‘op’ in:

‘op de grond’, - ‘iets op het oog hebben’²⁾, - ‘op eens’, - ‘op zijn’, - en noch eens ‘op zijn’, - ‘op de reis sterven’, - ‘op sprong naar

1) En hoe dit konsekwent te doen?
Vgl. woorden als post met 'en betekenis of twaalf; en blik, e.z.a.
Mooi is daarvoor: ‘acht is meer als negen’; ‘acht’ voelt men bij: acht gevend. Waar dit nu onder? Onder acht telwoord, of bij acht (geven)? -

2) Afgekeurd! door Van Dale-Manhave, o.a.!
Vgl. er mee: 't oog op iets hebben, houën.

[p. 253]

iemand toe staan’, - ‘op flessen tappen’, - ‘vruchten op brandewijn zetten’; enz. -

Ook dit is niet aanteraden.

In overeenstemming met 'et totnochtoe aangenomen gebruik is m.i. daarom beter optegeven:

naamval is de uitdrukking van de betrekking in een naamwoordvorm.

Dan heeft 't nederlands geen naamvallen, behalve enkele rudimentaire van vroeger; al blijft 't aantal betrekkingen natuurlik telloos.

Laat-we nu samen - want elk-en-'en ieder kan de nieuwe taalstudie, die van de nú-taal, zelf meedoen! - wat nader enkele hoofdbetrekkingen bekijken en dit maal wel: in de zogenoemde enkelvoudige zin.

En wel in zinnen, die ieder op z'n beurt zal zeggen.

Er bestaat verband tussen 't onderwerp en 't werkwoord, en tussen 't voorwerp en 't werkwoord en tussen beiden: onderwerp en voorwerp onderling - daartussen is een nauw verband.¹⁾

En tussen al deze en de bepalingen:

allereerst die behoren tot de onderdélen van de zin, samen,

dan die tot een onderdeel alleen behoren;

en dan die tot de zin-in-z'n-geheel horen.

Deze laatste noemt men meestal van modaliteit; en behandel ik hier niet.

De voorlaatste zijn meest bijvoeglik; daarbij treft men op veel overgangen naar de zogenoemde beknopte zinnen.

De eerste meest bijwoordelik; ook hier zijn overgangen.

't Eerst dan over de betrekking tussen subjekt en objekt en werkwoord en die allen onderling. Ziehier 'en aantal zinnen.

‘Kees blijf van de kat af! de kat krabt anders Joost’. Kees gaf níet

1) In de oude grammatica's heet 'et voorwerp een onderdeel van de bepalingen, - maar 't onderwerp niet!
Dat komt omdat men aanneemt: een (vol)zin bestaat uit onderwerp + gezegde (waarbij dan bepalingen komen).
Ik plaats de eigenlike bepalingen naast beide. Daarover later wel eens: 't doet hier weinig af.

[p. 254]

om zeggen. Piet sloeg Kees om z'n oren. Wie sloeg Piet 't eerst weerom? Kees of Joost? -
De moeder kuste de dochter en de dochter de moeder.
(Is die vrouw al betaald?) Ja, 't geld heeft die vrouw al. -
Gelukkig! alléen de wágen liet de meid in 't water rijën, 't kind pakte ze er net bijtijds noch uit. -
Konijnen! - nee, tóch niet, házen schoten de lui en passant.
'n Kalf? nee, 'n kóe heeft de slager geslacht¹⁾. -
Jansje? wel nee, Ján heeft de kat gekrabd. -
Je moest je 'en paard of 'en ezel aanschaffen! - 'en paard, ja, dat zal de báas wel wezen. -
Jan-die²⁾ sloeg Lijsje, en Lijsje-die sloeg Jan. -
‘Die de dochter wil hebben, moet de moeder vrijen’. Da's goed, maar de dochter heeft Jan al.
De Kolonel daagde de koopman uit, die z'n vrouw beledigd had.
'En militair die 'en meerdere tot 'en tweegevecht uitdaagt, wordt gestraft met...
('t Omgekeerde zou wezen, indien mogelik:) 'en militair, die door 'en meerdere tot 'en tweegevecht wordt uitgedaagd...
Mevrouw kleedt zich; de kindermeid heeft 'et kind in 't bad. -

1) Zulke zinnen worden als foutief(!!) ‘gewraakt’ door Jacobs-Koenen II, blz. 60!! -
En doet prof. Cosijn - tot mijn spijt - eigenlik noch niet 'etzelfde in de Gids, van Juli '95, blz. 85 met z'n ‘die, dien’?
Dat komt omdat men alweer de woorden uit de zin, en zo ook - naar ouwerwetse manier-van-doen - de volzin uit een reeks volzinnen uitlicht; dat is: een zin uit z'n verband rukt! Men maakt er ‘tema-zinnetjes’ van! - Zie hiervoor, blz. 247.
Vgl. over 't verkeerde van dat abstrahéren v.d. Bosch, Pleidooi. En vgl. Heeris, Cacographie, passim!

2) Dit die, (dat) is in de heel-gewone spreektaal ook bij beschaafden, en in de volkstalen (als van ouds germaans? - over heel Nederland?) algemeen.
Vgl. noch: Klompertjen en zijn wijfje die zouën vroeg opstaan. - De kromme sabels van den Moor die stonden hem niet aan (Bilderdijk). - Dat heertje dat hier leit, dat is zijn leven kwijt (Schoolmeester).
Dit ‘overtollig’ te noemen (Jacobs-Koenen I, blz. 58, 6^o) is een taalwetenschappelike fout: is grammaire raisonnée.
't Is ontstaan natuurlik door analogie-formaatsie: de taalvormkracht. Die tegen zulke overtolligheden is, kan aan de gang komen als hij ze wil weg hebben. Dan blijft er van de hele taal niet over - zie Taal en Letteren II, 343.
Die mag ook niet meer zeggen: ik zeg dat-ie morgen komt, - 'n flinke wandeling te doen is wel 'ns goed! - Ze dee verkeerd met daarover te zwijgen. - [Hij nam de schijn aan van weg te willen gaan.] - 't Zal moeilik wezen om daarover te zwijgen. - Da's áardig om te zien. -
Maar ook dit arguéren is 't gevolg er van als men oúder taalperiode maatgevend voor nú rekent!
Taal verandert toch - ondanks heren van de taalpolietsie! Adres bekend!!!

[p. 255]

Wat moet Jan? - Wie beet hij? - Wie beet 'em?
Ik liet hem rustig de hele zaak vertellen, zonder 'em in de rede te vallen. -
Niemand kan-ie laten uitspreken. Hij laat niemand uitspreken. Hem kan men niet laten uitspreken, onmogelik; hij zeurt zolang, en eindelik begint hij te stotteren. Wie zou zo'n man z'n gang kunnen laten gaan? -

En wat blijkt nu, - als men ook hier naar de nieuwe taalwetenschap, konstatérend te werk gaat?

Dat in ons XIX^e-eeuwse nederlands:

De betrekking tussen 't onderwerp en 't voorwerp en tussen die en 't werkwoord blijkt uit de betékenis - zó niet van de vólzin waar ze staan, dan uit de omgévende rééks vólzinnen (NB!)

Waar 't in zekere gevallen niet uit de betékenis kan blijken - men merkt allereerst op de betekenis van 't werkwoord - daar blijkt 'et uit de plaats: 't subjekt staat voor 't objekt.

Nooit wordt 't uitgedrukt door hulpwoorden; en alleen door de vorm bij pron. pers.

Men ziet dat dit verband mee de regel aangeeft, hiervoren blz. 249 vastgesteld.

Nu enkele opmerkingen over de zogenoemde bepalingen. Die zijn van zeer verscheiden aard, natuurlik. Hier geef ik er enige; met 'en enkele opmerking er bij. Later hoop ik deze uitvoeriger te behandelen, vooral om hun verdeling.¹⁾

Schuif 'et hier maar onder. - Zet 'et ginder op de grond. - Een lepel uit de lâ krijgen. - 't Water loopt altijd naar de laagste plaats. - De stroom loopt om de noord. -
Schouder aan schouder. -
Met 'en pook zich verdedigen. - Door afzetterij zich verrijken. -
Uit gekheid. - Uit wrok. - Uit bangigheid 'en fatsoenlik man blijven. -
Van de warmte flauw vallen. - Aan de tering sterven. -
Van iemand afscheid nemen. - Iets aan iemand ontlenen. -
Beu, moe van iets wezen. - 'en walg van iets hebben. -
Hij deed 'et om den brode. - Eten om te leven. -
Om eten vragen. - Om 'en kleinigheid bedelen. -
Je mag die jonge om z'n brutaligheid wel streng straffen. -
Met z'n famielie op reis gaan. -

1) Zie nu alvast van Helten⁶, II, 64.

[p. 256]

Van iemand houën. - Gek wezen op d' een-of-ander. -
Hij is van de dienst vrij gekomen. -
In tweeën vouwen, snijën. -
Ze stoken velen tegen ons op. -
God bewaar me voor me vrinden...! -
Met zorg de toekomst tegemoet zien. -
Pedant op iets wezen. - Bang voor brand zijn. -
Eet ze met smaak. -
In 't openbaar verkopen. -
Met regen blijft-ie thuis. -
Dat huis is te koop voor f 10,000. - Vier gulden 'et pond peper. -
Laat-we 't (op) 'en andere keer noch eens beter over doen. - 't Regende de hele dag. - (In, op, aan) 't end van de week gaat-ie de stad uit. - De trein komt over z'n tijd. - Bij nacht en ontijd. - Acht uur 's morgens les geven is te vroeg. - Dinsdag (de) 16 Juli. - De eerste Jan. '96. - 't Halve jaar in 't buitenland blijven. - 'en tijd terug. - 'en eeuw geleden. - 't Zal noch wel 'en week, of noch wat langer duren. -
Onverwachts stond hij voor haar ogen. - Kom wat intijds, hé? -
's Weeks vier gulden armegeld. - 's Jaars 'en inkomen van f 6000. -
Om acht uur 's avonds is 't al donker. -

De brutaalste hoort de halve wereld. -
Trekt die familie zich die man aan? - Wie vertelt de jongens 'en mooie geschiedenis? - Die leraar geeft Jan les. -
Ik stuur m'n nichtje met Sinterklaas een kadootje. - De moeder gaf 'et kind (dat rustig sliep) een kus (en toen werd 'et wakker, en was 'et lieve leven weer gaande). -
Geef 'em 'en pak slaag. - Dat zal 'em de dood niet doen. - Wat dee 't 'em dan? -
't Gelukte hem biezonder goed. -
Wees je moeder (vooral!) gehoorzaam. -
Laat de dokter je tong eens zien. - Laat je tong de dokter eens zien. -
Stel je neef even aan me voor. - Stel me even aan je neef voor.
't Is zeker 'en vos geweest, die die boer de kippen uit 'et hok heeft weggehaald - die de kippen die boer uit 'et hok weggehaald heeft. -
Iemand 'en geheim vertellen. - 'en geheim iemand vertellen. -
Geef hém 'et liever. - Geev 'et hem liever. - Wat gaf 'et 'em¹⁾. -
Wie zou hij dat geheim 't eerst overgebriefd hebben? -
Stil nu maar, hij zal je de rekening wel betalen, - hij zal de rekening je wel betalen. -

1) Ook uitgesproken: wat gavvet 'em. Zie over die ‘v’: Cohen-Stuart, Taal- en Letterbode III, 300.

[p. 257]

Trekt hij 'em die man aan? - trekt hij die man zich aan? -
Wat kan die vrouw meneer schelen? - Wat kan meneer die vrouw schelen? -
Wat raakt die vrouw jou? - Wat raakt jou die vrouw? -
Wat raakt die man z'n vrouw? -
Trek je je hem aan? - Trek je 'em je an? - Och ja, ik moet 'em me wel aantrekken. - ik moet me 'em wel aantrekken. -
Ik liet hem me de zaak helemaal uitleggen. -
Stel me eerst even je neef voor. -
Stel jij je me eens fatsoenlijk vóór, hè? (tegen 'en groen). -
Zie me dat leven eens aan. -

Ik heb voor m'n dochter een horloozje gekocht. - Ik heb een horloozje voor m'n dochter gekocht. -
De koningin vereerde aan de kapitein 'en gonën dasspeld. -
De koningin vereerde 'en gouën dasspeld aan de kapitein. -
Laat je tong eens aan (de) dokter zien. - Laat aan (de) dokter je tong eens zien. -
Die meester geeft aan onze Piet les. - Die meester geeft les aan onze Piet. -
Ik zal 't aan u bewijzen.
Hij wil pal staan - zegt-ie - voor 't monument der schone moedertaal.
Voor iemand (iets) partij trekken.

Als men 't vorenstaande nauwkeurig nagaat, dan blijkt 'et verband allereerst weer uit de betekenis: 't wordt lang niet altijd uitgedrukt tussen de bepaling(en) en 't overige gedeelte van den zin; en in geval van wèl, 't meest door hulpwoorden (: voorzetsels), als er substantiva bij voorkomen. Enkele malen maar door vormen, uit vroeger tijd als archeïsmen overgebleven.

Vooral blijkt 'et bij de laatste behandelde bepaling. Let er eens op als er 'en persoon is die aangesproken wordt (in de zin: wat kan meneer die vrouw schelen; trek jij je' em an).

In de regel is er 'en zekere volgorde op te merken: (onderwerp), nadere bepaling, voorwerp (zie de zin: ik geef de bedelaar wat geld). De volgorde van nadere bepaling en objekt is geregeld zó, als achter 't voorwerp niets meer volgt als hoogstens scheidbare voorvoegsels (vgl. ik geef m'n nichtje 'en kado).

't Enclyticum ('t, 'em), onverschillig of 't voorwerp of bepaling is, staat in de regel vlak achter 't werkwoord.¹⁾

Natuurlik laat men onbewust/bewust²⁾ de woorden zo volgen, in die

1) Vgl. al in 't mndl.

2) Daarom juist is ook de opmerking van den Hertog zo ontaalkundig: ‘In het algemeen maakt het wegvallen van buigingsonderscheid strengere syntactische voorschriften (NB.!) en veel afspraak (NB.!) noodig. En zoo zal men weldra het nederlandsch, als de Commissie [van Schrijftaalvereenvoudiging] haar wensch verkrijgt, evenals men het Engelsch gedaan heeft, bij het buiginglooze, maar aan strenge bepalingen omtrent de woordorde gebonden Chineesch kunnen vergelijken.’ (Waarom onaannemelijk? Bezwaren tegen de Voorstellen door den Hertog.)
Die tegenwerping o.m. bewijst zijn gebrek aan juist inzicht in Taal.

[p. 258]

volgorde. Alleen in begeesterde ogenblikken als men iets eigens uitdrukt op eigen wijs, stoort men zich vaak weinig aan wat men gewoon is, aan wat algemeen is: in dichtertaal vindt men dan ook afwijkende konstruksies:

Natuurlik!

Nu noch enkele opmerkingen over de bepalingen die tot 'en deel van de zin behoren; met dat deel van de zin vormen ze woordgroepen.

Ook die bepalingen zijn van allerlei aard.

Jij daar, - die vent, - van den lande van Oversee, - de huizen aan de overkant, - de brief op de tafel is voor u, - de palmen in de ‘Garten’, - de ploerterij beneden maakt te veel geweld. -
Prins Willem. - Tante Kee. - De stad Groningen, Utrecht. - Florence, de vroegere hoofdstad van Italie. - Hij is de uitgever en drukker Tjeenk Willink. -
Er zijn verscheidene soorten van palmen, de kokospalm, dadelpalm, sagopalm. - Bomen, tien meter hoog. -
Hij, je beste vrind noch wel, zou je verraden, je bedotten! - Wij [als] mannen moeten niet bang wezen. -
Dat gaat 'en eenvoudig man als mij te hoog. - Met iemand als hij kan men opschieten. - Hoe kun-je van iemand als hem zo iets vragen. - Ik hou niet van mensen als zij. - 'en leven als 'en oordeel. - Hij werkt als 'en ezel. - Hij is zo leep als 'en vos. -¹⁾
Die waaghalzen van jongens. - Wat snaken van jongens zijn er! -
Ze zit vol [met] modder(spatten). - De pot is vol modder. -
maar éen gulden. -
tien uur ongeveer, - twee dagen bijna. -
je hebt noch wel 'n ogenblik tijd, - tien uur afstand in éen uur doorsporen. -
'en partij tabak, - 'en lap laken, - 'en baal koffie. -
'en eskadron huzaren, 'en bende ruiters, 'en hoop soldaten, - 'en boel schurken. -²⁾

1) Zie Kaakebeen, Taal en Letteren II, 66.

2) Zie over de zogenaamde 2^e naamval!! hiervoor blz. 41.

[p. 259]

'en massa [van] volk. - 'en menigte [van] mensen. -
er waren zoveel mensen op de been, dat we 'en uur werk hadden met die straat door te gaan. -
't Doet me genoegen dat zoveel (zovelen) van u hier zijn gekomen. -
'en soort [van] kasteel, winkel, baron, mantel. -
'en glas goeie wijn drinken kan geen kwaad. - Wil-je 'n glas rooie of witte? -
'en stukje, 'en hapje brood, - 'en teug water, - 'en stuk hóut, - droppels lood vielen naar beneden. -

Wat is in enige van de laatste voorbeelden 't hoofdwoord? dat hangt helemaal van de betekenis, d.i. van de omgeving af. 't Kan ook wèl wezen hoop, soort, glas, teug, enz.; of ook kan 't 'et volgende woord wezen. Voor d'een is 't vaak dit, voor 'en ander 'et andere: hier vooral zijn de grenzen individueel. -

Is 't nu mensen, soldaten, enz., dan zijn natuurlik 'en hoop, enz. de bepalingen van hoeveelheid. -

In 't andere geval, als 't verzamelwoord hoop 't hoofdwoord is, zijn mensen, enz. bijstellingen, wil men, soort- of kwaliteitsbepalingen.

En nu valt optemerken dat b.v. na onbepaalde telwoorden, die substantive gebruikt worden, of na substantiva, die het karakter van onbepaalde telwoorden kregen, de bijstelling staat, verbonden door van.

mijn jongen, - dat boek van u, - de meid van ons, - onze meid. - Piet z'n moeder. - Marie's japon. -
'en stuk of wat van die kwajongens, - 'en meid van ons, - 'en stukje van dat brood, - niemand van u. -
Het bouwen van de kerk. - Met inspanning van alle krachten. -
'En gedicht op de Ruyter, - 't geloof aan God.
De krant van gister, - het nieuws van den dag. -
'en lange man, - 'en dikke boom. - 'en weg van 'en half uur. - 'en huis van tien meter in de breedte. -
de man zelf, - niemand anders.
wij alleen tegen jullie allen, - zo'n kerel. -
'en zalm van dertig pond. -
'en japon van tachtig gulden, - 'en bankje van f 100. - de el van zeven stuivers. -
'en gouën brosje, - 'en horloozje van nikkel. -
'en hoed zonder garneersel, - 'en vrouw met groenten. -
'en heer met 'en fijn, wit, staand boord. -
hard ziek wezen, - ijselik veel plezier hebben. -

De hond lag 's morgens dood in 't hok. - Laat-we als vrienden scheiden. - Hij stierf jong. - Hij gaat als kolonieaal naar de Oost. -

[p. 260]

Als voogd moet ik wel voor z'n opvoeding zorgen. - Als student was-ie al 'en vrind van me. -
De vergadering benoemde hem als d'oudste tot voorzitter. - Gerarts gaf zich voor geloofsvervolgde uit. - Ze tekenen zich firma W. - Dat stukje noem ik gemeen. -
De gevel oranje opverven. - Zich hees schreeuwen. -
't Geld dat stom is, maakt recht wat krom is. -
Zie die schoorsteen eens roken. - Hoor ik daar niet iemand fluiten? -
Hij stond er als verlamd van de schrik. - Hij is als gek. - Hij heeft zich als 'en gek aangesteld. -
Hij kwam rokend(e) binnen. - Half verbrand haalden ze'm weg van onder de puinhopen. - Hierbij ingesloten, stuur ik u twee bankbiljetten. - Niet lang liep ik naar hem te zoeken; levendig noch, maar dodelik uitgeput vond ik 'em bij de kruisweg liggen. -¹⁾
Hij kreeg 'et telegram waar ik bij was; maar hij liet niets merken, hij verliet me rustig en kalm. -

De grens - ik herhaal 'et! - is, om bij 't laatst behandelde te blijven, tussen de onderscheiden bepalingen niet altijd te trekken. Er zijn overgangen; er zijn dubieuse gevallen. Zo: ‘kalm en rustig verliet hij me’, is daar ‘kalm-en-rustig’ adjektiefbepaling bij ‘hij’, of bepaling bij de gehele zin, of allebei tegelijk?²⁾

'en bijstelling nadert vaak het genitief-verband; nadert ook vaak de vergelijking.³⁾

Vaak kan men niet uitmaken of 'et 'en bepaling of wel 'en elliptiese zin is (of 'en beknopte zin of hoe wil men 'em heten) -: zo vormen zich overgangen van zin-delen tot zinnen.

Daarover hopen we in dit Ts. noch wel meer te publieseren; ik laat dit nu voor 't geen 'et is; om ten slotte te kunnen konstateren:

'et verband tussen deze bepalingen blijkt allereerst uit de betekenis; en wordt òf niet uitgedrukt, - òf door hulpwoordjes; dit laatste

1) Deze laatste soort zinnen worden afgekeurd, natuurlik! Zie J. Brouwer, Taal en Letteren II, 286. - Kaakebeen, Spr. blz. 44. Vgl. ook Jacobs-Koenen II, 31. -
Ten onrechte! 't Is ontaalkundig deze zinskonstruksie verkeerd te noemen.
De volzin staat niet op zichzelf. Hij mag niet uit de reeks waar hij bij hoort, gelicht worden. Zie hiervoor blz. 254, noot 1; en de reden blz. 247 bovenaan; 255 (NB.!).
De zin ‘door de duisternis misleid, haalde men enige dagen zijn lijk uit het water te voorschijn’ (Kaakebeen, 44) is niet zo zeer foutief als wel klare-bare onzin.
Zie over de prediekaatsbepalingen vooral J. Brouwer, o.d.a. pl.

2) Vgl. ook Jacobs-Koenen, Spr. § 194, c. - Deze en noch 'en paar §§ (b.v. § 808 in II, 200, maar die is trouwens van Dr. J.W. Muller) bevatten goeie opmerkingen.

3) Vgl. ook bij de woordvorming, Taal en Letteren II: de samenstelling b.v. ‘hazemond’ (mond van 'en haas, moud als van 'en haas), ald. 334, noot.

[p. 261]

vaak, als het 'en verband betreft tussen in de regel zo genoemde substantieven; zelden door archeïstiese vormen.

Natuurlik: bij verscheidene van de betrekkingen, die 'k hier in 't kort noteerde, drukte men 'et verband vroeger op 'en andere wijze uit als tegenwoordig. En nu, 't spreekt van-zelf, dat naar dat vroegere ‘bestand’ de spraakkunstenaars hun indelingen voor de taal van tegenwoordig ook noch maken. Zo zijn nu eenmaal hunne manieren!¹⁾

Ze spreken dan van belanghebbend voorwerp en oorzakelik²⁾ voorwerp; ze beweren: er is nauwer verband tussen 't meewerkend of oorzakelik voorwerp als tussen de overige bepaliugen en de rest van de ziu; ze defienieeren: voorwerpen zijn noodzakelike aanvullingen van 't gezegde.³⁾

Weten of merken doen ze evenwel niet dat al dit moois alleen 't gevolg is van ouwer taalbegrip, toen de vorm allereerst 'et verband aanwees: toen die betrekkingen door 'en genietief- en datiefvorm werden uitgedrukt.

Want wat nauwer - niet: wat ander, maar wat nauwer verband vraag ik, is er tussen: hij geeft 'en dubbeltje aan 'en bedelaar, - als tussen: hij slaat zijn broer met zijn eigen stok weerom?

Laat men nauwkenrig kontroléren, en men zal waarnemen - mits men zich eerst ontdaan heeft, - en hoe moeilik is dit vaak! - van alle áángeleerde anti-diluviaanse taal begrippen, - men zal wáárnemen dat van al dat nauwe verband 'en gezond taalmens van ónze tijd niemedal voelt.

Die ouwe zunrdesem zelfs proeft men, ondanks dat Kaakebeen in veel zich ontdeed van 'et oude, toch weer in zijn indeling van: voorwerpen, en zelfstandige akkusatiefbepalingen (: hij is zijn geld kwijt); en van zelfstandige datiefbepalingen (: de dief ontliep zijnen vervolgers, lees: vervolgeren), en van zelfstandige genitiefbepalingen (: gedenk onzer), en van zelfstandige voorzetselbepalingen⁴⁾ (: denk aan mij); en

1) Zie hiervoor blz. 41.

2) ‘Zij is eene contradictio in adjecto, en is de vrucht van belenkelijke begripsverwarring,’ Woltjer.
't Feit is zo, maar d'oorzaak schijnt professor ook al niet te ‘bevroeden’.

3) Eén voor allen: vgl. Jacobs-Koenen, § 97, in verband met § 94. De hele redenering daar is noch al verward.
En verder de overige spraak kunstenaars.

4) Wanneer kan men eigenlik spreken van voortzetselbepalingen?
Wel, het woordverband - zo bleek hiervoor - wordt in de regel niet uitgedrukt òf, indien wèl, allereerst door hulpwoordjes, enkele malen maar door de woordvorm.
Nu kan men ook alleen dit uitgedrukte verband opgeven, b.v. in een Beknopte Spraakleer: alleen dus letten op de zogenoemde vorm!
Tussen bepalingen en het overige van de zin wordt 'en onderscheiden verband uitgedrukt door 't zelfde woordje, b.v. door ‘aan’: men kan dan spreken van de aan-konstruksie, in deze en die gevallen, of bij deze en die werkwoorden, bij dit soort bijv. naamw.
Bij déze verdéling-alléén kan men spreken van voorzetsel-konstruksie, kortheidshalve van voorzetselbepalingen. Maar - dan is ook in ‘geef 'et aan de bedelaar’, en ‘geef 't 'em in z'n hand’ 't laatste zindeel bij beiden 'en voorzetselbepaling.
Vele spraakkunstenaars zijn in dezen schrikkelik aan 't warren gegaan: in de eerste zin heet dit belanghebbend voorwerp, in de laatste wel voorzetselbepaling: hun ‘fundamentum divisionis’ is niet juist; ze verwarren betrekking, en aandui-vorm, zie hiervoor blz. 69.

[p. 262]

daar naast plaatst hij bijwoordelike bepalingen (: hij gaat met zijn vader op reis, b.v.).

Dat zich regelen naar 'en ouder taalstadium leidt tot inkonsekwensie en knoeierij. 't Vroegere verband toch is gewijzigd, maar - voor dit geval op deze manier, voor dat op die manier, zelfs scheelt 'et voor d'ene groep sprekers noch bij d'andere groep. En de taalverschijnselen van nu laten zich niet pasklaar maken in 'en vroeger kader.

Daarom ook mág, hoe 't vroeger was, geen máátstaf wezen voor de tegenwoordige taal. Hoe en waaruit de konstruksies ontstaan zijn, doet voor waardering, behandeling en indeling in de nú-taal niet af.

Hoogstens hoort dat als aanmerking - dus presies omgekeerd als in de zogeuoemde nederlandse spraakkunsten die nu in gebruik zijn, - in een uitgebreide historiese spraakleer, om toetelichten: èn hoe 't nú-algeméne ontstond èn hoe archeïsmen van vroeger zijn overgebleven.¹⁾

'En indeling van de nederlanders van nu naar middeleeuwse toestanden zou van weinig inzicht blijk geven in staathuishoudkunde in 't algemeen. En toch, dat regelen naar vroeger tijd in de taal willen zelfs academici voor wetenschappelik verslijten!

1) Zie hiervoor ook vooral Talen, IV, 94, 343/4, 102, 90/1 noot; - V, 180, Opm.

Naschrift.

Al hoort 'et niet dierekt bij mijn vorenstaand betoog, zal ik er noch iets aan toe voegen over 'et pedagógiese van de metode, die 'k geschetst heb? De heren van de ouwere taal-iedeeën toch hebben 'et altijd zo druk over metode en pedagogie. Voor pedagogiese doeleinden dan ook jeremieeren zij zo over het verlies van de ‘vormen’!²⁾

2) Lees maar wat den Hertog-Koenen, Een Overijselaar, e.t.q. schrijven. -

[p. 263]

Wordt evenwel die pedagogie er niet maar bijgesleept, om 'en argument meer te hebben?

Want ook die heren zijn 't er wel over eens: goeie pedagogie eist: zèlf zuiver laten zien, iemand zelf nauwkeurig léren opmerken, zelfwerkzaamheid iemand aanwennen. En allereerst en vooral van wat onder zijn bereik is. -

Welnu, de algemeen-beschaafde spreektaal is geen taal van hoog-hoog boven 't gewone mensensoort zich verheffende begaafdeu;¹⁾ niet de konventionele frases-taal, die vaak heel-weinig-dichterlike ‘geesten’ in Gidsartiekelen, in toosten, bij begrafenissen, voor de balie, op de kansel ‘ten beste geven’;²⁾ - de algemene spreektaal die, komende onder elks bereik, daarom juist elks persoonlik eigendom kán worden; en te eerder dit wordt, omdat-ie leeft, en omdat elk-en-'en-ieder die dageliks kan hóren van beschaafden; die ten slotte dichter dan enige andere taal bij onze noordnederlandse volksdiealekten komt.³⁾ -

In die taal waarnemen wat ís, niet wat ‘geleerden’ willen fingeren, ontwikkelt - ik weet dit bij ondervinding - het waarnemingsvermogen van de leerling, 't scherpt zijn zin voor 't uit-elkaar-leggen van wat ingewikkeld is; - ook in dichtertaal; - 't vermeerdert sterk zijn eigen-taal-gevoel:

resultaten, tegengestelde van die waar nu op alle eksamens over geklaagd wordt.

Is dit zo'n wonder wel?

Eén sterk staaltje maar: prént de jongelui in: 'en woord als ‘vader’ in:

1) Dichters zijn eksepsies - zie hiervoor blz. 54.
Hun taal is niet om natebootsen: dat lijkt me net als of men elk verversknecht voorschreef: zie, hier heb-je vèrf en pensélen, en nu verf-je op de manier van Rembrandt, en anderen, en anders doe je verkeerd, anders bederf je onze algemene schilderij-verf-manie.
Laten we liever - de tijd is er beter besteed mee besteed ook! - probéren die dichters te begrijpen en te genieten - daarvoor zijn ze; - laten-we de jeugd ze leren genieten.
Moeten we niet tevreden wezen als 'en schildersjongen fatsoenlik deuren en vensters op z'n gewone manier verft, zonder lichteffekten à la Rembrandt? Of dat 'en Hogere-Bnrger 'en schip tekent, zonder 'et schilderachtige, individueel-eigene van 'en Mesdag? En zijn er Rembrandts en Mesdags onder - ik meen: zijn er ‘dichters’ onder: welnu, die laten zich toch niet voorschrijven, hóe ze volgens de konventsie (van sommige taalgeleerden) doen moeten! Die kennen de algemeen-levende spreektaal; best, ze nemen die als grondstof, zo men wil. Maar ze gaan hun eigen gang: ze geven kunst, ze vervormen taal, ze forméren taal! Zoals zij dat willen, móeten - om te uíten wat ín hun werkt en ómgaat. Dat hebben onze grote XVII^e eeuwers gedaan en doen onze jongere dichters noch!

2) Wat velen noch NB. voor ‘kunst’ willen verslijten. 'en raar ‘kunst’-je! zie hiervoor blz. 55, noot 1; en blz. 193/4, 192.

3) Zie hiervoor blz. 55.

[p. 264]

'en zoon slaat z'n vader; en in: 'en vader slaat z'n zoon; of als ‘bedelaar’ in: hij gaf de bedelaar 'en dubbeltje, en in: hij gaf 'en dubbeltje aan de bedelaar¹⁾, heeft - verschillende naamval, d.i. verschillende vorm, terwijl ze maar één en dezelfde vorm kúnnen zien -

en zo'n jonkmens kan voortaan veel, zo niet alles worden wísgemaakt!

Zo leert men hem 't zien áf; - leert 'em gelovig aannemen op 't gezag van z'n meester²⁾, ook al ziet hij 't tégendéél van wat meester hem gelieft te vertellen! -

Daarom - òm de spes patriae allereerst zelfs

‘der sprach unterricht muss úmkehren’!³⁾

B.H.

1) En zo verreweg de meeste woorden, zie vooral hiervoor, blz. 60-67, 37.

2) Zie van den Bosch, Pleidooi, 9 middenin, 11; en hiervoor blz. 186.

3) Vgl. prof. Viëtor, Der Sprachunterricht muss umkehren, - Hildebrand, Vom Deutschen Sprachunterricht, - enz., enz.