Taal en Letteren. Jaargang 5

[p. 161]

Het bijvoeglik naamwoord.
(Vervolg van blz. 116.)

We komen nu tot het sintakties

gebruik van het bijvoeglik naamwoord.

De spraakkunsten, kleine zowel als grote, spreken van bijvnw. in attriebutief en van bijvnw. in prediekatief gebruik, of ook kortweg van attriebutieve en van prediekatieve adj.

Bij de beantwoording van de vraag, wat daaronder is te verstaan, zullen we beginnen met het attriebutief gebruik. Enkele tiepiese voorbeelden mogen vooropstaan:

1.	Dit harde hout is haast niet te bewerken. Groter genot ken ik niet. Je zoudt me daarmee een groot plezier doen.
2.	Zwarte aalbessen vind ik op de duur niet zoo lekker als rode of witte. 't Is een groot verschil of ik hard hout of zacht = of ik hard of zacht hout te bewerken heb. Zo'n groot geluk vind ik 't niet, maar een klein is 't daarom evenmin.
3.	Karel de Stoute. Frederik de Grote.
4.	Hij heeft me heel de geschiedenis tot in biezonderheden verteld. Heel de stad is er vol van. Heel 't huis staat in brand.^1)

Een attriebutief gebruikt bijvnw. is in onze voorstelling zo eng met het bijbehorende zelfstandige begrip verbonden, als 't maar mogelik is.²⁾

Als we zeggen: hard ijzer, dan voelen we een inniger verbinding tussen de begrippen hard en ijzer, dan wanneer we zeggen: ijzer is hard, waarin hard prediekatief gebruikt is.³⁾

1) Zoals me wordt verzekerd komt dit gebruik van heel alleen in 't Zuiden van ous laud in de beschaafde spreektaal voor. Is dat zo?

2) Vgl. Valentine(-Keane), New high German, 1894, Vol. I, § 377: ‘the quality is regarded as incorporated with the Substantive’. - Sweet, A new English Grammar, Part I 1892, § 186: ‘We distinguish adjectives as assumptive (attributive) and predicative according as they imply or state an attribute or qualification of the nounword’. Kort en boudig beide.

3) We konstateren hier reeds prediekatief gebruik, en gaan ook reeds bij de bespreking van attriebut. adj. op 't wezen van prediek. adj. in. 't Een wordt duideliker door 't ander en herhalingen worden op deze wijze vermeden. Zie overigens nog bl. 166 vv.

[p. 162]

Nu is 't zeker waar, dat in onze voorstelling 't ene attriebutieve adj. inniger kan zijn verbonden met de bepaalde zelfstandigheid als 't andere. Zo zijn b.v. relatieve komparatieven en superlatieven wel nooit zoo eng met de zelfstandigheid verbonden als posietieven. In: Dat is voor mij een groter genot of het grootste genot is groter en grootste niet zo inherent met genot verbonden als groot in: Dat is voor mij een groot genot.¹⁾ En ook de posietieven inhereren niet alle even sterk met de bijbehorende zelfstandigheid; zo is hard en ijzer onafscheideliker met elkaar verbonden in onze voorstelling, als b.v. dure en tabak in: dure tabak. Maar dit alles is niet van invloed op de indeling in attriebutieve en prediekatieve adj., omdat toch steeds de verbinding van attrieb. adj. en zelfstandigheid enger is dan van prediek. adj. en zelfstandigheid. Vgl. Dit genot is voor mij groter of het grootste. Deze tabak is duur, waarin ieder lossere samenhang tussen de besproken begrippen zal voelen dan in de voorafgaaude voorbeelden met attrieb. adj.

Ten overvloede herinneren we er nog aan, dat soms uit een attriebutief adj. met zijn zelfstandigheid een compositum is geworden, b.v. grootvader, hogepriester, oudsoldaat, jonggezel, kwajongen, 't Hoger- en 't Lagerhuis (in Engeland), je bent een goedbloed, een dikzak, enz., ook waar 't schrift dit niet uitdrukt, b.v. Lager Onderwijs, Middelbaar Onderwijs, Hoger Onderwijs, de lagere school (vgl. de hogeschool), e.a.m. Zie ook nog de composita in Opm. 1 op blz. 163/164.

Dat in Karel de Stoute, Frederik de Grote, Julianus de Afvallige, e. dgl. het bijvnw. met het zelfstnw. zo innig mogelik is verbonden, behoeft wel geen betoog. In zulke gevallen - ook als een ranggetal volgt, b.v. Willem de Derde, of een subst., b.v. Willem de Zwijger (vgl. Jan zonder Land) - hebben we met (historiese) eigennamen te doen, die op de grens van composita staan (vgl. in 't Frans Charlemagne < Carolus Magnus = Karel de Grote, waar we dus éen woord hebben; steeds Charles-Quint en Sixte-Quint, en naast Louis le Grand ook wel Louis-le-Grand, e. dgl. m., waarin de streepjes het gevoel voor composita uitdrukken). - Vergelijking met diezelfde adj. in prediekatief gebruik is hier niet te maken, al ligt ook dit gebruik aan de opgegeven eigennamen ten grondslag; b.v. Karel is stout in zijn plannen,

1) De psiechologiese reden daarvoor menen we daarin te vinden, dat met het gebruik van relatieve komparatieven en superlatieven een (al of niet uitgesproken) vergelijking gepaard gaat, waardoor we dus deze komparatieven en superlatieven volwaardig slechts vergelijkenderwijs met de zelfstandigheid in verbinding brengen. En nu is een vergelijkenderwijze verbinding steeds losser als een onmiddellike. (Vgl. in kunsttaal: De zon is 't oog van den hemel met: De zon is als 't oog van den hemel.)

[p. 163]

in zijn krijgstochten, e. dgl. Julianus is afvallig geworden van het Christendom.

Heel de stad, heel de geschiedenis, enz. is vrijwel hetzelfde als de hele stad, de hele geschiedenis, enz. Ook hier hebben we dus zeer enge verbinding. Vergelijken met hetzelfde adj. in prediekatief gebruik kunnen we niet, daar 't in deze betekenis niet prediekatief gebruikt wordt. -

Nu we 't wezen van 't attriebutief gebruikte adjektief hebben besproken, dient de vraag beantwoord: Waar vinden we 't attrieb. adj.?

In de voorbeelden onder 1 onmiddellik vóor 't substantief.

Opm. Vóor een voornw., dat ten volle met de funksie van een subst. optreedt, dus (ten slotte ook weer) een subst. is, kennen we alleen 't volgende geval: (O,) dat lieve ik (, dat weet wat!).
Overigens kunnen alle woorden, dus ook voornw., als zelfstnw. voorkomen, en dan kan natuurlik ook een attrieb. adj. voorafgaan; b.v. Jou eeuwige ik, ik en nog eens ik. Die vervelende dats. Enz.
Maar (zuivere) voornw. kunnen geen attrieb. adj. voor zich hebben. (Vgl. nog blz. 166, slot van Opm. 7.)

In de voorbeelden onder 2 zien we gevallen, waarin het zelfstnw. niet volgt; 't is echter makkelik zonder de minste gewrongenheid onmiddellik er achter aan te vullen. Zo kunnen we 't ene ogenblik zeggen: 't Is een groot verschil, of ik hard hout of zacht te bewerken heb; en 't andere: 't Is een groot verschil, of ik hard hout of zacht hout te bewerken heb; en weer op een andere tijd: 't Is een groot verschil, of ik hard of zacht hout te bewerken heb.

De voorbeelden onder 1 en 2 zouden dus ook als 1a en b te rangschikken zijn, waardoor 3 en 4 werden 2 en 3.

In 3 vinden we het adj. achter het subst. en daarvan door het bepal. lidw. gescheiden (resp. daarmee door het bep. lidw. verbonden).

Opm. 1. In zusjelief, moederlief, jongelief, de Staten-Generaal, de grootmeester-natsjonaal, de prokureur-generaal hebben we, zoals ieder kan voelen, met zuivere samenstellingen te doen. Lief, Generaal, natsjonaal zijn geen bijvnw., die onmiddellik op 't zelfstnw. volgen, zoals men nog in spraakkunsten vindt opgegeven¹⁾; we voelen ze niet als afzonderlike begrippen, maar ze vormen met het voorafgaande éen begrip. De composita met -lief zijn ‘Kosewörter’, vgl. moedertje e. dgl. En voor de andere vgl. de landdag, de landsadvokaat, enz. Wat over zulke woorden

1) Zie b.v. Terwey, Nederl. Spraakk. ⁹, § 272.

[p. 164]

biezonders te zeggen is, hoort bij de woordvorming¹⁾ en bij het zelf-standignaamwoord thuis.
Ook moedernaakt, handgemeen, sneeuwwit en dgl. zijn natuurlik samenstellingen; maar daaraan twijfelt niemand. In 't verband hier (subst. + adj.) wilden we echter terloops op zulke composita wijzen, al zijn ze van geheel andere aard als de voorafgaande: 't zijn adj. en de eerstgenoemde zijn subst.
Opm. 2. Als God Almachtig in de eedsformule wordt gebruikt, zal wellicht menigeen Almachtig als iets afzonderliks, dus als een adjvoelen. Dit zou dan een geval zijn, waarin een zuiver attriebutief adj. post positum voorkwam in de gesproken taal. Maar daar we dergelijke formules niet tot de levende spreektaal kunnen rekenen, hoeft dit geval voor de spreektaal niet mee te tellen.
Is Godalmachtig een tussenwerpsel, dan is 't natuurlik een samenstelling. Vgl. Gód Almáchtig met Gòdalmáchtig.
Opm. 3. Wat heeft de jongen in zijn handen? Hij heeft zijn handen vol (met) kersen. Hierin hoort vol gedeeltelik bij handen, gedeeltelik bij hebben, maar 't meest, zoals we voelen, bij handen. Vgl. Hij neemt zijn handen vol kersen. Hij heeft zijn handen vol. Zijn handen zijn vol (kersen). Vol is dus een bijvnw., maar zó een, dat niet zo eng mogelik met de zelfstandigheid is verbonden. Vooral door de zinnen, die ter vergelijking er bij staan, zal 't wel duidelik zijn, dat vol in de gegeven voorbeelden prediekatief gebruik is. Vgl. nog: Met volle handen kwam 't ventje aanlopen.
Ditzelfde gebruik vinden we ook in de volgende en in dergelijke voorbeelden met maat-betekenende adj.: Dit vat is vol wijn. Er lag een vat vol wijn in de kelder. De tafel is anderhalf el lang. Prediekatieve adj. hebben we dus ook in: Die jongen heeft zijn hand vol appels. Piet heeft een hand vol knikkers.
Maar als we nu met deze laatste zin vergelijken: Piet wou zijn tol niet voor een handvol knikkers geven, dan zien we, dat we hier niet een afzonderlik adj. vol hebben, maar dat handvol éen begrip is. Vgl. Piet wou zijn tol niet voor een zakje knikkers geven. Handvol is een zelfstnw. van maat, evengoed als zakje. Zo vinden we ook samengestelde subst. van maat in: Geen duimbreed of geen haarbreed wil hij wijken.
Opm. 4. Iets anders treffen we in 't volgende aan. In: Hier ligt of hier is het zand tien voet dik is dik natuurlik een prediek. adj. (zie de vorige Opm.). Zo ook in: Het boek is twee vingers dik. Het boek is (g)een vinger dik. Op de grens van een samenstelling kan staan een ringer dik in de zin: Het stof lag een vinger dik op de meubels; namelik als daardoor wordt uitgedrukt, dat het stof heel dik, zonder daarom

1) Vgl. Taal en Letteren II, blz. 316 vv.

[p. 165]

precies ter dikte van een vinger, op de meubels lag (vgl. moedernaakt = geheel naakt, sneeuwwit = erg, zuiver wit). En een zuiver compositum hebben we in: Het stof lag er vingerdik. Doch nu niet een subst., zoals er in de vorige Opm. voorkwamen, maar een adj. van maat. We kunnen hier ook niet met de bij subst. passende woordjes een of geen konstrueren, of vinger wordt weer een subst. en dik een afzonderlik adj. (zie hiervoor). Zo is ook torenhoog een samengesteld bijvnw. van maat in: De balen katoen lagen er torenhoog. Vgl. Torenhoge stapels goederen lagen in de magazijnen.
Opm. 5. Vergelijken we: Lang is hij in zijn nieuwe woonplaats niet gezond geweest met Een hele tijd lang ging 't goed met zijn gezondheid, maar tegenwoordig is 't helemaal mis met hem, dan vinden we in 't tweede voorbeeld eenzelfde woord lang als in 't eerste; beide zijn natuurlik bijwoorden. In de tweede zin is lang nader omschreven of beperkt door een hele tijd. Vgl. Drie dagen lang stond 't water in 't overstroomde dorp. Tijd is een subst., lang een adv. Zo ook kunnen we tijd een subst. en lang een adv. noemen in: Een tijd lang wassie gezond; als we namelik tijd en lang met een kleine pauze tussen beide en nagenoeg of geheel met dezelfde nadruk uitspreken. Maar we kunnen ook tijd en lang in eens uitspreken, dikwels met de hoofdtoon op tijd en de bijtoon op lang; b.v.: Ik was een tíjdlàng in Frankrijk. Dan hebben we met een samenstelling te doen (vgl. Ik was een tijdje in Frankrijk) en wel met een subst van tijd. Vgl. Ik was een jaar in Frankrijk.
Opm. 6. We hebben in de voorafgaande 5 Opmm. er op willen wijzen, dat we in al de daarin genoemde gevallen - uitgezonderd misschien in de eedsformule, zie Opm. 2 - niet te doen hebben met attriebutieve adj., die post positum staan, maar òf met prediekatieve adj. òf met leden van een samenstelling. Slechts een oppervlakkige waarneming kan hier op een dwaalweg brengen; en daartegen hebben we willen waarschuwen. Feit is namelik dit, dat de levende Nederlandse spreektaal geen zuivere adj. in attriebutief gebruik post positum heeft. Attriebutieve zuivere adj., onmiddellik achter een zelfstnw., kunnen slechts in kunsttaal (bij dichters en in de eedsformule) voorkomen.
Onmiddellik achter subst. komen alleen voor bijvl. bijw., zoals we er hiervoor op blz. 111 hebben genoemd: De kamer boven, en dgl.
En verder kan alleen onmiddellik achter subst. of pronom. staan een attriebutief pronomienaaladjektief, als men namelik in zulke gevallen van een adj. wil spreken en niet liever van een voornw. of van een lid van een samenstelling. We bedoelen gevallen als: De dief zelf heeft het gestolene teruggebracht. De mens alleen zou tegen de machtige natuur niet veel kunnen uitrichten. Ik zelf (of ikzelf) heb 't gezien. Zij alleen waren er bij. Dat alleen is reeds voldoende om hem te bevorderen.
Opm. 7. Met de laatste voorbb. in de vorige Opm. zijn te verge-

[p. 166]

lijken: De dief heeft het gestolene zelf teruggebracht. De mens zou alleen tegen de machtige natuur niet veel kunnen uitrichten. Ik heb 't zelf gezien. Ze waren er alleen bij. Dat is alleen reeds voldoende om hem te bevorderen. Hieruit zien we, dat zelf en alleen niet onmiddellik op de zelfstandigheid hoeven te volgen. Wie deze woordjes als zuivere adj. voelt, kan hier aan prediek. gebruik denken, omdat de verbinding tussen zelf en dief, enz. niet zoo eng mogelik is, waarmee gepaard gaat een andere plaatsing van die woordjes, dan in de opgegeven tiepevoorbeelden op blz. 161. Maar zuiver prediekatief gebruik hebben we hier toch ook niet; vgl. met wel zuiver prediekatief gebruik: De mens is, alleen, niet zoo machtig als verenigd met anderen. We hebben dus noch zuiver attriebutief, noch zuiver prediekatief gebruik; daarom kunnen we hier o.i. gevoegelik van prediekatief-attriebutief gebruik spreken. Vgl. nog blz. 168 v.
In: Alleen hij heeft het gezien. Alleen dat is waar zien we alleen als bijvl. bijw. onmiddellik vóor de zelfstandigheid gebruikt. Of noemen we alleen hier liever een bijw.? Vgl. Slechts hij heeft het gezien. Maar dan: de kamer boven, enz.? zie blz. 111. We zien hier weer, hoe moeielik soms de begrenzing van een woordsoort kan zijn.¹⁾

Eindelik in de onder 4 genoemde voorbeelden zien we het bijvnw. heel voor 't zelfstnw. staan, maar er van gescheiden door het bep. lidw. (resp. door het bep. lidw. er mee verbonden). Zo iets komt alleen bij heel voor en bij geen ander adj.²⁾

Opm. Zinnen als: Zo groot een opoffering heeft hij niet verdiend³⁾, waarin het attrieb. adj. voor 't subst. staat met een onbep. lidw. tussen beide, zijn alleen in de kunsttaal mogelik; in de spreektaal komen ze niet voor. -

Nu we weten, wat we onder attriebutief gebruik hebben te verstaan, kunnen we kort zijn over 't prediekatief gebruik van 't bijvnw. Wordt namelik een adj. niet attriebutief gebruikt, dan komt het prediekatief voor; 't een sluit het ander uit. Op een paar overgangsgevallen is dadelik na de volgende voorbb. verwezen.

1.	Dit hout is hard. Hij is doof. - Ik voel, dat dit hout hard is.
2.	De pasjent wordt weer gezond. Deze koopman blijft gelukkig in zijn handelsondernemingen. Dat lijkt wel aardig. Ze heet arm, maar ik geloof 't niet. - Ik geloof, dat hij gezond wordt.

1) De inhoud van deze 7 Opmm. is voor 't grootste deel ook in de ‘begrenzing van het bijvnw.’ (blz. 109/16; zie nog 't slot daarvan) thuis te brengen. Om 't verband en ter vermijding van herhalingen is echter niet alles bij de begrenzing behandeld, wat er toe behoort.

2) Vgl. noot 1 op blz. 161.

3) Vgl. Terwey, § 272. Bos, Neerlands taal I, § 8; e.a.

[p. 167]

3.	Dat bleek onmogelik (te zijn). Hij scheen gelukkig (te zijn), maar was in werkelikheid diep te beklagen. - Ik dacht niet, dat die oplossing zo moeielik zou blijken (te zijn).
4.	Het touw zit vast. Hij voelde zich toen gelukkig. Zijn broer is ziek thuis gekomen. - Ik zag, dat het touw vast zat. Toen ik mijn zieke broer telkens magerder en ouder terugzag, moest ik ten laatste wel geloven, dat hij niet lang meer zou leven.
5.	De bode kwam ademloos aanlopen. - Ik zag de bode ademloos komen aanlopen.
6.	Ik ben benieuwd naar de laatste oorlogstijdingen. We zijn besloten, de tentoonstelling te gaan bezoeken. - Nu ben ik 't spoor bijster. Toen hij zijn werk klaar had, ging hij wandelen.
7.	En toen ik, (weer wat) uitgerust, nog een uurtje voortging, kwam ik op de plaats van mijn bestemming aan. Bleek van schrik liepie op me toe.
8.	De lamp is aan. 't Werk is af. (Zie blz. 112/3).

Deze voorbeelden zijn in verschillende rubrieken ingedeeld, zoals we dit ook met de voorbb. voor attrieb. adj. hebben gedaan. Er zijn voor 't prediekatief gebruik van 't bijvnw. misschien nog wel meer rubrieken op te geven; maar onvolledigheid schaadt hier te minder, omdat in de grote verscheidenheid van tiepevoorbeelden op 't gebied van 't bijvnw. zulke met attrieb. adj. (zie bl. 161) en evenzo die met prediek.-attrieb. adj. (als men deze niet tot de attrieb. wil rekenen; zie blz. 166 Opm. 7 en blz. 169) gemakkelik zijn te onthouden en in alle andere immers prediek. adj. voorkomen.

Doch we willen deze mechanies-praktiese regel laten rusten: het wezenlike kenmerk van alle prediekatieve adj. is dit, dat ze nooit zo eng mogelik met het bijbehorende zelfstandige begrip verbonden zijn.¹⁾ Hiervóor, bij de bespreking van 't attrieb. adj. is daarop reeds enkele keren gewezen. Het bijvoeglik begrip treedt in prediekatief gebruik nadrukkeliker, zelfstandiger op als in attriebutief gebruik. Grammaties vindt die meerdere zelfstandigheid zijn uitdrukking daarin, dat het prediek. adj. nooit dierekt met 't subst. is verbonden, of, om duideliker te zijn, 't prediek. adj. is steeds door iets met betekenis van 't subst. gescheiden: door een werkwoord of door een pauze²⁾. B.v.: Hij is

1) Vgl. blz. 161, noot 2, de aanhaling uit Sweet; en verder Valentine t.a.p.: ‘The [predicative] Adjective is thought of as independent of the Subst.’

2) Dit zijn grammaties-logiese middelen, die steeds andere begrippen meer of min uiteen houden; en ze hebben altijd betekenis, inhoud. - Daarentegen is het bep. lidw. in verreweg de meeste gevallen een woordje zonder betekenis, zonder inhoud, niets dan een vormwoord, zouden we kunnen zeggen. Zeker is dit het geval in Karel de Stoute (vgl. Charles-Quint, Carolus Magnus > Charlemagne) e. dgl. en in heel de stad, enz. (zie blz. 162/163). Daarentegen niet in: De bijbel is voor mij hét boek. Ook nog niet in: Dat zegt de schrift (= de heilige schrift = de bijbel). Maar wel in: De roos is een bloem. Vgl. Eerlikheid is een deugd.

[p. 168]

gelukkig. Hij leeft gelukkig. Hij kwam ziek thuis. - En toen de moeder, afgetobd, eindelik te bed ging, bleek 't spoedig, dat ze te overspannen was om in te kunnen slapen. Vermoeid van 't werk gingie wat liggen¹⁾. -

Ten slotte wijzen we nog op gevallen als de volgende:

1.	Dit schrift is 't volle. Het mooie schrift is 't volle. Die spijkers zijn de goeie. Dit boek is 't verkeerde. - Ik merkte, dat het meegebrachte boek het verkeerde was.
2.	Mijn appel is de grootste. De mooiste vruchten zijn niet altijd de lekkerste
3.	In een geval als 't eerstgenoemde. Zo'n mooi werk als het besprokene bezit ik niet^2).

We vinden hier overal bijvnw. als ‘naamwoordelik deel van 't gezegde’, dus kortweg: als prediekaat. Bijgevolg zijn die bijvnw. prediekatief gebruikt³⁾. Maar zuiver prediekatief zijn ze toch niet; vgl. Dit schrift

1) Met opzet vermijden we opgave van plaats bij 't prediek. adj., daar die niet maar zo met een paar woorden is op te geven; bij 't attrieb. adj. ging dit makkeliker. Een prediek. adj. kan velerlei plaatsen in de verschillende gevallen innemen, maar in elk biezonder geval neemt het een vaste plaats in, even goed als 't attrieb. adj. Het kan dus niet van plaats veranderen zonder wijziging in betekenis of voorstelling. Van prediek. adj. te zeggen, dat ze ‘vrij in den zin staan’ (vgl. Kaakebeen, Bekn. Nedl. Spraakl. 1890, § 68), achten we dan ook niet gelukkig uitgedrukt en de viva vox zal daarbij niet zo zeer hebben te verklaren als wel er voor te zorgen, dat verwarring wordt voorkomen. Ook met het begin van § 67 bij Kaakebeen zijn we 't niet eens. Het opgeven van de plaats als criterium voor de onderscheiding van attriebutieve en prediekatieve bepalingen houden we bepaald voor verkeerd: 't raakt het wezen niet en zo licht is 't inkorrekt.

2) Ook zinnen als: Deze kaart is een oude, die daar ook, maar deze niet. De toren van Rotterdam is een hoge; die van Utrecht een hogere; de Eiffeltoren is de hoogste, horen hierbij. Zo gevormde prediekaten komen in 't Nederlands niet vaak voor (zie ook T. en L. II, blz. 19/20 en de noot op blz. 20/1), zeker niet in de spreektaal. 't Duits is er rijk aan. Alleen bij (gedachte = gevoelde) groepering in een bepaalde kategorie en bij adversatieve vergelijking (komparasie) worden ze gebruikt.

3) In 't laatste voorb. onder 2, op blz. 161 is een klein ook ‘naamwoordelik deel van 't gezegde’; maar het bijbehorende zelfstnw. geluk is hier weggelaten, omdat het in de vorige zin pas was genoemd en dat zelfstnw. om het parallellisme tussen beide zinnen weg kon blijven (samengetrokken zin!). Zonder de voorafgaande zin zou achter klein het zelfstuw geluk niet kunnen wegblijven. - Hierboven daarentegen hebben we in 1 en 2 enkelvoudige zinnen en onder 3 wel, als men wil, meervoudige, maar in geen geval parallellen. (O.i. is 't juister de zinnen onder 3 ook enkelvoudig te noemen.)

[p. 169]

is vol. Mijn appel is 't grootst. Hieruit volgt, dat de adj. in de gegeven voorbeelden ook een attriebutief karakter hebben, wat nog daardoor steun verkrijgt, dat achter die adj. het te voren genoemde subst. (meestal) kàn volgen¹⁾; b.v. De mooiste vruchten zijn daarom nog niet altijd de lekkerste vruchten. Doch eerst dan hebben we zuiver attriebutief gebruik; zo ook in: Dit is 't volle schrift, enz.

't Komt ons voor, dat uit het voorafgaande dit blijkt, dat we in alle drie gevallen te doen hebben met bijvnw., die noch zuiver attriebutief, noch zuiver prediekatief zijn. Omdat (gewoonlik) een zelfst. kàn volgen, en omdat ze (zo mogelik) verbuigen, worden ze, vergissen we ons niet, algemeen attriebutieve adj. genoemd. Er moet meer in de grammatieka onder éen naam doorgaan, wat niet geheel gelijksoortig is, en zo kunnen we met die benaming ook wel vrede hebben. Toch dunkt ons de naam prediekatief-attriebutief juister. (Vgl. blz. 166, Opm. 7.) En wie bij attriebutief blijft, heeft van onze gevallen een biezondere rubriek te maken, heeft ze in 't biezonder te bespreken en kan ze maar niet zo in éen adem met de andere gevallen van attriebutieve adj. noemen²⁾. -

We menen nu genoeg over de begrippen attriebutief gebruik en prediekatief gebruik van 't bijvnw. te hebben gezegd, om tot de beantwoording van de vraag over te gaan, of alle bijvnw. op deze twee manieren kunnen voorkomen, en zo neen, welke dan alleen attriebutief, welke alleen prediekatief gebruikt worden. Omdat een adj., dat prediekatief-attriebutief gebruikt is, steeds ook zuiver attriebutief kan voorkomen, volstaat de naam attriebutief voor deze beide gevallen.

Als regel nu is aan te nemen, dat een bijvnw. zowel attriebutief als prediekatief kan voorkomen. Uitsluitend attriebutieve en uitsluitend prediekatieve adj. zijn de afwijkingen van deze regel. -

Uitsluitend attriebutief komen voor:

1.	de stoffelike bijvnw.: b.v. een stenen huis; een lakens pak.
2.	de bijvnw. van plaats, richting en tijd: b.v. in gindse hoek; op de bovenste plank; in de buitenste duisternis; - de zijdelingse, achterwaartse,

1) We verwijzen naar T. en L., vorige jaargang, blz. 107.

2) Met opzet hebben we niet gevraagd, of de adj. hier inherent zijn of niet. Ook in dit opzicht dunkt ons, staan onze gevallen (min of meer) op grensgebied. Maar een uiteenzetting daarover zou wijdlopig en vooral subtiel worden, en misschien niet eens duidelik genoeg zijn; daarom laten we 't liever aan belangstellenden over, hun gevoel zelf te raadplegen.

[p. 170]

	schuinse beweging; - de hedendaagse beschaving^1); dat is dagelikse kost; tot op de huidige dag; de jaarlikse kollekte^2).
3.	de met plaatsnamen samenhangende bijvnw. op -er; b.v. Haarlemmer olie; Deventer koek; de Rotterdammer koerant.

Opm. 1. De van plaatsnamen afgeleide bijvnw. op -s, benevens de bijvnw., die op -s van persoonsnamen zijn afgeleid, zijn ook veelal slechts attriebutief te gebruiken; maar prediekatief gebruik is niet geheel buitengesloten³⁾. Zo kunnen we naast: de Zwolse koerant, de Nederlandse regering, Hollandse kaas, of naast: de Juliaanse tijdrekening, het Erasmiaans gymnasium, de Lutherse bijbelvertaling niet zetten: de koerant is Zwols, enz. of de tijdrekening is Juliaans, enz.
Maar wel kan men zeggen: Dat is weer echt Frans, Haags, Amsterdams, Zwols; en ook: Die uitdrukking is echt Luthers. Dat is weer iets zuiver Bilderdijks, Catsiaans⁴⁾, zowel naar inhoud als naar vorm, e. dgl. m.
Opm. 2. Er zijn ook nog andere voorbeelden te geven van uitsluitend attriebutief gebruik, maar die we niet onder een of meer regels kunnen samenvatten. We kunnen b.v. niet zeggen: Dat boek is verkeerd en wel: Dat is 't verkeerde boek of Dat boek is 't verkeerde. (Zie blz. 168.) Ook niet: Die burger is gezeten, maar wel: Die burger is een gezeten man of 't Is een gezeten lurger. Evenmin: Die schurk is godvergeten, maar wel: Dat is een godvergeten schurk (waarnaast wordt gehoord: een godrergetense schurk, dus zuivere adjektief-formasie; - analogie!). En zo zullen er wellicht nog wel meer te vinden zijn.
Ook zijn hierbij te voegen de volgende voorbeelden: Roerend goed; onroerend goed; de vallende ziekte; een stilzwijgende voorwaarde; brekende waar; ijlende koorts; een vanzelfsprekende veronderstelling; de betrokken ambtenaar; een zittend leren; een zittende levenswijs.
In de eerste afdeling zijn bijvnw. met de vorm van een verl. deelwoord; in de tweede zulke met de vorm van een tegenw. deelwoord. De verl. deelw. hebben hun werkwoordelike betekenis geheel verloren. De tegenw. deelw. staan in een ongewone betrekking tot het volgende zelfstnw. Het trekkende paard is het paard, dat trekt; maar roerend goed is geen goed, dat roert, maar dat geroerd, d.i. in beweging gebracht kan worden; en de vallende ziekte is niet de ziekte, die valt, maar de ziekte, die de zieke herhaaldelik doet vallen. En zoo verder: een

1) Vgl. de moderne beschaving, kunst. Maar: Dat is modern, opp. ouwerwets.

2) Maar bijvnw., die ‘de wijze der werking’ aanduiden, kunnen ook prediekatief worden gebruikt; b.v. 't Eksamen was mondeling, niet schriftelik. De opklimming is trapsgewijs. De voordracht, zijn manier van spreken was natuurlik. Terwey, § 105, 4^o en Koenen, § 178b, kennen zulke adj. alleen in attriebutief gebruik.

3) Wat Terwey e.a. niet kennen.

4) Hier is de vorming op -iaans!

[p. 171]

ieder kan gemakkelik in de nog volgende voorbeelden de betrekkingen spraakkunstig verduideliken.
Opm. 3. Zie ook nog wat over heel is gezegd op blz. 163. En zo zijn er wel meer gevallen, die niet onder regels zijn te brengen. -

De bijvnw., die uitsluitend prediekatief gebruikt worden, zijn:

1. alleen (een ander als voorkomt in Opm. 6 en 7 op blz. 165 en 166), anders, beu, beducht, behept, benieuwd, bestand, bijster, braak (voor wie in braak + land een compositum ziet; vgl. blz. 110), deelachtig, gedachtig, gewaar¹⁾, gewend, handgemeen, hoe, indachtig, jammer, kwijt, meester, onpasselik, onwel, schuld, stilletjes, tuk, wars, wel, wèl (zie blz. 113), welletjes, zo. Voorbeelden: Ben je alleen? 't Is niet anders. Ik ben 't beu, zo voor niets te werken. Hij is beducht, dat dat zaakje niet goed zal aflopen. In Oostenrijk is men voor nog meer aardbevingen beducht. Da's een lelike gewoonte, waarmee je behept bent. Ze was benieuwd naar de uitslag van 't eksamen. Wie is er op de duur bestand tegen laster? Je bent nu 't spoor helemaal bijster. Dat land ligt braak. Ik heb zijn hoge gunst maar niet deelachtig kunnen worden. Wees gedachtig aan onze afspraak. Ik geloof, dat ik de kust gewaar word. Hij is dat niet gewend. Hij is daaraan niet gewend. De jongens werden handgemeen. Hoe is 't nu met je? Wees indachtig aan mijn woorden. Wees de lessen indachtig, die je ouders je meegaven op je levensweg. 't Is jammer. Ben je je potlood kwijt? Hij is zijn vak meester. Ze werd onpasselik in die broeihitte. Ik ben onwel. Jij alleen bent schuld, dat alles zo slecht is afgelopen. 't Is stilletjes in de stad vandaag. Ben je tuk op kompliementjes? Ik ben wars van al dat gekibbel en die muggezifterijen. Ben je weer wel? Dat is wèl, welletjes. 't Is zo.

2. de volgende bijvnw., maar alleen in een bepaalde betekenis: bedacht, bereid, besloten, gereed, getroost, gewoon, klaar, machtig, moe. Voorbeelden: Ik was op zo'n vraag niet bedacht. (Vgl. De door het bestuur bedachte middelen, tot stijving van de societeitskas, konden geen van alle de goedkeuring van de vergadering wegdragen.) Ik ben bereid, je

1) Koenen, § 180, Opm. 3^o, beschouwt gewaarworden ‘als éene eenheid’, d.w.z. als een samenstelling. 't Kan waar zijn, maar dan zijn er nog heel wat meer composita met worden en zijn. En in elk geval is, wat er op volgt, een sofisme: ‘vandaar dat het w.w. gewaarworden als transitief w.w. wordt behandeld’. Waarom staan in die spraakkunst dan ook niet deelachtig worden, kwijt zijn, meester zijn e. dgl. m. als transitiva genoemd? Ik ben mijn geld kwijt is in dit opzicht toch zeker wel hetzelfde als: Ik word het schip gewaar. We zoeken hier tevergeefs naar konsekwensie; en al was er die geweest, dan nog konden we de noodzakelikheid voor zo'n radiekale kreasie van transitiva niet inzien.

[p. 172]

te helpen. (Vgl. Dat zijn goed bereide spijzen.) We zijn besloten, het nog eens te proberen. (Vgl. Een besloten vergadering.) Ben je gereed om mee te gaan? (Vgl. Dat was voor hem een gerede aanleiding om over de zaak te beginnen.) De jongen was heel getroost over 't wegvliegen van zijn mees; hij wist, dat hij toch gauw weer een andere zou krijgen. (Vgl. De spoedig getrooste famieliebetrekkingen wachtten niet lang met de erfenis te delen.) Aan zulke taal zijn we hier niet gewoon. (Vgl. Dat is de gewone loop van zaken.) Ik ben klaar om op te stappen. (Vgl. Ik houd er van, klare wijn te schenken.) Hij is zijn handwerk nog niet goed machtig. (Vgl. Er was eens een machtig koning.) Hij was zijn leven moe. Ik was 't moe, langer te wachten. (Vgl. De moeie leden uitstrekken.)

3. de bijvnw. en bijwoordelike bijvnw., die op blz. 112/3 zijn genoemd, met uitzondering van aan, toe en uit; als de ane kachel, de toee deur en de uite kachel (vgl. blz. 112) tot het beschaafde Nederlands is te rekenen. Voorbb. zie blz. 112/3. -

Tans is aan de beurt

De verbuiging van het bijvoeglik naamwoord.

Ze staat in 't nauwste verband met het sintakties gebrnik, in zoverre namelik als er alleen van verbuiging sprake kan zijn, wanneer het bijvnw. attriebutief (resp. prediekatief-attriebutief) voorkomt.

In zuiver prediekatief gebruik blijft het adj. steeds onverbogen. Voorbb. zie blz. 166/167. -

Maar ook een attriebutief adj. kan onverbuigbaar zijn. Zo blijven steeds onverbogen:

1. de van plaatsnamen afgeleide bijvnw. op -er, of die we voor ons gevoel daarmee op éen lijn stellen; b.v. de Amsterdammer krant (vgl. Amsterdam); Haarlemmer olie (vgl. Haarlem); de Leeuwarder mart (vgl. Leeuwarden); Deventer koek (vgl. Deventer).

Opm. Komen zulke woorden in straatnamen e. dgl. voor, dan zijn 't delen van samenstellingen, ook in schrift; b.v. de Vuchterstraat, de Vuchterdijk, de Haarlemmerdijk, de Deventerstraat.

2. de stoffelike bijvnw. op -en; b.v. de houten kast; het stenen huis; ijzeren kasten.¹⁾

1) Onder verwijzing naar blz. 115, noot 4 en in de vorige jaargang naar blz. 100/1 willen we ook hier niet verzwijgen, dat het in 't beschaafde Nederlands zeer gebruikelik is, van de stoffelike bijvnw. op -en de n niet uit te spreken, dus te zeggen: de houte kast, het stene huis, ijzere kasten. - In 't algemeen is als regel op te geven, dat de beschaafde Nederlanders grotendeels niet -en uitspreken, maar -e, net gelijk of 't buigingsuitgang of woordvormend element is.

[p. 173]

3. de bijvnw. linker en rechter, benevens rosa, lila en rose; b.v. De linker hand, de linker helft; de rechter zij, de rechter hoek. Het rosa lint aan uw hoed is wat verschoten. Het lila kleed staat haar goed. Een rose japon; het rose lint.

Opm. Rechter en linker worden ook wel als delen van een samenstelling gevoeld en als zodanig geschreven: de linkerzij, de rechterhand, enz.
Van rosa hoort men ook wel eens de verbogen vorm: de rosae japon, het rosae lint.
Rose kan niet verbuigen, omdat het reeds de uitgang -e heeft. (Zie het kenmerk van verbuiging bij de adj. wat verder op deze blz.)

4. het bijvnw. heel, dat door het bep. lidw. of een voornw. van het zelfstnw. is gescheiden; b.v. Heel de boel was in de war. Heel 't dorp stond in brand. Ik heb heel dat boek gelezen en er heel wat¹⁾ moois in gevonden.

Opm. In: De zwartbonte koe. De Frans-Duitse oorlog. De rood, wit en blauwe vlag en dgl. zijn zwartbont, Frans-Duits en rood, wit en blauw composita, het eerste ook in schrift, het laatste niet; maar men schrijft ook wel rood-wit-(en)-blauw: de koppeltekens drukken dan, evenals in 't tweede voorbeeld, samenstelling uit. Naar de algemene regel verbuigt alleen het laatste lid der samenstelling. -

Nu we de gevallen van onverbuigbaarheid hebben gehad, kunnen we tot de verbuigbaarheid overgaan, waarbij ter vergelijking dikwels onverbuigbaarheid moet worden betrokken.

Maar vooraf de vraag beantwoord: Wanneer noemen we een bijvnw. verbogen? Als het de uitgang -e heeft aangenomen.

Allereerst volgen de gevallen, waarin het adj. steeds verbogen is:

1.	als het met het voorafgaande bep. lidw. op het zelfstnw. volgt; b.v. Karel de Kale, Filips de Goede (zie blz. 161 onder 3).
2.	als het met het voorafgaande bep. lidw. prediekatief-attriebutief gebruikt is. Voorbb. zie blz. 168: Dit schrift is 't volle. Mijn appel is de grootste. In een geval als 't eerstgenoemde. Enz. -

Aan de overblijvende biezonderheden omtrent de verbuiging van 't adj. willen we enkele opmerkingen van algemene aard laten voorafgaan. Daar we die opmerkingen zoveel doenlik door voorbeelden zullen verduideliken, zal op deze vooropstelling metodies wel niet veel zijn af te dingen; en we bekorten er de behandeling van de fleksie van 't adj. mee.

1) Let op de verschillende betekenissen van heel in deze zin! Vgl. nog: Ik heb wat of iets heel moois gelezen. Ik was heel alleen.

[p. 174]

Naar 't ons voorkomt, zijn er vier faktoren, waarmee bewust-onbewust rekening wordt gehouden bij de (al of niet) verbuiging van bijvnw., t.w.:

1^o. het geslacht (: onzijdig of niet-onzijdig¹⁾) van de bijbehorende zelfstandigheid;

2^o. het al of niet voorkomen van een bepalend woord (= determinativum: dus niet bijw.!), en welk;

3^o. dialektiese invloed;

4^o. ritme.

De beide eerste faktoren zijn van oudsher bekend en worden geïllustreerd door de volgende voorbeelden:

Voor 1^o.: U hebt me met uw komst groot genoegen gedaan. Er heerst grote nood in dat vissersdorp. Een hoog huis. Een hoge boom.

Voor 2^o.: Groot verdriet. Het mooie verschiet. Mijn vriend woont in een groot huis. Het grote huis daar op de hoek is van mijn oom. -

Wat de beide andere faktoren betreft, zo beginnen we met de bekentenis, dat we die niet altijd kunnen aantonen, ja dat we zelfs in de meeste gevallen daartoe niet in staat zijn. Toch geloven we, dat ons ‘ignoramus’ in geen verhouding staat tot de feitelike betekenis van deze faktoren voor de verbuiging van 't bijvnw. Enkele goudkorrels doen ons vermoeden, dat de bodem rijk is aan goud; wie delft er mee?

Met betrekking tot de dialektiese invloed herinneren we in de eerste plaats aan hetgeen Gallée op blz. 127, 2^e kolom over de drie grote dialektgroepen in ons land heeft gezegd: ‘Over wat Friesch, wat Saksisch, wat Frankisch is kan men nog heel weinig zeggen; vooral de scheiding der beide laatste dialecten is uiterst moeilijk... Wij zijn [voor “bepaalde aanwijzingen”] nog niet ver genoeg gevorderd met onze kennis der beide [laatstgenoemde] dialecten.’ Maar al weten we dan ook nog heel weinig, veel te weinig, van de drie grote dialektgroepen, toch kunnen we niet zelden een beschaafde Fries van een beschaafde Saks of van een beschaafde Frank onderscheiden, m.a.w. toch merken we invloed van deze dialekten op de beschaafde Nederlandse spreektaal. En doet zich bovendien niet in Brabant, toenemend naar de Belgiese grens, op 't Frankies de invloed van 't Vlaams gelden, waardoor dikwels de beschaafde Brabander zich kenbaar maakt in onderscheiding van andere Franken? Om maar iets te noemen: de aangesproken persoon gij, ge

1) We noemen in ons verband een zelfstnw. onzijdig, als er het voor kan staan, nietonzijdig, als de er aan kan voorafgaan. Juister zou 't daarom zijn als 1^e factor te noemen: de onderscheiding van de-subst. en van het-subst. Want het geslacht der zelfstnw. wordt niet uitsluitend door voorafgaande determinativa bepaald; hierover zal Dr. Kollewijn in deze jaargang uitvoerig handelen. (Vgl. reeds 2^e jg., blz. 22/50.)

[p. 175]

(dial. gêⁱ, ge); en de deminutiva op -ke (dial. mêⁱske = meisje, meske = mesje, b^uômke = boompje, enz.). Zo wagen we te veronderstellen, dat ook in de verbuiging van 't bijvnw. de Nederlandse dialekten verschillen zullen hebben aan te wijzen, welke weer inwerken op de beschaafde Nederlander, die, zoals wel de meesten, eenigsins onder de invloed van zijn dialekt spreekt.

Een voorbeeld van dialektiese invloed dient echter te worden opgegeven. De niet-friese Nederlander zegt: houte(n) kasten, stene(n) huizen, e. dgl. (zie blz. 172); maar uit de mond van een beschaafde Fries kan men horen: houtene kasten, stenene huizen; ook soms zelfs in 't enkv.: de houtene kast, het stenene huis. Vgl nog blz. 179. -

Over het ritme menen we dit te mogen zeggen: Als regel is aan te nemen, dat niet meer dan twee toonloze lettergrepen in 't spreken op elkaar kunnen volgen. Van drie opeenvolgende lettergrepen, die niet de hoofdtoon dragen, heeft meestal een van de drie de bijtoon. Drie (of meer? zie blz. 177 noot) opeenvolgende toonloze lettergrepen zijn zelden¹⁾. We kunnen dus de volgende ritmiese schemaas opzetten:

Hierbij moeten we nog dit opmerken: Ritme is in 't gewone spreken een vermijden van meer dan twee opeenvolgende beklemtoonde en van meer dan twee opeenvolgende toonloze lettergrepen. Maar ‘lettergreep’ is hier niet in de logies-etiemologiese (d.i. in de gewone) betekenis van 't woord te nemen, doch in de foneties-ritmiese.

Heel dikwels zal een lettergreep aan beide opvattingen beantwoorden; zo b.v. in: een gróot húis, gróte húizen, enz.²⁾.

Maar niet altijd. Nemen we b.v. De uitvoerigere berichten zijn verschrikkelik om te lezen. De uitspraak van 't adj. met uitgangs-e kan in de verbinding uitvoerigere berichten voorkomen (vgl. blz. 178). Als we nu aannemen dat de lettergreep -ri- de bijtoon draagt, dan nog blijven er, logies-etiemologies gesproken, drie lettergrepen over, die achter elkaar voorkomen, en die alle drie toonloos zijn. In werkelikheid, d.i. bij 't spreken zelf, is 't echter anders. Daar wordt de eerste e nagenoeg of geheel gereduceerd tot een overgangsklank (= glide

1) We onderscheiden maar eenvoudig hoofdtoon, bijtoon en toonloos, ofschoon met die woorden niet iets stabiels wordt uitgedrukt en ook de verschillen er tussen variëren kunnen. Vooral is de grens tussen bijtoon en toonloos niet altijd makkelik te trekken.

2) We zullen boven de toonloze lettergrepen geen teken zetten, omdat de nodige tiepen daarvoor ontbreken, en het bijmaken geen bepaald vereiste is, daar 't ook zonder het teken wel gaat.

[p. 176]

= Gleitlaut = son transitoire) tussen g en r, zodat er foneties-ritmies maar twee lettergrepen overblijven. Als we de gereduceerde e als e voorstelleu, dau hebben we dus ritinies: uìtvóerìgẹre beríchten; de klankverbinding -rìgẹre geldt ritmies voor twee lettergrepen.

En wanneer de lettergreep -ri- toonloos wordt gesproken, dus als -re-, wat ook (en naar we menen zelfs 't meest) voorkomt, dan wordt de e in be- nagenoeg of geheel tot een overgangsklank gereduceerd, zodat dan berich- ritmies voor éen lettergreep geldt; zó dus: uìtvóerigẹre bẹríchten. Of ook de i en de e in -rige- ondergaan reduksie, zodat -vóerịgẹre voor twee lettergrepen geldt; dan hebben we bijgevolg: uìtvóerịgẹre beríchten.

Daarnaast kan ook voorkomen reduksie van de i tot een glide en wegval van de verbuigings -e, dus uìtvóerịger beríchten, waarin -vóerị- ritmies éen lettergreep is.

Ritmies wordt dus het getal van twee opeenvolgende toonloze lettergrepen in geen van de vier mogelikheden overschreden.

Volgt daarentegen geschriften, waarin de e van de eerste lettergreep niet kan worden gereduceerd, omdat de natnur van de volgende konsonant (s) dit niet toelaat in 't Nederlands¹⁾, dan horen we ook slechts: uìtvóerìgẹre geschriften, uìtvóerịgẹre geschríften of uìtvóerịger geschriften. Hier hebben we dus éen ritmiese mogelikheid minder.

Nu menen we waar te nemen, dat in het volmaakt ongedwongen spreken geregeld wordt gezegd: uitvoeriger geschriften, en veelal ook uitvoeriger berichten, maar daarnaast toch ook uitvoerigere berichten. Is die waarneming juist, dan volgt daaruit als regel voor de verbuiging van 't adj.: uitvoeriger blijft onverbogen als geschriften volgt, het kan onverbogen blijven, maar kan ook verbogen worden, als het aan berichten voorafgaat. En waardoor ontstaat dit verschil? Doordat in het eerste geval een s op de toonloze lettergreep ge- volgt, terwijl in 't laatste geval na het toonloze be- een liquida (r) komt. Voor het ritme is 't dus volstrekt niet onverschillig, welke klanken op elkaar volgen.

Een ander voorbeeld: Voor de onvermijdelike gevolgen moet je maar zelf instaan Hoe ziet het er hier ritmies met onvermijdelike gevolgen uit? Draagt. -li- de bijtoon, dan zijn deze twee gevallen mogelik: onvermíjdelìke gevólgen of onverṃidẹlìke gevolgen. In beide gevallen volgen niet meer dan twee toonloze lettergrepen op elkaar. Maar draagt

1) Vgl. de vele anlautende gr- in 't Nederlands (: graag, grief, grauw, grap, gras, enz.), waartegenover nergens gs- of gz- staat, maar ges- of gez- (: geslacht, geschil, gespuis, gezicht, gezocht, enz.). Ook is hier dadelik te noemen de andere liquida l: glad, gleuf, glijden, gloed; geloven (= geloven, vgl. hd. glauben).

[p. 177]

-li- niet de bijtoon, dan kunnen we niet anders skanderen als zo: onvermíjdelike gevólgen, dus met drie opeenvolgende toonloze lettergrepen. De verbogen vorm van 't adj. blijft in elk geval intakt.

Hoe verklaren we ons deze mogelikheid, dat hier drie toonloze lettergrepen op elkaar volgen? O.i. daaruit, dat de regel: het bijvnw wordt in 't meerv. verbogen (zie blz. 178) sterker werkt als de ritmiese regel. Daar staan immers ook andere gevallen naast, waarin het adj. reeds ter wille van 't ritme onverbogen voorkomt en er toch drie toonloze lettergrepen op elkaar volgen; b.v. de ongebruikeliker gereedschappen of de ongebruikeliker geschiedbronnen, die, als -li- geen bijtoon draagt, toch wel zo te skanderen zijn: de ongebrúikẹliker geréedschàppen, de ongebrúikẹliker geschiédbrònnen¹⁾. -

Is 't misschien ook van invloed op het ritme of 't een of ander woord in de zin een emfatiese klemtoon krijgt? -

Ten slotte moeten we nog hierop wijzen: Als een Nederlander, die beschaafd spreekt, maar toch onder inwerking van zijn dialekt, uaar een andere streek van ons land verhuist, waar een ander dialekt wordt gesproken en waar de beschaafden dus veelal onder inwerking van dat dialekt Nederlands spreken, dan zal 't licht gebeuren, dat hij langzamerhand onder de invloed van het voor hem nieuwe dialekt komt. Van dat ogenblik af aan is zijn beschaafd Nederlands aan de inwerking van twee dialekten blootgesteld en zal hij, waar dit tot verschillen in de fleksie van 't adj. moet leiden, nu eens volgens dit, dan weer volgens dat dialekt de adjektiefvorm gebruiken. Voegen we hierbij de uit ritmiese oorzaken dikwels mogelike tweevormigheid van 't adj. (zoals we hiervóor zagen), dan zal 't wel voor een ieder duidelik zijn, hoe 't mogelik is, dat de vorm van een bijvnw. in dezelfde opeenvolging van woorden bij hetzelfde indieviedu op verschillende ogenblikken verschillend kan zijn, of m.a.w. hoe 't mogelik is, dat een en dezelfde persoon zowel de verbogen als de onverbogen vorm (en omgekeerd) van 't bijvnw. kan gebruiken. -

Als we nu in 't vervolg geen variasies opgeven, of de ene vorm ge-

1) 't Komt ons voor, dat vooral de (zo dikwels gebruikte) komparatieven variabel zijn, en we zoeken de oorzaak daarvoor bij de liquida r. Vgl. hierboven. - Een vracht van materiaal en scherpe oren zijn nodig, om de werking van het ritme in de spreektaal te kunnen bepalen. Zo werden we attent gemaakt op kombinasies als: een jammerlike begeleiding, een onvergefelike begenadiging met de opmerking, dat daarin vijf toonloze lettergrepen op elkaar zouden volgen. Wij voor ons horen echter telkens -li- niet bijtoon en wijzen ook nog op de mogelike reduksie van de e in -ge(lei)- en -ge(na)-. Wie heeft het bij 't rechte eind?

[p. 178]

bruikeliker noemen dan de andere, zo bedoelen we daarmee volstrekt niet altijd: alleen wat we opgeven, komt voor; maar slechts dit: wat we opgeven, hebben we waargenomen, bij ons zelf en bij anderen. En wie andere waarnemingen heeft gedaan, zou ons verplichten, ze òf aan ons te doen toekomen, òf ze zelf aan het tijdschrift op te zenden. De beschaafde spreektaal eist evengoed waarneming door velen als de geschreven taal. Niemand kan er verder van af zijn dan schrijver dezes, te menen, dat hetgeen hij aan 't beschaafde Nederlands waarnam, dus hetgeen hij als norm voor de beschaafde spreektaal opgeeft, niet voor aanvulling en wijziging zou vatbaar zijn. Geen voorschriften, maar waarnemingen geven we. -

In 't meervoud verbuigt het bijvnw. Voorb.: Hoge huizen. De brede onbewoonde straten. Mijn onvergetelike ouders. Die onvergefelike fouten. Vele achtenswaardige beambten. Onbeschrijfelike tonelen van ellende. De ergerlikste overtredingen.

Deze regel geldt ook voor de komparatieven met voorafgaand bepalend woord, ofschoon hier het ritme soms zijn invloed doet gelden, namelik bij de niet-oxytona. Dus b.v. De ruimere bijdragen zijn zeer welkom. Die grotere onkosten zijn niet te betalen. In vele kleinere rivieren zit het ijs nog vast. De grotere gevaren bij deze onderneming moeten ook betaald worden. Maar: De ongebruikeliker woorden moeten ook opgetekend. De uitvoeriger(e) berichten hebben we gelezen. De uitvoeriger geschriften over dit onderwerp heb ik er niet op nagelezen. (Vgl. blz. 176.) - Gaat geen bepalend woord vooraf, dan wordt de verbogen en de onverbogen vorm promiscue gebruikt, als het adj. oxytonon is, terwijl de onverbogen vorm dan regel is bij de andere adj. Voorb.: Ruimer(e) bijdragen zijn gewenst. Mooier(e) boeken zijn er niet. Ik heb nooit liever(e) kinderen gezien. Hij heeft zich aan groter(e) gevaren blootgesteld als u. Maar: Uitvoeriger berichten worden afgewacht. Verhevener kunstwerken zag ik nooit.

Daarentegen blijven de niet-stoffelike bijvnw. op -en (voor de stoffelike zie blz. 172 en 175) gewoonlik onverbogen, sommige steeds; alleen onder dialektiese (fri., brab.) inwerking wordt bij vele de verbogen vorm gehoord. Voorb. Afgelegen(e) plaatsen. Dat waren zijn eigen(e) woorden. Meestal: De gewassen kopjes. Open en gesloten brieven. Steeds: 't Zijn geslagen vijanden. -

In 't enkelvoud onderscheiden we in de eerste plaats het geslacht van de bijbehorende zelfstandigheid, in dier voege, dat een scheiding wordt gemaakt tussen onzijdige en niet-onzijdige subst. naar het voorafgaande determinativum. (Vgl. blz. 174 en noot). In 't algemeen kan men dit zeggen: Veelal hebben de onzijdige zelfstnw. het adj. in de

[p. 179]

onverbogen vorm voor zich, terwijl voor de niet-onzijdige subst. meer de verbogen vorm van het bijvnw. wordt gebruikt.

De niet-stoffelike bijvnw. op -en (voor de stoffelike vgl. hiervóor) blijven voor onzijdige subst. onverbogen en voor de niet-onzijdige meestal ook; soms onder dialektiese invloed (fri., brab.) horen we bij de laatste ook verbuiging. Voorb. Het gewassen servies. De gewassen schotel. De open brief. Een gezeten burger. Maar ook: De afgelegen(e) plaats. De overleden(e) koningin.

Het bijvnw. in de komparatief zonder voorafgaand bepalend woord blijft meestal onverbogen; onder dialektiese en ritmiese invloed hoort men soms voor niet-onzijdige subst. de verbogen vorm van de komparatief. Voorb.: Groter geluk ken ik niet. Dommer ezel is er niet. Verstandiger kop heb ik nooit ontmoet. Hij toont nooit levendiger belangstelling als bij voordrachten over kunst. Liever kind heb ik nooit aangetroffeen. Aangenamer gezelschap zal ik niet licht op reis ontmoeten. Zuiverder lucht is er niet. Grondiger studie over dat werk heb ik nooit gelezen. Maar ook hoort men wel: Dommer(e) kerel, vent ken ik niet. Groter(e) sluwheid heb ik nooit aangetroffen. -

Overigens wordt het adj. voor niet-onzijdige enkelv. subst. verbogen; b.v. Goede boter. Een kostbare koe. Deze beminde koningin. Onze lieve buurvrouw. Dat is een onbetamelike manier van handelen. Mijn ongelukkige buurman. De grotere geldsom komt u toe. Dat is de onvergefelikste daad van de wereld. Dit is een veel sterkere hond als die daar. In de aanspreking: Zo, ouwe jongen. Beste vriend. Gelukkige kerel. (En in schrijftaal: Gestrenge Heer, Weledele Heer.) - Maar: Ik heb nooit (een) gekker(e) kerel ontmoet.

Dit laatste voorbeeld, waarin zowel de onverbogen als de verbogen vorm van 't adj. wordt gehoord, kan als overgang dienen tot het volgende:

Mannelike persoonsnamen, waaraan voorafgaat een, geen; of een der bepalende woorden menig, ieder, elk, zeker, welk, zulk, veel, weinig, voor zover dit mogelik is; of ook geen bepalend woord, maar de gelijkstellende partikel als. Voor enkele blijft het adj. steeds onverbogen; voor andere gebruikt men veel de onverbogen vorm, soms ook uitsluitend; voor nog andere kan alleen de verbogen vorm worden gebruikt. We geven de volgende voorbeelden: Voor mens steeds onverbogen: Een braaf mens. Ieder eerlik mens. Welk gelukkig, slecht mens. Enz. - En voorts: Een verstandig(e) man. Een braaf (brave) man Menig(e) degelik(e) geleerde. Elk(e) goed(e) zwemmer. Een uitmuntend(e) zwemmer. Een groot (grote) Meceen. Een merkwaardig(e) Nederlander. Een dapper(e)

[p. 180]

veldheer. Een sluw(e) diplomaat. Een ongelukkig(e) advokaat. Ook een vorst sterft als gewoon (gewone) sterveling, als elk gewoon (gewone) sterveling. Wat een flink(e) soldaat, officier, ambachtsman, leerling. - Een dapper soldaat. Hij is als braaf soldaat gevallen. Hij heeft als werkzaam, eerlik man, advokaat geleefd en zal als werkzaam, eerlik man, advokaat sterven. - En steeds verbogen: Een domme man, ezel, kerel. Een brave vent. Een heldere, knappe kop. Een gemene vent, kerel. Een valse huichelaar. Een gemene ploert. Een sluwe dief. Een lieve jongen. Een dappere vent, kerel, jongen, Hollander, Fransman. Een laffe Chinees.

En zo zijn er nog heel wat voorbeelden met elkaar te vergelijken, zulke, waarin het onverbogen adj uitsluitend voorkomt, zulke met verbogen adj. er naast, maar veelal toch met het onverbogen adj., dan zulke, waarin beide vormen promiscue voorkomen en eindelik zulke met uitsluitend verbogen adj.

Opm. 1. In de spraakkunsten staat hierover gewoonlik zo iets als b.v. ‘Wanneer de hoedanigheid den persoon kenmerkt in zijne waardigheid, zijn beroep of zijne betrekking’, dan blijft het adj. onverbogen. Maar ‘bezit de persoon de hoedanigheid als persoon’, dan wordt het adj. verbogen. Zo zegt b.v. Terwey § 270. Van Helten⁶ rubrieceert ten minste wat, zie § 35 a en b, en geeft daardoor aan, dat de regel niet zo algemeen is te stellen als hiervóor werd gedaan. Wij hebben door vrijwat voorbeelden willen aantonen, dat alleen de gevallen op zich zelf te noemen zijn, en dat er vele onder zijn, die aan een regel als bij Terwey niet voldoen, we bedoelen hiermee, die geen verbogen én onverbogen vorm kennen, maar slechts een van beide.
Hoe ons echter die gevallen te verklaren, waarin wèl verbogen en onverbogen vorm gebruikelijk zijn? De taalgeschiedenis geeft voor vroeger (ME./17^e eeuw; vgl. v. Heltens Middelnederl. Spraakk. en Vondels taal) in onze gevallen als normale vorm in de nom. sing. masc. (waaraan de andere naamvallen door de tijd gelijk zijn geworden) de onverbogen vorm van 't adj. op, maar reeds van af het latere Middelnederlands toenemend met de verbogen vorm er naast. Zou nu misschien in enkele gevallen de oudere vorm niet zijn gebleven, resp. nog mogelik zijn, beschut als ze was door hetgeen we in de volgende (psiechogrammatiekale) uiteenzetting daarvoor opgeven? Er dient, dunkt ons, niet te worden vergeten, dat we uit de schrijftaal (= kunsttaal) van vroeger niet, beter gezegd, niet juist kunnen opmaken de spreektaal. 't Zou mogelik kunnen zijn, dat daardoor alleen stringente historiese bewijzen voor onze hiepotese ontbreken. Of zijn er toch?
Men zegt: Die man spreekt goed. Deze jongen zwemt vlug. Hierin zijn goed en vlug, welbekend, bijwoorden, dus onverbuigbare woordsoorten. Willen we die man en deze jongen nu met een karakteriese-

[p. 181]

rende naam noemen, aan hun doen, werken, handelen ontleend en tegelijk met de loffelike eigenschappen van die handelingen, dan zeggen we heel licht: Die man is een goed spreker. Deze jongen is een vlug zwemmer. We hebben dan in spreker en zwemmer nomina agentis, en de woorden goed en vlug zijn bijvnw., die onverbogen (kunnen) zijn. Ze bepalen de werking, in de nomina agentis opgesloten, tegelijk met de persoon als de werker, hebben dus adverbiale natuur tegelijk met de adjektieviese.¹⁾ Overeenkomst in funksie nu beschermde o.i. de van ouds bestaande overeenkomst in vorm, d.i. het onverbogenzijn. Andere voorb.: Een vertrouwd oppasser. Een goed jager e.a.m.
Er zijn gevallen, waarin de verbinding van zo'n onverbogen adj. met het nomen agentis zo eng werd, dat ze beide éen samenstelling zijn geworden: dan is de persoon op de meest intense wijze als werker nader bepaald; b.v. een (en ook de) hoogvlieger, langslaper.²⁾
Niet alleen nomina agentis, maar ook andere zelfstnw., waarvan de algemene betekenis, de funksie vrijwel dezelfde is als van nom. agentis, kunnen analoog onverbogen adj. voor zich hebben. B.v. Een flink koopman. Een goed, vertrouwd raadsman. Een dapper krijgsman.
En zo komen we tot andere persoonsnamen, waarbij eveneens slechts aan de persoon in hoedanigheid van datgene, van die handeling of reeks van handelingen gedacht wordt, die in het subst. liggen opgesloten. B.v. Een uitstekend ambtenaar. Een goed dierekteur. Een trouw vriend. Een gelukkig huisvader. Een groot fortuinzoeker.
Eindelik komt door analogiewerking die manier van zeggen ook bij menige persoonsnaam voor, waarbij een domienerend begrip ‘in de hoedanigheid van’ nauweliks of ook wel in 't geheel niet voorhanden is: nauweliks bij man b.v.; in 't geheel niet bij mens.
Intussen is, behalve voor het laatste subst., haast voor alle andere subst. het adj. ook verbuigbaar, terwijl voor vele zelfs de onverbuigbaarheid in 't geheel niet voorkomt, zoals we hiervóor in de voorbeelden zagen. -
Nog moeten we verwerpen de vergelijking van de persoon in zijn hoedanigheid van hetgeen het zelfstnw. uitdrukt, met de persoon op zich zelf, afgescheiden van die hoedanigheid. Als we 't woord vorst noemen, dan wordt ons uitsluitend het begrip van een mens, die over land en volk regeert, bewust en niet van een mens zonder meer. Een bepaling

1) Ook dit kan tot de ‘begrenzing van het bijvnw.’ worden gerekend.

2) Composita als oudminister, jonkman, vrijgezel, grootvader, groothertog, e. dgl. staan natuurlik geheel buiten dit verband. - Eveneens voorbeelden als ouwe vrijer, ouwe vrijster, die tegenwoordig terecht als composita zijn op te vatten (vgl. hd. Junggeselle, Hagestolz; alte Jungfer). Deze verbindingen zijn niet (secundair) ontstaan uit: hij, zij vrijt oud; dus met de handeling, door het nom. agentis uitgedrukt, heeft het (oorspronkelike) adj. niets te maken.

[p. 182]

erbij kan dus alleen de vorst en niet de mens alleen gelden. Een verschil als: Koning Willem II was een goed vorst, d.i. als vorst was hij goed, en Koning Willem II was een goede vorst, d.i. als mens was hij goed, is, naar ons gevoel te oordelen, kort en goed onzin en een subliem staaltje van de zoveel mogelik verschilletjes makende en daarnaar dekreterende grammaire raisonnée.¹⁾
Naar 't ons voorkomt, kunnen we alleen zeggen, dat het onverbogen adj., als dit naast het verbogen kan worden gebruikt, de hoedanigheid wat nadrukkeliker, intensiever noemt. Maar voor ons is in gevallen als de genoemde vorst = vorst, koopman = koopman, vriend = vriend en niet = mens. Willen we van een vorst, koopman, enz. een hoedanigheid noemen, die ze afgescheiden van hun vorstzijn of koopmanzijn, enz. bezitten, dan zeggen we b.v. Hij is een streng vorst of als vorst streng, maar als mens zo toegefelik mogelik.
Opm. 2. Ook voor vrouwelike persoonsnamen hebben we de onverbogen vorm van 't adj. wel gehoord; b.v. 't Is een goed(e) paardrijdster, een flink(e) zwemster. Maar steeds: Dat is een goeie werkster. Eveneens: 't Is een goeie meid, een zindelike wasvrouw, een gelukkige huismoeder, een zuinige kuisvrouw, een brave vrouw.
De onverbogen vorm van 't adj. voor een vrouwelik subst. in de nom. sing. was in 't Ouds. in onze gevallen nog iets normaals, maar in 't Middelnederlands al niet meer. De invloed van 't geslacht tesamen met het zeldzame van vrouwelike nomina agentis (- uit de posietsie van de vrouw licht te verklaren -) werkten o.i. het behoud van de onverbogen vorm tegen.

Gewoonlik blijft het adj. onverbogen, dat op -s van een land- of plaatsnaam is afgeleid, waaraan een van de woorden voorafgaat, die in het vorige geval zijn genoemd (een, geen; menig, ieder, enz.; als) en waarop een meerlettergrepige mannelike persoonsnaam volgt; b.v. Een Frans(e) burger. Elk(e) Duits(e) tooneelspeler. Menig(e) Fries(e) landeigenaar. Elk(e) Parijs(e) burger moest zich wapenen. Hij is als Engels(e) soldaat naar Indië vertrokken.

Maar voor de meeste éenlettergrepige mannel. persoonsnamen wordt zo'n adj. na de genoemde woorden steeds verbogen; b.v. Een Vlaamse boer. Hij is geen Franse gek. Dat is een Engelse, Duitse vriend van me. Maar: Een Duits(e), Russies(e) vorst, waarnaast steeds: een Franse vorst.

1) Uitgewerkte fraaie voorbeelden hiervan levert Bos, Neerlands taal I (1887), § 76, waar letterlik staat: ‘elk edele weldoener is een weldoener, die van adel is’ (in tegenstelling tot ‘elk edel weldoener is een weldoener, die als zodanig edel is van nature’) en waar de potsierlike vraag: ‘welken vorst kent gij, die lang van gestalte was?’ wordt uitgedrukt in de woorden: ‘welken grooten vorst kent gij?’ (natuurlik ook weer met de tegenstelling ‘welk groot vorst’ enz.). Nog ernst? vragen we. En toch wordt zo moedertaal onderwezen; we spreken bij ondervinding.

[p. 183]

Opm. 't Woord heer is in minachtende zin onzijdig: dat heer! Dit verklaart het onverbogen adj. voor heer in: Wat een Haags heer issie! Zo'n Amsterdams, Frans heer! (Vgl. beneden op deze blz.)

Blijkbaar onder de inwerking van het ritme wordt gewoonlik gezegd: Hij is als Lúthers prèdiekánt beroepen. Maar: Hij is als Lútherse dómienee beroepen. En: Hij is Wáals prèdiekánt. Maar: Hij is Wáalse dómienee. -

Blijven de vroeger nog niet genoemde gevallen van het adj. voor enkv. onzijdige zelfstnw. te behandelen over. Hier komen wel de meeste variasies voor.

Gaat aan het adj. voor een onzijdig zelfstnw. òf niets vooraf òf éen der woorden een, geen, ieder, enz. (zie blz. 179), dan blijft het onverbogen. Voorb.: Uw komst deed me groot genoegen. Helder water. Fris bier. Er staat prachtig huisraad in hun kamers. Oud goud is meer waard als nieuw. Groter kwaad kannie niet doen. Keuriger sieraad is er niet. Een schriftelik bevel. Maastrichts bier. Belgies Limburg. Lief kind. Aardig ventje. Wat een groot heer ben je! Van ond linnen maakt men papier. Een hoog huis. Geen rijk bestaan. In ieder geval. Maandeliks overzicht. Een jaarliks inkomen. Ik hoorde veel goed nieuws. Een groter huis, geluk. Elk zwaar lijden maakt slechter. Half Europa. In heel Parijs. Ik beschouw het als een groot geluk, dat het zo is afgelopen. -

Na het possessivum blijft het adj. steeds onverbogen in de komparatief. B.v. Zijn groter drama verscheen eerst vele jaren later. Ik ben uw uitvoeriger bericht wachtende.¹⁾

Ook in de posietief blijft het adj. na het possessivum veelal onverbogen, wat regel is als zonder hoofdtoon 't adj. eindigt of 't subst. begint. Voorb.: Je scherp(e) mes. Mijn mooi(e) boek. Zijn mooi(e) nichtje. Zijn zwart(e) paard. Mijn gezond(e) been. Ons lief (lieve) dochtertje. - Zijn helder hoofd. Uw prachtig huis. Zijn treurig ongeval. Ons beter ik. Ons rijk bestaan heeft een einde. Zijn groot fortuin is weg. Hij sprak over zijn leergierig zoontje en zijn weetgierig dochtertje. Zijn overdadig eten heeft hem kwaad gedaan. Hun langdurig praten doet mijn oren tuiten. Mijn zwaar lijden. -

Gaat in plaats van een possessivum een bijbehorende genitief vooraf,

1) We worden gewezen op deze zin: Ja, dit land willie wel verkopen, maar z'n betere land houdtie voor zich zelf. Daar hebben we dus de verbogen komparatief na het possessivum. Zouden we hier niet een geval van kontaminasie hebben? Namelik zó: Z'n beter land zouden we verwachten en is óok buiten twijfel juist. Tegelijk hebben we het hier ook mogelike: 't betere land (vgl. de volg. blz.) in de ziel. Daaruit laat zich de vermenging z'n betere land o.i. zeer goed begrijpen. - Intussen is 't in de opgegeven regel juister ‘bijna steeds’ i. pl. v. ‘steeds’ te lezen.

[p. 184]

dan is de verbogen vorm gebruikeliker als de onverbogen. Dus: Ooms ouwe (oud) huis. Tantes mooie (mooi) boek. Moeders snoeperige (snoeperig) werkdoosje. Ooms ouwe (oud) huis is verkocht, maar zijn nieuwe (nieuw) heeftie gehouden¹⁾. -

Na het bep. lidw. en het demonstrativum wordt het adj. meestal verbogen, als het met de hoofdtoon of met een zware bijtoon eindigt en het volgende subst. met hoofdtoon of zware bijtoon begint. Voorb.: Het mooie boek. Dat grote huis. Het vruchtbare mosterdzaad (ook: Het vruchtbere mosterdzaad). Maar ook: Dat oud(e) speelgoed. Het redeloos (redeloze) vee, dier. Het vruchtbaar (vruchtbare) of vruchtber (vruchtbere) zaad. Het groot (grote) fortuin. Dat mooi(e) paleis.

Promiscue worden beide vormen van 't adj. gebruikt na een bep. lidw. of een demonstrativum, als òf 't adj. zonder hoofdtoon eindigt òf het zelfstnw. toonloos begint, of ook als 't een zowel als 't ander voorkomt. B.v. Het kras(se) besluit. Dat ruw(e) gelaat. Het nieuw(e) gebouw. Dit prachtig(e) huis. Dat voortreffelik(e) boek. Het prachtig(e) gezicht. Dat belangrik(e) of belangrijk(e) bericht. Dat prettig(e) leventje is non uit. - In tietels komt alleen de onverbogen vorm voor, omdat we daar meer of min samenstelling voelen: Het Erasmiaans gymnasium. Het Zeeuws, Utrechts genootschap. Maar in de gesproken taal is de verbogen vorm niet geheel uitgesloten. -

De komparatief blijft in de hiervóor genoemde gevallen steeds onverbogen. B.v. Het prachtiger huis. Het voortreffeliker boek. Dat belangriker of belangrijker bericht.

Daarentegen wordt de komparatief na de genoemde determinativa gewoonlik verbogen, als het adj. oxytonon is en het subst. toonloos begiut. B.v. Dat ruwer(e) gelaat. Het krasser(e) besluit. Het mooier(e) gedicht. Het mindere (minder) gebruik van deze grondstoffen maakt ze goedkoper. Maar steeds: Het betere gedicht, gerecht, geloof. Naast beter bestaat er etiemologies wel geen posietief, maar we betwijfelen zeer, of dit op het ritme influenseert.

De komparatief van oxytona voor subst., die met de hoofdtoon beginnen, wordt na de genoemde determinativa verbogen. B.v. Het grotere land. Het vettere kalf. Het belere huis. -

1) Voor de ‘Uitzondering’ bij v. Helten⁶ in § 34, c of de Opm. bij § 254 in de Nederl. Spraakl. van de Groot⁴ voelen we niets. We zeggen even goed: Mijn oom heeft zijn zwart paard verkocht, maar zijn bruin heeftie nog. Mijn scherp mes is zeker meer waard als jou bot als zwarte, bruine, scherpe, botte in die zinnen.
Evenmin voelen we iets van hetgeen bij de Groot in § 254, 1) voorkomt, dat namelik in het redeloos dier ‘de hoedanigheid aan de soort wordt toegeschreven’, en in het redeloze dier aan ‘een enkel dier.’

[p. 185]

Staat het adj. in de superlatief, dan kán het steeds en zál het vaak steeds in de verbogen vorm voorkomen na het bep. lidw., het demonstrativum en het possessivum. Onder de invloed van het ritme kan de onverbogen vorm gebruikt worden ter vermijding van een opeenhoping van toonloze of zwak beklemtoonde lettergrepen. De volgende voorbb. mogen dit verduideliken: Het, mijn mooiste boek. Het, haar prachtigste huis. Dit, zijn nieuwste drama, stuk. Haar laatste gedicht. Het, uw mooiste geschenk. Het beste bewijs. Het, mijn grootst(e) geluk. Het, zijn overtuigendst(e) bewijs. Het levendigst(e) belang. Het aardigst(e) gezicht. Ons vervelendst(e) leerboek. Ons vervelendst(e) uur. Mijn gelukkigst(e) uur.

Met het voorafgaande een kennen we: De generaal gaf nog een laatst(e) bevel. En meer: Zij wenkten elkaar nog een laatst vaarwel toe als een laatste vaarwel. Ook nog: Je bent een best kind. Dit is een allerliefst kind. 't Is een alleraardigst kado. -

Op blz. 173 zeiden we, dat het kenmerk van een verbogen bijvnw. de uitgang -e is. Maar in enkele geiesoleerde verbindingen komen nog overblijfsels voor van een wijze van fleksie, die tegenwoordig in levend gebruik totaal is uitgestorven Zoals:

goedsmoeds, blootshoofds (vgl. geenszins, veelszins, alleszins, eenigszins; gesproken: geensins, veelsins, allessins, eenigsins; alleen het laatste hoort tot de spreektaal).

gewapenderhand, zaliger gedachtenis, ouder gewoonte, gelukkigerwijs, vergelijkenderwijs.

allerwege(n) halverwege(n).

in arren moede, in koelen bloede, van koninkliken bloede, van groten of goeden huize; met voorbedachte(n) rade, in een goeie(n) doen.

te gelijker tijd, van ganser harte, met luider stem(me), te goeder naam en faam bekend staan.

te(r) goeder trouw, (vgl. te(r) elfder ure).

ter nauwer nood.

Deze uitdrukkingen hebben gewoonlik adverbiale natuur, soms ook adjektieviese (b.v. hij is van goeden huize). In elk geval zijn ze alle òf wordende samenstellingen, òf ze zijn reeds samenstellingen, zelfs iu schrift. De verbuiging van 't adj., of wat eenmaal adj. was, is hier die, die uit de historiese grammatieka als de sterke bekend is. Vgl. ook de nog levende sterke adjektiefdeklienasie in 't Duits.

Die weinige iesoleringen, d.w.z. die weinige gevallen, waarin een vroegere fleksiewijze nog in rudiementen over is, kan onmogelik aanleiding geven tot een verdeling van de adjektiefdeklinasie in 't moderne

[p. 186]

Nederlands in een zwakke en een sterke. Toch spookt die ontzielde verdeling nog maar altijd in verscheiden spraakkunsten voort¹⁾. -

Ook van een verbogen vorm op -en kan tans geen sprake meer zijn. Cosijn-te Winkel I⁸, § 169 zegt: ‘Reeds in de middeleeuwen... begon de n van den uitgang hier en daar af te slijten’. We horen die n nu nergens meer²⁾, waarom zouden we dan -en (naast e) als buigingsuitgang opgeven? Dat die uitgang in de tegenwoordige spraakkunsten nog overal te vinden is, hangt geheel en al daarmee samen, dat het materiaal daarin niet uit de spreektaal, d.i. het levende Nederlands, is genomen, maar uit de schrijftaal (= kunsttaal). -

Er is van 't moderne Nederlandse adj. alleen dit te zeggen:

Het bijvnw. is onverbogen of verbogen; in 't laatste geval heeft het de uitgang -e aangenomen. Bovendien zijn er enkele verbindingen, waarin overblijfsels van vroegere sterke fleksie voorkomen. -

Wie voor 't overige mocht menen, dat in 't vroegere Nederlands tot in de ME. terug een mooie verdeling in zwakke en sterke verbuiging van 't adj. is te vinden, kan er de Middelnederlandse spraakkunsten van Franck, van Helten of Stoett, benevens Vondels taal van van Helten, en niet te vergeten, de lieteratuur zelf uit die dagen eens op naslaan, om in korte tijd van die waan te worden genezen. Hij kan dan zien, hoeveel variante gevallen er van de ME. af aan in 't Nederlands voorkwamen. En dat is dan nog wel maar het beeld van de meestal konservatieve schrijftaal (= kunsttaal). Van de spreektaal van vroeger kunnen we slechts bij benadering spreken.

Wat toen in schrift voorkwam, wordt nauwkeurig opgetekend, al zijn er ook nog zo moeielik of helemaal geen eenvoudige regels uit te destilleren. Is het levende (= gesproken) Nederlands van tegenwoordig dan minder waard? Noch de praktijk, noch de wetenschap kan die vraag bevestigend beantwoorden, zouden we menen³⁾.

Zwolle.

J.G. Talen.

1) Zo bij de Groot (1894), Koenen (1892) = Jacobs en Koenen II (1892), Boswijk en Walstra (1894), Kat (1891) ‘und leider auch’ bij Terwey (1893). Te veel ook nog bij Cosijn-te Winkel I (1893) en bij Kaakebeen (1890). Niet bij v. Helten I (1895) en Bos I (1887).

2) Er kan wel b.v. lieven oom voorkomen; maar daarin is de n dan, vooral onder dialektiese invloed (brab.) een hiatus-n, die b.v. in de aanspreking evengoed voorkomt als in andere zinsbetrekkingen. - Zie ook nog enkele voorbb. met -en hiervóor op deze blz.

3) Van 't bijvnw. blijven nu nog de ‘trappen van vergelijking’ over om te behandelen. We denken dit later - in elk geval zo spoedig mogelik - te doen in een stukje, dat over de komparasie in 't algemeen - niet die van 't adj. alleen - zal handelen.