Taal en Letteren. Jaargang 4

[p. 347]

De geuzen van O.Z. van Haren
Door J.A.F.L. Baron van Heeckeren.

Wilt gij de heldengestalten der Geuzen voor uwe oogen zien treden in al hun kracht en grootheid, maar ook in al hun woestheid, sla dan de vier eerste zangen van van Haren's Geuzen op. Zie daar staat hij voor u, de eerste Geus, die op den hollandschen wal springt, 't is de Ommelander Enthes, die niet weet van vreezen: hij schreeuwt van verre:

'k Wil de eerste wezen,

Die voet zal zetten op het zand,

Mijn arm, gewoon in bloed te wonen,
Zal niemand, wie hij zij, verschoonen,

En rouw doen huilen door het land.

Straks volgen een'ge Brusselaren,

Die durfden, onder 't moordschavot

Het laauwe bloed van Egmond garen

En wraak beloven van zijn lot.

Verder ziet men de Rijk met zijn fluitschip uit het noorden:

Beschouw hoe fel de Noren roeijen,
Hoe doet de buit de krachten groeijen

De buit, dien ieder zich belooft,

Men ziet de vreugd in de oogen branden,
Van weer te rooven op de stranden

Door 't Noord zoo menigmaal geroofd.

Daarna komen Vlaamsche geuzen:

Meest allen met verminkte leden,
Bewijzen van onmenschlijkheden,

Hun door den bloedraad aangedaan.

Dan volgt afgrijselijk om te aanschouwen,

Doorkerfd, verleemd, vermikt, geknot

[p. 348]

 

Met oor en lippen afgehouwen,

 

Een naauwlijks mensch gelijkend rot,

 

't Zijn Zeeuwen, die naar Cijprus kusten

 

Zich reeds ter krijgsbezending rustten,

 

Gehard ten oorlog en ten kaap

 

Om Selim weg naar Veer te banen,

 

De zeemans muts toont halve manen

 

Met de omschrift: liever Turk dan Paap.

Eindelijk zien wij twee Friezen, wier eenige bezitting in hun schip bestaat:

Hun moeder ging haar akkerlanden,
Haar have en huis daarvoor verpanden,

Vertrouwt haar zoons dien eigendom:

Gaat zegt zij hun met norsche woorden,
Verjaagt die wet en godsdienst stoorden

En keert of vrij of nooit weerom.

Men ziet het, het zijn geen lieflijke gestalten, die geuzen, het zijn mannen van moord, roof en godsdienst-wraak. Het menschelijke is bij hen geheel op den achtergrond gedrongen, allen leven slechts voor wraak en roof, bij de meesten geldt geen hooger beginsel, woont geen zachter gevoel. Maar toch ook in haar gruwzaamste misvorming legt de menschheid nooit geheel haren zachteren aanleg af; de dichter heeft het gevoeld, daar hij te midden van die met bloed overplaste gestalten ook het beeld van den jongen Thomas teekent. Hij was de zoon van een armen boer uit Noord-Holland. Opgevoed met de lieve dochter van een rijken landbezitter hebben beiden van hun eersten kindertijd eene reine en hartelijke genegenheid voor elkander opgevat. Helaas! de rijke vader wil niets van een huwelijk weten. Ach! 't lieve Keetje mogt niet langer aan zijn zijde in het wintersaizoen op vlugge schaatsen den verren ijstogt langs Noord-Hollands buitenplaatsen ondernemen, nimmer mogt hij de vingers, die zij hem gaf, drukken, nimmer bij het uitrusten des meisjes bleeke wangen door een zoentje doen blozen, terwijl beiden om koude noch noordenwind dachten. Helaas! zij moest voortaan te huis blijven:

Wat zal des minnaars drift beginnen
Komt, zegt hij: makkers! buit gaan winnen,

Daar ge andere op krijgskans uit zien gaan,

Hun moog hij vrijheid voor hun zwerven,
Ons goud en vrijsters doen verwerven,

En honderd man nam 't met hem aan.

[p. 349]

Maar even als in Rembrandts schilderijen het licht de omringende duisternis te sterker doet uitkomen, doet deze straal van zachte menschlijkheid die van Haren op dat somber tafereel laat vallen, het aklige van het overige te meer huiveren. Men moet het dus erkennen van Haren is niet zoo heel ver van het gevoelen der tegenwoordige katholieke geschiedschrijvers, als zij de geuzen als zeeroovers en woestaards ons afschilderen. De dichter roept dan ook uit:

O Godsvrucht, vrijheid, dierbre panden

Uw toestand had u schier berouwd,

Wanneer gij zaagt, in welke handen

Het lot uw welvaart had betrouwd.

En hij trekt er het besluit uit dat wij onze gewetens en staatkundige vrijheid niet aan die woestaards, maar alleen aan God te danken hebben, want zegt hij, de hartstogt en wreedheid der Watergeuzen, wat waren zij anders dan het onweder dat de natuur, als zij op 's Hoogsten wenken aan de aard eene zuivere lucht wil schenken, aan deze vooraf doet gaan. Meer waarheidslievend dan onze tegenwoordige roomsche geschiedschrijvers, werpt hij de grootste schuld van de bloeddorst der Watergeuzen op de wreedheid van de inquisitie, terwijl hij ons getuige doet zijn van de martelingen welke de belijders der nieuwe leer moesten ondergaan. Hij laat ons zien, hoe aan de belijders dier leer, vóór den brandstapel, de tong tusschen twee ijzertjes werd geschroefd, hoe vervolgens die ijzers van voren werden gloeijend gemaakt, zoodat zij door de zwelling van den mond niet meer konden spreken. Dan op den brandstapel gesleept wrongen de geketenden in de pijn van den brand en stieten een geluid uit als van gemartelde stieren, terwijl de bij de strafoefening tegenwoordige monniken spottend tegen elkander zeiden: hoort hoe zij zingen, zouden zij ook dansen? Was het dan zoo'n wonder dat de wraak der Geuzen geen grenzen meer kende?

Te midden van dien drom woestaards treedt een edel onbevlekt heldenpaar te voorschijn, het zijn de Rijk en Blois van Treslong. Het door hen gesloten vriendschap-verbond was de redding van Nederland, even als Athene eens door dien van Themistocles en Aristides werd gered. De Rijk, altijd treurende om het gemis van gade en kroost en geen hooger wensch kennende dan in zijn vaderland te sterven, doet aan Treslong het voorstel om in den Briel te blijven en zijn vriend keurt dien voorslag goed met de woorden: ik vrees tijran noch duizend dooden en sterf met u, ziedaar mijn hand. Ondertusschen hebben Lumeij en

[p. 350]

Omal als tijgers tegen de schuldelooze monniken gewoed. De dichter heeft evenzeer een hart voor de roomsche als protestantsche martelaars. Wat, roept hij, hebben die braven, die in stille rust naar Bruno's kloosterregels leven, van werelds zaken onbewust, u misdreven? Uw woeden schokt hen niet, bij hun rein gemoed en wandel is hun sterven zacht. Met eene edele, hoogst dichterlijke wending werpt de dichter zich als 't ware beschermend tusschen de moordenaars en de onschuldige monniken.

Leert, dappere Geuzen, dat de wetten
Zoo ze ooit de onnoozelheid verpletten,

Afschuwlijk zijn in Nederland,

En gij, gij die haar ons komt preeken,
Vergeet, geleden hoon te wreken,

Geen wraak, die ooit bij Godsvrucht leeft,

Denkt, leeraars, denkt dat uwe monden,
Een God aan Nederland verkonden,

Die zelfs zijn moordenaars vergeeft.

De dichter eindigt dit tafreel met eene vergelijking, die wat stoutheid betreft, in onze taal geen wedergade heeft.

Dus, God en meester van ons allen!

Terwijl het menschelijk geslacht,

Onwetend doet uw welgevallen,

Aamt heerschzucht meerdering van magt,

De wellust tracht naar zinvermaken,
De geldzucht poogt aan goud te raken;

Het kwade hart breidt laster uit,

't Verraad is stil, de toorn verbolgen,
En uit die blinde driften volgen

De vrucht en 't eind van uw besluit.

Niet alleen uit een dichterlijk, maar ook uit een wijsgeerig oogpunt, heeft deze vergelijking in ons oog eene hooge waarde. Want kan men zich een schooner beschouwing van het determinismus denken dan hetwelk de dichter hier geeft? Wederom wijst van Haren Nederland op God, als den eenigen grondlegger van zijn vrijheid. Hoe noodig is het voor het jonge Nederland dat het zijn edelen dichter, ook in dat opzigt, leere waarderen.