Taal en Letteren. Jaargang 4

[p. 203]

Een merkwaardig drietal.
(Vervolg van blz. 185.)

In denzelfden zin wordt in eene inscriptie een grammaticus ϰερασφόρος d.i. ‘hoorndrager’ genoemd, en daarom mogen wij voor bewezen houden, dat de uitdrukking aan het Grieksch ontleend is.¹⁾ Volgens Salmasius²⁾ was het den Longobarden bij de wet verboden elkander te bespotten door twee vingers, bij wijze van horens, omhoog te steken, en dat die hoon op hetzelfde feit betrekking had als het woord hoorndrager, is duidelijk. Het dunkt mij à propos hierbij te vermelden, wat ik nog nergens aangehaald zag: de bespotting, die de Longobarden elkander aandeden, bestaat nog in een jongensspelletje, dat in mijn jeugd in hooge achting stond. Een geblinddoekte jongen moest met zijn hoofd voorover tegen een muur staan; zijne makkers wipten om de beurt op zijn rug, staken eenige vingers omhoog en vroegen: ‘Bok, bok, hoeveel horens?’ Bij Kiliaen heet datzelfde spel ‘koekoek, heerken, rijd' ik wel’, of ‘bock over haghe spelen.’³⁾ De afwisseling van koekoek en bok bewijst, dunkt mij, duidelijk, dat al is de jeugd ook niet op de hoogte van de eigenlijke beteekenis van het spel, toch... de Longobardische gebruiken niet met dat volk te gronde gegaan zijn.⁴⁾

1) Stephanus' Thesaurus, i.v. ϰέρας. Misschien is ook het bekende hoorns-argument der sophisten tevens... een plagerij: Εἴ τι οὐϰ απέβαλες, τοῦτου ἔχεις᾽ ϰέρατα δὲοὐϰ ἀπέβαλες᾽ ϰέρατα ἄρα ἔχεις (Cf. Sext. Emp. p. 122).

2) Ad Tertull., de Pall. p. 338 (aangeh. bij Stephanus). In later Fransch (Oeuvres de Tabarin, p. 363) vind ik nog ‘salner avec deux doigts’ in denzelfden zin; en in de operette ‘de klokken van Corneville’ komt iets dergelijks voor. De hoorndragers worden daarom aangeduid met de tweehoornige Y. (‘Littera Pythagorae discrimine secta bicorni | Dicitur; est tna frons littera Pythagorae’ (Ad Cornutum.) Joan Owen, lib. I, 17, pag. 125, ed. 1647. Ook anderen zinspelen daarop.

3) Kil. teekent aan: ‘ludus puerorum, cum puer obstructis oculis divinat quot alter, ipsius tergo insidens, digitos erectos habeat.’ Ook te Constantinopel schijnt men gedurende de middeleeuwen bedrogen echtgenooten op overeenkomstige wijze bespottelijk gemaakt te hebben, zoodat de geleerde Ménage de veronderstelling heeft geopperd, dat de Franschen, tijdens de kruistochten, daar de uitdrukking hadden geleerd.

4) Zie zijn Orig. Gall. s.v. en Stephanus, art. ϰέρας. In de Facetiae Facetiarum, diss. de Hanreitatum materia, Anno 1627, vind ik in § LXXI: De vocabulo, cornua ferre, multi multa scripserunt. Nicet. lib. 2 de Imp. Andronico Constantinop. sic inquit: Longe alia fuit Andronici luxu et libidine praediti intentio, qui Cornua Cervorum, quos venatus erat, insignia & rari aliquid habentia in porticib. fori suspendebat, specie quidem ostentandae magnitudinis ferarum, quas cepisset, cum revera civitatis mores et uxorum, quas ipse corrumpebat, lasciviem notaret. Atque hinc in multas gentes (opinor) promanavit, ut qui malitia degenere, vel injuria suas conjuges adulterari sinerent, probroso sane convitio cornua ferre dicerentur. Germanice iniuriam rei verbo leniori mitigantes vocamus Einen frommen einfeltigen Mann, der seiner Frawen nicht genug thun kan.

[p. 204]

Artemidorus zegt op de aangehaalde plaats: wanneer iemand droomt, dat hij op een bok rijdt, dan beteekent dat, dat zijne vrouw ‘hoerachtig’ zal zijn en hem horens zal opzetten. Nu is het stellig merkwaardig dat wij in 't Italiaansch, zooals du Verdier te recht opgeeft, de uitdrukking Becco cornuto d.i. gehoornde bok vinden voor het Nederlandsche hoorndrager. In de verschillende Fransche uitdrukkingen wordt echter van geen bok melding gemaakt. Wat wij noemen ‘horens dragen’ heet daar porter des cornes, avoir des cornes, en soms avoir des bois sur la tête. Van de overspelige echtgenoote heet het: planter, mettre des cornes à qu, of décorer le front de qu. De bedrogen echtgenoot is cornu, en heet cornard. Vooral in de geschriften der vijftiende tot de zeventiende eeuw heeft men die uitdrukkingen maar voor 't grijpen. Ja, een tijdlang bestond zelfs te Rouaan eene societas cornardorum, die een eigen abt verkoos, en op St. Barnabas optochten hield, waarbij de leden allerlei verkleedingen droegen, de abt, voorzien van myter en krootse, op een wagen getrokken werd. Daarbij trachtten zij door spot- en schimpliederen en woorden de zeden van toeschouwers en bekende personen te verbeteren. Zij bedreef echter te veel kwaad en werd dus afgeschaft.¹⁾ Het schijnt eene vereeniging geweest te zijn gelijk het ‘Ghilde der Blauwer Scuten’ ten onzent, of ‘La Mère folle’ te Dyon.

Spottend noemt Molière een cornard ‘Seigneur Cornélius’ en hij mag daarbij gedacht hebben aan de lex Cornelia de adulterio; Pater Abraham à Sancta Clara, wiens geschriften ook hier zoo druk gelezen zijn, gaat nog verder, en onderscheidt de Cornelii in rubrieken, n.l. taciti, publicolae en severi; zoo is Cornouailles (in 't W. van Bretagne) in scherts het land der hoorndragers geworden.

Ook in het Italiaansch vindt men uitdrukkingen als avere le corna, far le corna, porre le corna, cornaro en cornuto, en overeenkomstige woorden laten zich tevens in het Spaansch en Portugeesch aanwijzen.

In het Engelsch zegt men: he wears horns, to horn, hornify, to bestow a pair of horns upon one's husband, maar ook to cornute; en de bedrogen echtgenoot heet cornuto, de bedrieger cornutor.²⁾

1) Zie het merkwaardige doch weinig uitvoerige artikel bij Ducange, s.v. Abbas cornardorum. De documenten zijn weinige; mag men veronderstellen, dat zij horens droegen of... uitdeelden? Van waar anders de naam? Er is verondersteld, dat die afkomstig was van corne = muziekinstrument. Maar 't geheele genootschap ging - als de Blauwe Scute - uit op bouffonnerie, en dat doet mij met een simpel muziekgezelschap geen vree hebben.

2) Ik ontleende hier eenige gegevens aan het later te noemen artikel van H. Dunger.

[p. 205]

Nadat koning Jan op de boven vermelde wijze met eene molenaarsvrouw te Koekoekshaven betrapt was, stichtte hij op die plaats (Charlton) ter herinnering aan dat feit eene markt voor hoornvee, en van hoorn vervaardigde artikelen. Nog eeuwen later schijnt daar een oude boom gestaan te hebben, waaraan ramshorens waren bevestigd: naar men zeide werden daar ter plaatse die mannen gestraft, die willens en wetens toelieten, dat hunne vrouwen met andere mannen overspel dreven, en daarin dus stilzwijgend toestemden.¹⁾ Bij oudere Engelsche dichters wordt vaak van Horn-fair gewag gemaakt; en alleen de lengte verbiedt mij eene hoogstmerkwaardige plaats uit Taylor's Workes (1630) af te schrijven.²⁾

Men zal nu het volgende gedichtje kunnen begrijpen uit ‘Apollo's Marsdrager’ (II, 29) - dat zonder deze divagatie stellig voor velen duister was:

Wie dat Acteons ramp gelooft is niet bedroogen:
Wanneer hy als een Hert moet voor zyn Honden vliên.
Hier blykt de waarheyd uyt: want gy hebt voor uw oogen
Te Londen aan den Theems, uw Hoorenen gezien.³⁾

Met dit gedichtje zijn wij in ons land aangekomen, en ik mag beginnen met op te merken, dat ook ten onzent - ofschoon de vrouwen eigenlijk de schuldigen zijn - toch slechts de mannen ‘horens’ krijgen, want, terecht heeft Cromwell's vrouw gezegd: ‘Vrouwen dragen geen horens.’⁴⁾ Zoo goed als altijd wordt met deze uitdrukking, hoe ook gevarieerd, de bedrogen echtgenoot bedoeld. Mij ten minste is geen enkel voorbeeld bekend, dat de bedrieger, de Suzanna-boef, of hoe men hem noemen wil, zelf de horens krijgt. Het volgende is zelfs niet dubieus:

1) In de Iucuuda de Osculis Dissertatio historica, auctore Georg. Cunr. fil. Rittershusio van 1626 vond ik de volgende, hoogst merkwaardige woorden, welke ik bij Engelsche schrijvers nergens aangehaald zag: ‘In ripa Thamesis suburbio Londinensi Rattelew dicto, opposita, perticam vidi ligneam, cum cornibus arietinis superins affixis: quae vulgo significare dicuntur ita puniri eum, quí sciens et volens passus sit alium cum conjuge sua concumbere, tacite sic in adulterium consentiendo.’ Of deze dissert. ook in de latere edities der facetiae voorkomt is mij onbekend.

2) Zie Rob. Nares Glossary, s.v. Horn-fair.
Vgl. Poor Robin (1730):
Now in small time comes on Horn-fair | Your horns and ladles now prepare; | While some that go to see the sport, | Come home with broken noddles for 't.

3) Joan Owen, Epigr. lib. III, 103: Actaeon. Carnem edere canes Actaeonis, ossa, cutemque, | Cornua Londini conspicienda manent. (Ed. Elzev., Amst. 1647.)

4) Ook daarop zijn uitzonderingen (Contes de la reyne de Navarre I, p. 87) ‘Vos femmes sont si sages et vous aiment tant, que quand vous leur feriez cornes, aussi puissantes que celles d'un dain, encores se voudroient-elles persuader et au monde aussi, que se sont chappeaux de Rose. (Ibid. 3 Nouvelle) Afin que, quand vos maris vous donneront les cornes de chevreuil, vous leur en donniez de cerf.’

[p. 206]

Hoornbeest of Leugenaar.

 

Daar was een Vrind die eens een Meyt voor Hoer uytmaakte,

 

En 't beurde dat die Reu, nog aan dit Teefje raakte:

 

Zoo 't geen hy heeft gezeyt ooyt waarheyt is geweest,

 

Maakt' zyn mont, en haar gat, hem tot een Hoornbeest.

(Apollo's Marsdr. II, 13.)

Zooals men ziet kan ik niet instemmen, met Dr. Kollewijn, die in dit tijdschrift aan het woord hoorndrager ook ‘actieve’ beteekenis toekende; hij steunde deze meening op drie plaatsen: van de laatste plaats zegt hij zelf: uit het verband blijkt, dat de bedrogen echtgenoot bedoeld is.¹⁾

Wil men nog zoo'n plaats, die voor tweeërlei uitlegging vatbaar is, dan wijs ik op de volgende:

Daar moet Justitie zyn, zei Leendert tegens Mat,
En sloeg haar met een dwyl wel helder voor haar gat:
Zy had het ook verdiend dat hy ter deeg wat raakte,
Want dit was juist de plaats daar Jan zyn hoorens maakte.

Ofschoon hier zijn zoowel op Jan, als op Leendert, den gefopten echtgenoot kan slaan, dunkt mij alleen de laatste uitlegging aannemelijk. De eerste plaas, die Dr. Kollewijn aanhaalt, is uit Jan Vos' Klucht van Oene, en luidt:

‘De horens worden hun

op 't hoekje van de Hel, dicht aan 't Hooft of ezaegt:

Want ze zouwen aers niet wel deur de poort konnen raeken;
En van de takken, zach (Oene) de duyvels hechten tot moordpriemen maken,
En dobbelstienen. (Hij) docht, dit Goddelooze zaet
Dient de duivel, zoo wel nouw ze doot binnen, as toen ze leefde, tot allerhande quaet.’

Nu kan ik mij begrijpen dat Dr. Kollewijn hierbij denkt ‘bedrogen echtgenooten, onschuldige menschen, gaan toch niet naar de hel. Hier zijn dus de Don Juans bedoeld’. En toch hoop ik Dr. Kollewijn uit den droom te helpen. Het is van algemeene bekendheid, dat de ‘Spaansche Dromen of Seven Wonderlycke Ghesichten’ van Don Francisco de Quevedo hier te lande een zeer geliefd volksboekje was, dat minstens acht à tienmaal in den loop der zeventiende eeuw werd gedrukt.³⁾ In het ‘Seste Gesichte van de Helle’ zegt Quevedo:

1) Zie T. en L. 3^e jrg., afl. 1, p. 51. Het zijn n.l. de woorden uit Daniel Heinsius Lofsanck van Bacchus: ‘het is een gemeen spreeckwoort hier te lande, dat wy seggen een alsulcken horens te dragen, die zijn huysvrou ontrouwigheyt bewyst, ende haer met een ander vergeet.’

3) Ik gebruik de eerste druk door Capt. Haring van Hariuxma, tot Leeuwarden 1641. (Zie Muller's katal van Volksboeken.)

[p. 207]

‘Ende siende by my een Mulat staen, van een Moor ende van een witte ghegenereert, die soo veele hoornen op het hooft hadde dat ick hem voor een Hart aen sach, vroegh ick hem, waer dat de Sodomiten, de Oude Wijven ende de Hoorndragers waren? Wat de Hoorndragers aengaet, seyde hy, die hebben gheen eyghenbestelde plaets, die zijn door de gantsche Helle verspreyt; ende omdat sy, by haer leven, de Duyvelen seer wel geleken, heeft men haer ooc niet van Hulsel verandert, hetwelck veroorsaeckt, dat men ghenoech te doen heeft om haer van de Duyvelen konnen wel te onderscheyden.’¹⁾

Waarom hoorndragers dáár kunnen komen zal duidelijk worden uit de volgende plaats uit hetzelfde ‘Ghesichte’:

‘Dese is een sloff Man gheweest, en wy setten hem mede by de Gecken; doordien hy om anderen te vermaken, sijn Vrouwe op huyr liet gaen; verkoopende alsoo de ghenenchte, die hy alleen met haer behoorde te hebben, ende trocker Geldt aff als van een Rente, oft van een Ampt: een Saecke die hedensdaeghs seer ghemeen is.’²⁾

Wat de plaats uit Bredero aangaat: Dr. Kollewijn zal nu wel met Dr. Kalff en mij eens zijn, dat de dichter daar ‘zijne bedoeling niet duidelijk heeft uitgedrukt,’ of dat het een lapsus linguae is.

Komt alzoo ‘hoorndrager’ voor zoover mij bekend in den zin van overspeler niet voor, voor dien van bedrogen echtgenoot zou ik een wolk van bewijsplaatsen kunnen aanvoeren. En duidelijke!³⁾

Wij zagen boven, dat de Franschen soms zeggen avoir des bois sur la tête. In de ‘Boertighe clucht van Claes Klick’ van J. van Arp, zegt Tryn binnensmonds tot haar man, die haar als een beest behandelt:

1) Deze plaats staat op blz. 419; de volgende op 385. Men kan nog vergelijken 22 en 164-172.

2) Ziedaar de reden, waarom hoorndragers gewoonlijk naar de hel verwezen werden.

3) B.v. de schilderachtige klacht van Dieuwertje uit de klucht ‘Iemant en Niemant’ van Isaac Vos:
Oftet den ouwen bloet wel droomt, gis ick, dat hy met horens loopt? | 't Schaat suleke Jan Gatten niet; waarom synse zoo stout? (Van Vloten, Ned. Kluchtspel II, 176.) En in de ‘Singende klucht van Pekelharingh in de kist’ van denzelfden schrijver (Van Vloten II, 186.) En de klucht ‘Bedroge Jaloesy’ van Joost van Breen (Van Vloten III, 64), alsmede Van Santen's ‘Ligte Wigher:’ Coppen quistgoed (een der vrinden)... soo soentmen wel een aer mans wijff off. | Droncke Ioortje: Jae daer hebje een moy haedje van, je moetet wel weten. | Je doeter soo meenig hoorens draghen; maer t'selje noch soo uitsweten | Je weet wel, asje de man om koockjes sent end om een vaen bier. | En dat jet terwijl dan doet, Je siet mijn wel, met dat soete dier. | Coppen. Wel waerom niet? doen de man t'huis quam, kond hy 't an heur gang niet sien, | Dat het jou had meughen beuren, 'k denckt niet, dat ghyder bien | In vinden sout. Wantje soud al de rest slachten, | En doent' me'e .....

[p. 208]

 

‘Ick wedd' ick jou wel haest twee boomen op 't hoofd set’

(Van Vloten II, 146.)¹⁾

Quevedo noemt het hoorndragerschap ‘een saecke die hedensdaeghs seer gemeen is.’ Apollo's Marsdrager denkt er niet anders over.

Maar hij kan niet goedkeuren dat de man gebrandmerkt wordt: zelfs daar waar hij geen schuld heeft.²⁾

Toch is er een reden voor, en wel deze:

Wanneer een Egte-Vrouw, door lusten ongebonden,
Den Heyl'gen Huwlyks-band door geylheyt heeft geschonden;
Waarom word dan de Man met hoorenen gekroont?
Omdat hij 't hooft des Wijfs, dat's 't Geytenhooft vertoont.³⁾

En die reden was in dien tijd afdoende. De vrouw was slechts bezitting van den man; hij was haar hoofd.⁴⁾

Met opzet gaf ik hier eenige voorbeelden meer dan strikt noodig was, om te doen zien, dat steeds de bedrogen echtgenoot hoorndrager is.⁵⁾

Wie dus een ontrouwe gade heeft: hem zullen horens opgezet worden, hij wordt met horens gekroond, of hem worden hoorntjes gemaakt; dan is hij hoorndrager of hoornbeest, behoort tot het gehorend volk of het hoornvee, en is daarmede lid van 't groote gild; spottenderwijs noemt men hem Cornelius of mijn Heer van Hoornenburg, ook wel Simplicius; soms zegt men, dat hij Durandus op zijn voorhoofd draagt.⁶⁾ Vraagt men, wat soort van horens de

1) Zonder voorbeeld lijkt mij echter: Piramiede-maken.
Bocatius zegt, elk is geestig in veel zaken; | Dog wel voornaamentlyk in 't Piramiedemaken; | En 't is waarheyt: want hij stigt zelfs Piramieden, | Op 't voorhooft van getrouwde lieden. (Apollo's Marsdr. II, 16.) Gewoonlijk echter volgt Apollo's Marsdrager de juiste terminologie, en ook hem is 't bekend dat 't hoorndragerschap vaak den hoorn van overvloed in huis brengt:
Van Hoornen (is 't niet vreemd?) mag niemant spreken hooren: | Daar veel'er heil nochtans uit Hoornen wert geboren. | Wat vind men meenig laf, en ongezouten bloed, | Die door zijn Vrouw gewint, den Hoorn van overvloed (ald. I, 35). Jan de Brune, de J. Jok en Ernst (Harl. 1672) 12: ‘de hoornen slachten de tanden, die, eerst uitkomende, wel zeer doen, doch naderhant hout dat op, en men eet er mee.’ Sommigen dragen daarom vergulde horens (ibid. 64) of gouden. Vandaar 't Italiaansche spreekwoord: Corna che fanno i Principi, sono corone (ibid. 110).

2) Ald. II, 74.

3) Ap. Marsdr. II, 103.

4) Si quando saera jura tori violaverit uxor | Cur gerit immeritus cornua vir? Caput est. zegt ook Joan Owen (lib. I, ep. 163). Elzev. Ed., Amst. 1647.

5) Wie nog meer plaatsen mocht wenschen kan ik aanraden Ap. Marsdrager te doorloopen.

6) Deze termen zijn saamgelezen uit de Ned. Vert. van Rabelais, uit de Narrinnenspiegel van Pater Abraham à Sancta Clara, Apollo's Marsdrager, Joan de Brune de J., Aernout van Overbeke, e.a. werken. Een aardig raadsel uit de 17^e eeuw luidt: Gesteld dat de dierenriem door den tand des tijds eens beroofd werd van deze 3 teekens: Ram, Stier en Steenbok, - drie hoorndragers - wat moest men doen om hem weer te herstellen? Antwoord: er eene vrouw heen sturen. Aernout van Overbeke zinspeelt er eenige malen op; (Rymwercken, 9ste druk, 178, 225) daarom vermeld ik 't even.

[p. 209]

man eigenlijk verdiend heeft, dan is 't antwoord verschillend. In een boven afgedrukt gedichtje wordt blijkbaar aan geite- of bokshorens gedacht; Quevedo denkt aan allerlei horens:

‘Onder de wooninge van dese (in de Hel) in een Plaetse vol vuylicheydts ende vol stanex, vol Hoornen van Bocken, Bullen, Rammen, &c. zyn die ghene die ghylieden Hoorendragers, Koeckkoecken, goede Jannen ende Hanereyen noemt.’

Maar 't meest heeft men er herte-horens onder gezocht, en daarbij gedacht aan de mythe van Diana en Actaeon.¹⁾

Sommigen houden een paar horens gedurende hun geheele leven, anderen schijnen er af en toe een tak bij aan te krijgen, nog anderen gaat het als de man van Galathee, die ‘de zijne wisselt bij den dag.’²⁾

1) Ja Fyt uw Vrouw is schoon, | Ik heb daar gants niet tegen, | Maar daarom hebt ge een kroon | Van Acteon verkregen, | Is 't dat u die behaagt, | Is 't waard dat gy ze draagt. (Zie Ap. Marsdrager III, 58, maar ook III, 29.) In Duitschland zegt men wel: Actäonsbrüder.
Op een plaatje in Pater Abr. à Sancta Clara's Narrinnen-Spiegel (1^e dl., 2^e druk, p. 304, Amst. 1737), plaatst eene vrouw, onderwijl zij met een harer liefjes staat te minnekoozen, haar voor haar zittenden man een waar gewei op 't hoofd, en 't onderschrift luidt:
Hier zet een geyle dert'le pop, | Haar Mans-hooft een paar hoorens op | Door Rits-aart, en 't schyndt hem te passen, | De grondt is goedt, zy zullen wassen, | Hy is te vreên den goeyen-bloedt! | En maakt vast gaten in zyn hoedt.
Ook elders maakt ‘wie zoo een vreemden haan op zyn misthoop laat krabben, en die hem van zyn lieve wyfje in een Akteon laat metamorphiseeren,’ gaten in zijn hoed, of wel, hij loopt blootshoofds

‘Opdat zyn horens des te beter zouden wassen.’

(Apollo's Marsdrager III, 60.) Vgl. ook Jan de Brune, de J. Jok en Ernst (Harl. 1672) 100 en 33.

2) ibid. I, 51. Ik voor mij stem niet in met den inhoud van de
‘Ernstige en boertige Redenvoering, tot bewijs dat de vrouwen verre van edelder dan de mannen zijn, ten voordeeligste genomen in de waereld niets anders (zijn) dan een noodzakelijk kwaad’ door Simon van Leeuwen, 1751. Of het dus waar is wat hij verzekert: ‘ja, zy (de vrouwen) blyven onveranderlyk by haar opze daar is geen welsprekentheid in de wereld, geen Godsdienst, geen plicht, geen liefde, die haar kan doen afhouden, en zoo eene Vrouwe eens voorneemt haaren man in Acteon te veranderen, hy zal het wezen al was 'er ook een dubbelt uachtslot voor.’ (blz. 10)
weet ik niet. Zoo ja, dan heeft stellig ook Aernout van Overbeke gelijk, waar hij zegt (in zijn gedicht ‘De Hoornteelt’):
Koningen, Vorsten, Baronnen, Kolnellen, | Soldaten, Matrosen, sy moeten daer aen; | En of sy sich willen daer tegen al stellen, | De Hoornteelt moet zyn gang immers gaen: | Soo lang men Messen vindt om te raseren, | Soo sullen de Menschen malkanderen scheeren; | Al souden sy noch zoo kael worden.
Met de zedeleer van het volgende couplet zullen wel niet velen instemmen:
Nu ziet gy, gy Vrouwtjes, dat het is nootsaeklyk, | Wanneer 't voor de Mans verhoolen maer blijft: | Al is 't juyst niet pryslyk, het valt u weer smaeklyk: | 't Is vriendelyk ook, dat men zyn Buyren gerijft. | En komt door uw schuldt dees naem te versterven, | Vrouw Venus die sal u voorzeeker onterven, | En uw Dochters Gebrek laten lijden.
Daar tegenover staat den raad aan de gehuwde mannen:
Die zich in dees Order laat Canoniseeren, | Moet maeken dat hy zijn patientie niet spaert: | Maar als hy zijn Liefje ziet complimenteeren, | Soo moet hy gaen sitten in d'Hoek van den Haert; | En speculeeren met Ernst in de Balken: | En seggen: wat zijn die Reigers en Valken, | Daer boven, ook aerdig geschildert! (De Rymwerken van wylen den Heere en Meester Aernout v an Overbeke, de 9ste Druk, Amst. 1700, blz. 228.)
Alleen in den tijd van dezen snaak konden dan ook gedichten geschreven worden met refreinen als dit:
Och! nu moet ik weder maeyen, | Dat ik eertijts placht te zaeyen, | Want 'k placht voor Bul langs straet te loopen, | Exaltatis Cornibus. | 'k Moet nu die vreugt wel dier bekoopen: | Cornua sunt omnibus. (ibid. blz. 177.)

[p. 210]

De oorsprong van het gebruik den gefopten echtgenoot ‘horens op te zetten’ of wel hem met den naam ‘hoorndrager’ te bestempelen, ligt voor mij in het duister. Het feit echter, dat Artemidorus van een bok gewaagt, dat de Italianen zeggen ‘Becco (bok) cornuto’, dat de Spanjaarden den cocu volontaire ‘Cabron’, d.w.z. bok noemen, terwijl ook elders zinspelingen op datzelfde dier en in hetzelfde verband niet vreemd zijn, geeft dunkt mij eene vingerwijzing, waar men te zoeken heeft.

In een uitvoerig artikel in Bartsch' ‘Germania’, Band XXIX, (1884) S. 59 ff. tracht Hermann Dunger de uitdrukking ‘horens opzetten’ in verband te brengen met het woord Hahnrei. Ofschoon dat woord in onze Nederlandsche Woordenschat eigenlijk niet thuis hoort, werd het in de zeventiende eeuw toch als goed Hollandsch gebruikt. Ik vond het meervoud ‘Hanereyen’ bij Quevedo¹⁾ en de vertaler van Rabelais zet den titel van het, in de ‘librairie de Sainet-Victor’ voorkomende boek ‘La coqueluche des moines’ over in ‘Het haanreyen der Monniken’ - waar het dus blijkbaar een werkwoord is. Meerdere plaatsen weet ik voor 't oogenblik niet aan te voeren, maar zijn stellig wel te vinden.

Dunger tracht te bewijzen, dat het woord Hahnrei oorspronkelijk de beteekenis had van kapoen.²⁾

Dit wordt bevestigd door de spreekwijzen ‘einem Hahnreifedern aufsetzen’

1) Als boven, blz. 22.

2) Hij zegt ul.: In Abele's küstliche Unordnung 2, 308, (v.J. 1670) staat: ‘Als die unvernünfftige Thier selbsten wider- und gegeneinander verbitterte Kriegshändel hatten, wurde doch der Haass zum Curier dannoch und der Esel zum Drommeter gebraucht. Der verschlagene Fuchs zu einem Auditor oder Regiments-Schultes. Zum stundruffer ein Haan oder ein Haanreh. Das letzte wurde mir widersprochen, weilen der Haanreh nicht gerne kräet, sondern als ein Cornelius (= Horendrager) mansuetus tacitusque schweiget.’ In deze dierfabel, gaat Dunger voort, is natuurlijk niet van een bedrogen echtgenoot sprake, maar van een dier; en dat naast den haan genoemde dier, dat niet gaarne kraait, kan geen ander zijn dan een kapoen, want reeds Plinius zegt: galli desinunt canere castrati.

[p. 211]

en ‘Hahnreifedern tragen’¹⁾ (Wander, Sprichwörterschatz II, 273), en als de Hahnrei veeren heeft, kan hij oorspronkelijk geen mensch, wel een vogel beteekenen’. Door nog enkele opmerkingen van minder belang, maakt D. het wel waarschijnlijk, dat hij gelijk heeft. En voor ik ga vermelden wat tegen zijne bewering pleit, volgt hier een plaats, die zijn standpunt versterkt. In boek II, Hst. 16, vertelt Rabelais, wat de snaak Panurge alzoo in zijn verschillende zakjes had, en zegt daar: ‘l'aultre, de glaterons²⁾ empennés de petites plumes d'oisons, ou de chappons, qu'il jettoit sur les robes et bonnetz des bonnes gens et souvent leur en faisoit de belles cornes, qu'ils portoient par toute la ville, aucunes fois toute leur vie.’

Ofschoon het nu ook waar is, dat in het Oostfriesch het woord hânrune gebruikt wordt om een kapoen aan te duiden³⁾, en te gelijk gebruikt wordt voor ‘Haanrey’, valt er toch veel tegen D.'s meening in te brengen. Op de oudste plaatsen waar het woord voorkomt, beteekent het nooit een kapoen, altijd een bedrogen echtgenoot.⁴⁾

Dat wij in de Nederl. Rabelais toevallig aantreffen ‘Over het haanreyen der monniken’, zou er reeds eenigszins op kunnen wijzen, dat het woord haanrey ook actieve beteekenis kan hebben, en dus hetzelfde beteekenen als het woord ‘hoerencater’ in de cluyte van Playerwater of van Suzanna-boef, volglust, pol, Venusruiter, sneukelaar in de zeventiende eeuw. Merkwaardig daarom i de volgende plaats bij Schiller en Lübben (t.a. pl.):

1) Vondel, Rommelpot:
‘Kroont syn muts met haneschachten, | Set die moêrplaegh, felle beul, | Op een boek of esels veul.’ In W.v.d. Hoevens kluchtspel 't Koffyhuis (Amst. 1734) heet het van een jongen, die wat erg vroeg vader werd van een ‘paartje’ (12^e toon.) ‘Zo het myn jongen was, ik stak hem een Haaneveer op de hoed omdat men de hennen zorgvuldig zou bewaaren.’

2) Klissen of kleefkruid.

3) J.t. Doornkaat Koolman, Wörtb. der Oostfr. Spr. s.v. ‘siuh! dar gung 'n hânrûn mit niuggen sjuken (= kuikens). Hanrun is daar gelijk Haanrey, d.i. horendrager. Dunger wil in rune hetzelfde woord zien dat wij hebben in ruin = gesneden hengst; het zou dan alleen op het snijden slaan.

4) Zoo staat in de Lüb(ecker?) Chroniek, 2, 391: ‘Item in desseme sulven iare (1476) ward dod ghesteken hertich Philippus van Meylan. Unde dit quam aldus by. De hertege entheld eneme riken borgher van Meylan syne echten vrouwen vor; darumme sprakke up ene tid to deme hertegen: gnedige vorste, it is juwer ere unde adel to na, en echte wif to schamfferen unde den man maken to eneme hanereye.’ In de N.dd. Rechtsb. f 22^bheet het: ‘hanereye synt de, de wol wetten, dat ere wyffere ouel doen und dat mede vorhelen, durch eres nuttes willen und vor ander lude vordeil hebben.’
En eindelijk in Joch. Schlu. L. 3:
‘De duvel hefft my dat heten seggen, | Man kan ydt ock wol anders uthleggen. | Ick mene sölken de vaddern (Federn) drecht, | Dat man de einen hanrey to nomen plecht.’ (Zie Mnd. Wtb. van Schiller en Lübben, s.v.)
Ook de andere voorbeelden, bij Schiller en Lübben vermeldt, komen op hetzelfde neer.

[p. 212]

‘Mathesius hat dies Wort schon als im 16 J. aber wol noch nicht im rechten Verstande, denn er gebraucht es nur für einen Hurer und dabei auch in fem. für prostibulum; aber wie der kuckuk, der in der Grasmücke Nest seine Eier legt und den Grasmückenhahn also zum Hahnrei macht, doch auch selbst das Bild für einen Hahnrei ist (S. Hildebrandt in Gr. Wb. 5. 2525 ff) so wird dieselbe Verwechslung auch mit dem Hahn vor sich gegangen sein.’

Zijn de eerste woorden van dezen zin juist, dan hebben wij dus bij de woorden koekoek en haanrey iêts overeenkomstigs. Ook dat zou tegen Dunger's meening pleiten, daar haanrey = kapoen toch stellig niet in actieve beteekenis kan opgevat worden.¹⁾

Sterker dan al het aangevoerde schijnt mij echter tegen Dunger's meening te pleiten: de zaak zelf. Slechts hoogst zelden, dunkt mij, kan men een Haanrey (bedrogen echtgenoot) tevens een kapoen (vir impotens) noemen, al is 't dan waar, dat van sommigen hunner de woorden van Biestkens uit ‘Claas Kloet’ kunnen gelden:

Foey, ick bin hem so loof (moe) as ghespoghen speck;
Is hy ien vrouwenman? ba 't Jan, 't is een droghen geck,
Die recht op zyn tijdt is om te kapoenen.²⁾

Doch vooral weerlegt hem het feit, dat men in Duitschland, toen het woord nog goed leefde, en niet, zooals bij ons nu ook koekoek en hoorndrager, tot de archaïsmen behoorde, niet wist... dat het kapoen beteekende.

In Gr. Wb. s.v. haalt Heyne een plaats aan uit de Schausp. d. Herzogs Heinrich Jul. v. Brschw. 438, 92, welke aldus luidt: ‘Gallus hett up dusch ein han, chorea ein dantz, oder rey, als men dat nu tho hope settet, so heitet Hanrey.’ Ook de schrijver van de ‘Dissertatio Theorico-Practica de nobilissima et frequentissima Hanreitatum materia’³⁾ houdt zich, blijkens zijn curieusen schuilnaam ‘Barthelomaeus Alecthrochoras, baro et dynasta in Frawenberg, Weiberbusch en Jungferndorff’ aan dezelfde afleiding.⁴⁾

1) Nog wordt gewezen op een analoge vorming in de Lubecksche Reynke de Fos: daar vindt men n.l.:
Kukkelrei makede dat mêste gerogte; | Wente he was de eddelste fan gebôrd, | Frouw Willigetrûd fôr de kavpôrt' | De was sine moder, dat wuste iderman, | We aver syn fader was, dâr wust' men nigt fan. - Schiller en Lübben vragen: kukkelrei = gockelrei = curruca? (Zie Scheltema's editie, p. 60.)

2) Van Vloten, Ned. Kluchtsp. II, 87.

3) Verschenen Hanripoli Cornutorum 1627, in de collectie Facet. Facetiarum. De schrijvers dezer zonderlinge dissertaties toonen vaak grondige kennis en uitgebreide belezenheid. Waar zij naar boeken verwijzen kan men vertrouwen het aangehaalde te vinden ook. Deze schrijver raadt den Haanreyen het jus talionis toe te passen, en verwijst ze naar Giorn. 8, Novel. 8 van Boccacio!

4) Bovendien zegt hij nog in het hoogstmerkwaardige caput VI:
‘Alzoo is het woord Hahnrey eigenlijk een Germaansch woord, dat reeds voorlang in 't Latijn werd overgenomen, en volgens Dasipodius (e.a.) samengesteld is uit het zeer oude woord ‘Han’, dat in 't Latijn ‘Gallus’, in 't Grieksch ᾽αλεϰτροιὸν luidt, en het woordje ‘Rein’, dat koor of dans beteekent, zoo dat men als 't ware zegt ‘hanekoor’; wij zeggen ‘Hanrein’, en zoo noemt hen ook de Saksenspiegel (2^e boek, art. 13 in gloss.); of wel ‘geschossene Gesellen’; Alciatus noemt hen ‘monte cuculos’. De Saksers daarentegen spreken van ‘gedüldige Hanrein’, maar door de schrijvers worden de goede mannen gewoonlijk ‘gehoornden’ (cornuti) genoemd, want zij dragen duidelijke en zeer in 't oog vallende hoornen, die vaak boven hun hoed uitsteken. Om niet in de gaten te loopen zetten zij daarom nooit den hoed af, wanneer zij een eerlijk man voorbijgaan. Dat juist is een opmerkelijk teeken van hun haanreischap. Hoewel het woord tegenwoordig algemeen in gebruik is, wordt het oorspronkelijk alleen aan de Saksers toegeschreven. De Haanreien komen daarin met de hanen overeen, dat de vrouwen, welke zij onderhouden, ook andere mannen bij zich toelaten, zooals de hennen wel eens door een anderen haan bezocht worden.

[p. 213]

Men mag ook over deze verklaring van het woord denken, zooals men wil.¹⁾ Opmerkelijk is nog, dat ook hij een werkwoord haanreyen gebruikt, en spreekt ‘de quodam Cardinale alterius uxorem hanreizante’ (Cap. IX); dat men zelfs kan vragen: ‘qua vestras mulieres impune possint hanreizare.’ (Cap. XXXV), dat hij den overspeler ‘Hanrificus’ noemt (Cap. XLIII, passim), maar toch beter vindt hem ‘matrimonii Coadjutorem, Ehehelffer of wel unbesoldete Substituten’ te noemen.

Dunger wil de woorden ‘horens opzetten’, ‘hoorndrager’ met het woord haanrey (= kapoen, volgens hem) in verbinding brengen en haalt daarvoor plaatsen aan uit verschillende geschriften, meest Conversations-lexica, van 1690 tot op heden, waarin beschreven wordt, hoe men vroeger in Duitschland soms - en misschien ook in Frankrijk - van een haan een kapoen maakte. Zoo vermeldt hij uit Putsche's Allgemeiner Encyclopädie (10, 628) de volgende plaats: ‘Die meisten Landwirthinnen haben die Gewohnheit, dem gekappten (gesneden) Hahn nun noch den Kamm und die Glocken mittelst einer Scheere wegzuschneiden, desgleichen wenn der Hahn den Sporn hat, auch diesen, und denselben in einen im Kamm gemachten Einschnitt frisch einzupflanzen, welcher darin anwächst, wenn der Hahn ihn sich nicht zufällig abkratzt.’²⁾ Zoo kreeg men dan kapoenen met een of twee horens op den kop, en vandaar, schijnt Dunger te meenen, het woord hoorndrager, hoorns opzetten, enz. 't Komt mij voor, dat wij moeten weten, dat een dergelijke gewoonte ook reeds in Artemidorus' tijd bestond om Dunger hierin gelijk te kunnen geven. En dat

1) Schiller en Lübben, Mnd. Wtb. zeggen ook: Der 2er Theil des W. gehört wol zu reien, tauzen. Cf. den narrenreien treden = den narrenorden angehören.

2) Merkwaardig is, dat bij gecastreerde hanen de roode kleur (van den kam) verandert en geel wordt; vandaar spreekt Goethe ergens van ‘Hahnreifarbe, ist eigentlich nur ein schmutziges gelb.’ Ook schijnt de aard van het beest er door te veranderen: zij worden n.l. veel meer ‘kinderlievend’ dan gewone hanen zijn. Soms geeft men hun een groot aantal kuikens te ‘bewaren’, wat zij met groote zorg doen. Vgl. Vondel's Rommelpot: ‘Torenwachters, keunje lubben | Altemet een geile Haen, | Seper, 't sel dan beter gaen, | Slang vernuwt van self heur schubben, | Maar een Haen vernuwt syn seên, | Als hij fraytjes wort besneên.’

[p. 214]

staat nergens vermeld. Wel wil ik gelooven, dat die gewoonte bestaan heeft, ofschoon ik weinig waarde hecht aan mededeelingen van Conversations-lexica, die elkaar eenvoudig naschrijven. Vermakelijk is 't volgende staaltje: Om te bewijzen dat de barbaarsche gewoonte nog bestaat, haalt D. een zin aan uit den 3^en druk van de ‘Hühnerhof’, verschenen te Plauen, 1860, en wel blz. 37: ‘Die meisten Landwirthinnen haben die Gewohnheit, wenn der Hahn den Sporn hat, auch diesen wegzuschneiden nnd denselben in einen im Kamm gemachten Einschnitt frisch einzupflanzen.’ Zooals men ziet, dezelfde zin als uit Putsche's Lexicon, waaruit de door mij onderstreepte gedeelten zijn weggelaten! Waarschijnlijk zijn er meer plaatsen vermeld, die evenveel waard zijn.¹⁾

Reeds lang echter vóór wij ergens van deze gewoonte gewag gemaakt vinden, bestonden de uitdrukkingen hoorndrager en horens opzetten, bijna altijd in verband gebracht met bok. Vooreerst kunnen wij dus die zegswijzen niet van de vermelde gewoonte afleiden, totdat misschien plaatsen bij veel vroegere schrijvers gevonden worden, die bewijzen, dat zij reeds in de tweede eeuw o.j. bestond.

Ten slotte een woordje over de etymologie van het woord Haanrey, zooals Dunger die geeft. Hij ziet in het tweede gedeelte (rei) het woordje ree, dat wij nog hebben voor klein hert, zoodat het geheel, haanrey, den haan (kapoen) met horens zou aanduiden.

Door taalbewustzijn (of volksetymologie?) is er dat soms van gemaakt; zoo staat in Zinkgref Apophthegmat. 3, 40: ‘hengt (als uithangbord voor een herberg) ein reh und druff einen hanen so heisst der herberge zum hanenreh.’²⁾

Dunger tracht de bestaande vormen van het woord terug te voeren op een onderen vorm rech, en voert de volgende vormen aan: haanreh, zween Han-

1) Ik wil echter den lezer niet in twijfel brengen over het bestaan der gewoonte, en laat daarom hier twee plaatsen volgen uit Weber's Demokritos, oder hinterlassene Papiere eines lachenden Philosophen, welke schrijver mij betrouwbaar is gebleken. (Ook Dunger haalt die plaatsen aan):
‘Aber wenn auch die Hausehre so oft zum Hauskreuze wird, tritt nicht eben so oft auch derselbe Fall mit dem Manne ein? Die Frau kann ganz unschuldig dem Hahne in Hühnerhofe seinem Sporn auf den Kopf propfen, während ihn der Mann anderwärts weniger sichtlich propft.’ (Dunger haalt aan 8ste Ausgabe II, 232; in mijn ed. (4^e 1853) staat het II, 318.) ‘Manches cornu copiae (eine kinderreiche Frau), das Ueberfluss in's Haus bringt, ist so verliebt in Hörner, das es sogar den kapaunen Hörner aufsetzt mittelst der eingepropften Rittersporen, die dann bis zu zwei Zoll wachsen.’ (8^e Ausg., V 209; 4^e V. 67.)

2) En in de ‘Scherzgedichte’ van Philander von der Linde, S. 187:
Strephon hat ein Reh im Hause, | Du wohl vergnügter Strephon Du, | Ein Reh ziert jetzt Dein Hauss; | Doch schaff Dir einem Hahn dazu, | So wird ein H-R-draus.
Ook leest men in Joach. Rachel's Satyren (n^o. 10) over eene trouwelooze vrouw:
Bald bleckt das Reh, bald kreht ein junger stoltzen Hahn | es find sich auch wohl offt ein Cammer-Capellan, | der sich mit dieser Frau fein Tag und Nacht ergetzet, | wodurch dem armen Mann ein Horn wird auffgesetzet.

[p. 215]

rees, acc. den hanreigen, en enen hanreyge - waar nog bijgevoegd kan worden de Nl. vorm ree, en rekke (het wijfjesdier). Vooral echter steunt hij zijne afleiding op den vorm haanreg, die in de Facetiae Facetiarum van 1657 één enkele maal voorkomt (p. 432). Voor mij liggen echter twee exemplaren van den eersten druk van datzelfde boekje (1625) en daar staat in de disputatio feudalis de cucurbitatione, in denzelfden zin die D. aanhaalt, duidelijk Hahnrey.¹⁾

Wij zullen dus het beste doen om, met Kluge, de etymologie van dit woord als ‘duister’ te blijven beschouwen.

Hiermee sluit ik mijne beschouwing over de drie namen die - één zin.

Amsterdam.

K.O. Meinsma.

1) ‘Itali vulgari lingua cornutum vocant eum, qui subsessorem patitur sui matrimonii, suaeque uxoris est leno; Germani nominant einen Hahnrey’, zoodat Haanreg slechts een drukfout is.

2) Ap. Marsdr. I, 49.