Taal en Letteren. Jaargang 3

[p. 374]

Kennemerland.
Balladen door W.J. Hofdijk.

Een paar jaar geleden gaf de Commissie, benoemd tot het uitreiken van acten voor Middelbaar Onderwijs in de Nederlandsche Taal- en Letterkunde, aan de candidaten eenige onderwerpen voor opstellen op, waaronder er ook een voorkwam: De Kennemer Balladen van Hofdijk.

Ofschoon er nu overzichten bestaan van de Nederlandsche Letterkunde, waarin van dezen dichter en schrijver niets meer vermeld wordt dan de naam; ofschoon er bloemlezingen gevonden worden (o.a. de zeer uitvoerige en veelgebruikte van Leopold), waarin niets van den Kennemer Bard is opgenomen, wijden sommige schrijvers, o.a. de heer J.G. Frederiks, zeer waardeerende woorden aan hem, en bevat de Chrestomathie van Jan van Beers meer dan eene proeve van zijn talent, zoowel in proza als in poezie. De omstandigheid, dat men de candidaten voor eene acte M.O. in de gelegenheid stelde een opstel over hem te schrijven bewijst, dat de deskundige examinatoren den dichterlijken zoon der Alkmaarder bosschen eene degelijke bespreking zijner werken waardig keurden, zelfs in die mate, dat zij de candidaten verplichtten zich tot een enkel zijner talrijke werken te bepalen, nl. tot den dichtbundel: Kennemerland, Balladen; want zoo luidt eigenlijk de titel van het bewuste werk. Misschien komt de Commissie er later toe een karakteristiek te vragen van zijne latere epische gedichten, Java betreffende, of van zijne vroegere prozawerken.

Daar Hofdijk een man was uit één stuk, een autodidact, die den invloed van anderen zeer weinig op zich liet inwerken, vertoonen al zijne geschriften, zoowel van vroegeren als van lateren datum, zoowel in proza als in poezie, dezelfde eigenschappen, dezelfde deugden en dezelfde gebreken. Wie alzoo één zijner werken bestudeert, heeft gelegenheid genoeg den schrijver en dichter in zijne kenmerkende kwaliteiten te leeren kennen.

De bundel balladen - Kennemerland - verscheen in 1850 en was opgedragen ‘aan Hare Majesteit de Koningin’, de eerste gemalin van wijlen Willem III. De dichter was toen 34 jaar oud, en had

IN MEMORIAM.
T. TERWEY. 19 Aug. 1845-17 Sept. 1893.

TERWEY, lezers, is dan niet meer.
Het valt zwaar er van te spreken. Het is zoo moeielijk er in te berusten. Een van de beste geesten en edelste harten in Nederland is in hem verloren.
De natuur had Terwey tot een Meester bestemd en zèlf had hij zich tot Meester gevòrmd. In zijn opstel over het voegwoord ‘of’ in dit zijn Tijdschrift, is zulk een zèldzame vereeniging van eigenschappen, dat het volstaat om Terwey een plaats te verzekeren onder onze èèrste taalkundigen; het vraagstuk is er met zulk een gemàkkelijkheid behandeld, de ingeslagen weg leidt zoo rèchtstreeks tot de oplossing, met zulk een zèkerheid gaat het van stàp tot stap voorwaarts, dat het een meesterstuk en model van methodisch, wetenschappelijk onderzoek is. Allerfijnste scherpzinnigheid, een helderheid als van kristal in de voorstelling, een zelfbeheersching vol ernst en karakter is er in al zijn taalkundige opstellen. Vèèl heeft Terwey niet geschreven (hij had er den tìd niet toe gehad, zei hij ons eens), maar hij had aan vèèl dingen gedacht, over vèèl dingen doorgedacht en veel was bij hem tot klaarheid gekomen. Dat àlles heeft hij nu meegenomen in zijn graf. Het is nièt te zeggen wat een schade dit is voor de kennis der moedertaal; mèèr te gaan schrijven, had hij zich voorgenomen. 't Meest bekend te zijn door een Spraakkunst zou men meenen, kan voor zùlk een man geen bekendheid heeten. Maar ook in die Grammàtica was zijn geest; het had zijn rèden, dat ze zoo algemeen gebruikt werd; het was een boek dat door afwezigheid van alle onnoodige geleerdheid en in zijn homogeniteit, alweer den Meester- taalkundige verried, er stond een stempel van echtheid op. Zulk een echt tààlkundige, zulk een echt wètenschapsman was Terwey, dat hij, hoezeer hij zelf dan een wet-boek van de Nederlandsche taal had geschreven, hij zich àldoor hernieuwde. Hij wou mee met den tijd. En wel was hij o! zoo voorzichtig, wel deed hij geen stàp vooruit zonder te weten wààr zijn voet kwam, maar hij aanvaardde dan toch gààrne de redactie van een voorùitstrevend Tijdschrift, hem aangeboden door zooveel voortvarender jongeren; en de man der officieele Spraakkunst, de bezadigde, voorzichtige Terwey, die niets zoo schuwde als opzien te baren, hij nam zitting in eene Spelling-commissie, van wier werk het wel te voorzien was, dat nièt iedereen het met gunstige oogen ga zou slaan, dat het als Revolutiewerk gebràndmerkt worden zou. Die Terwey voor een ouderwetschen doctrinair houdt, die mag dèze feiten eens overwegen, die neme onze verzekering aan, dat hij nog àltijd bezig was aan zich zelven te arbeiden. Voor taalkunde en onderwijs is het hard te bejammeren, dat deze juist voor taalkunde zeldzaam begaafde man, op het veld van de nièuwe Grammatica niet de hand aan den ploeg heeft mogen slaan. Hij heeft zijn taak niet kunnen volbrengen.
Terwey was mèèr nog dan een man van buitengewone kunde en gaven. De Redactie van Taal en Letteren kende hem nog maar kort, maar wij kenden hem toch. Wat wij raden konden, wat we beseften, wat we merken konden aan vele kleinigheden, dat bevestigen nu na zijn dood zij die hem lànger hebben gekend: hij was een voorbeeld van mooie, sterke menschendeugd: hij was een ideaal van een man. Wì althans weten van zijn hartelijke goedheid en zijn warme trouwhartigheid, van zijn menschelijke rechtvaardigheid, zijn naakte oprechtheid en zijn dappere eerlijkheid. Hij had nog veel meer deugd. Hij philosofeerde (daar hij 't niet nòòdig had) er zeker weinig over, maar onder woorden gebracht was dìt zijn hoogste: gehèèl waar en echt te zijn, het voor de mènschen te zijn door het voor zich-zelven te zijn: zoo was hij geschàpen, dat hij, als hij licht zag, van zelf zich van de duisternis àf- en naar het licht altijd tòewendde, dat geen valschheid, geen ijdelheid, gèèn bedrog, ontdèkt, in hem zijn wou. Terwey hield niet van mooi-doen, maar wat hij deed was mooi. Ik heb nu hij weg is, elk oogenblik zijn gezicht voor mij. Ik kan niet aan hem denken, of ik zie hem zitten, daar op zijn studeerkamer, ik zie zijn oog mij als toestralen, ik zie er den glimlach in van zijn schoone(n) geest, ik zie zijn geheele zuivere ziel op zijn verlicht gelaat. Zoo zàg ik hem eenmaal. Ik hàd toen al mijn vòllen eerbied voor zijn kunde en benijdde hem om zijn gaven. Toen ik heenging - kènde ik Terwey pas. De tram voerde mij naar het andere einde van Amsterdam, maar mijn oogen trok, boven die wriemelende menschenwereld, een beeld van Eenvoud dat daar voor mij stond: het liet mij niet los, ik kon mij niet verzàdigen van bewondering, en straks, aangekomen ergens waar ze Terwey òòk kenden, was ik vol van èèn grooten lust: nu van dien Eenvoudige te spreken, een dèèlgenoot in dit Schoon-bewonderen te vinden, van hem te hooren. Ik heb het ook van anderen vernomen, en nu dezer dagen is het herhààldelijk gehoord: Hij was de Eenvoud-zelve: en daar lag het geheim van zijn algemeen erkende Meerderheid in. Zùlk een man nu te zijn in Eenvoud dat is de allerbeste Grootheid. Het was zijn Waarachtigheid en Harmonie; hij was een kristal. Zòò eenvoudig te zijn dat is, begaafd of niet begaafd, het allerbeste deel op aarde. Menig mensch die Terwey heeft gekend zal, aan hem denkend, naar hem ùitzien als naar een Ideaal.
Terwey was steeds min of meer lijdende. Hij kènde den oever van die zee waarover hij nu uit ons gezicht verdwenen is. Maar hij was vòl leef- en werklust. Het was als telkens een wreed guur windgeblaas op een heldere vlam, die dan flakkerend neergaat en opgaat, eindelijk niet meer kan en uitdooft. Het was dièp weemoedig hem te kennen en dat te weten en hem aan te zien wat die wind hem kwaad deed. En 't was een oorzaak te meer, dat men voor Terwey iets in z'n hart ging voelen dat beter dan bewondering nog was. Daarom treuren zijn vrienden nu wel over eigen verlies, maar de gròòte droefheid is om der wille van hem-zelf, die zoo graag nog lang blìven wou in zijn lief huis, onder de menschen, - die nog niet wèg kon.
In de drukte van 't leven wordt die droefheid straks weemoedige herdenking. Dan zal het èigen verlies zich eerst rècht laten gevoelen: Dan zal het blijken, dat er een man in Terwey is verloren, die door niemand vervangen kan worden.

[p. 375]

reeds naam gemaakt door verscheiden dramatische schetsen, o.a. De profecy der starren - In den kerker van Simancas - Er is vergelding e.a., die toen (het was de bloeitijd der rederijkerij!) grooten opgang maakten en in vele liefhebberij-tooneelgezelschappen werden opgevoerd. In dien zelfden tijd deed hij zich kennen als een kernachtig prozaïst en een groot vereerder van het Oranjehuis in zijn: Historische Landschappen, Oranje en zijn Keurvendel, Lauwerbladen uit Neerlands Gloriekroon, om veel, wat evenzeer vermelding verdient, stilzwijgend voorbij te gaan.¹⁾

Omstreeks 1870 verscheen een tweede druk van de Kennemer legenden. Lezen wij nu de opdracht, dan krijgen wij al dadelijk eenig begrip zoowel van de strekking als van de uitvoering van dezen dichtbundel. Zie slechts:

‘De Sage heeft bij ons heur stil verblijf verloren,

Zij, lieflijkst kind der Poezy,

Bij 't smeltend avonduur aan 't purpren west geboren,

Omfladderd van een geestenrij,

En in heur bloemenwieg omreid van Elfenchoren -

Ze is als een duive zonder dak.

Het blaauwe Meir, waarop zij lucht en speelziek wiegelde,
Als de avondzon zich in het vlak der waatren spiegelde,

Door kus op kus van 't zuid geglad;

Of met ontsnoerde vlecht, langs de opgeruide baren,

Haar weg door 't spattend schuim betrad -

Het blaauwe meir week uit voor groene korenairen,

Wier bed zijn boôm vervangen had.

Toen vlood de onterfde Maagd, door twijfels kille handen

Beroofd van kroon en bloemenwâ,

En vond in 't halflicht van de ruwe leemen wanden

Der schaam'le eenvoudigheid genâ.

Een dichterlijk gemoed, om 't onrecht verontwaardigd,

En diep getroffen door heur schoon,

Zocht in de stulp haar op, nooit haar ter schuts vervaardigd,

Hergaf haar, naar hij 't mocht, heur kroon,

En brengt, Vorstin! haar tot Uw throon.

1) De meeste werken van Hofdijk zijn tegenwoordig bij D. Bolle te Rotterdam voor veel verminderden prijs verkrijgbaar.

[p. 376]

Wij hebben niet noodig geacht de eigenaardige zinswendingen en de vreemd gespelde woorden cursief te doen drukken Zij vallen toch wel in het oog. Hofdijk was niet de man om, ook wat de spelling betreft, in een afgebakend spoor te gaan, en volgde ook daarin zijn eigen zienswijze.

Letten wij nu op den inhoud van ‘Kennemerland’ zelve.

Als met de kaart van het oude Holland voor zich, leidt de dichter zijne lezers door het schoone en historisch beroemde Kennemerland, trekt van plek tot plek, overal eerst het terrein verkennende, en dan bezingt hij op zijn manier de legenden er aan verbonden, bij voorkeur typische woorden en beelden bezigende, die de eigenaardige kleur van het middeleeuwsche landschap weergeven.

Zijne topographische beschrijving van Kennemerland doet ons een blik werpen op zijn proza, waarvan de zonderlingheid en gezochtheid eenigszins verontschuldigd wordt door zijne zucht om aan alles eene locale kleur te geven.

Zelfs karakteriseert de dichter zijn werk met de volgende aanhaling uit eene oude ballade:

‘Het voghelken uten haghe

Dat singhet van der wilden creature’

En enkele regels uit den Voorzang doen zien, dat de karakteriseering juist is:

En dan het stille woud betreden,
Waaruit de stem van 't zoet verleden

Mij tegenruischt; het diepst van 't woud

Waar, aan de dicht bewassen zoomen

‘Van donker eik- en sparrenhout

't IJl berkenloover, geel als goud,

En 't zilver van de wilgenboomen

Hun glansen mengelen door 't groen

Der hooggetopte hazelaren,
Zich wiegelende over rossche varen,

Naast olmen- en abeelplantsoen;

Waar 't klemmerkruid den voet der elzen
In 't scheem'rend lommer schijnt te omhelzen;

En tusschen linde- en esschengroen,

De hoppe en bleeke najaarswinden

Met schilderachtig looffestoen

De ranke stammen saam verbinden.’

Achtereenvolgens zijn de balladen gerangschikt in: Kennemer Gevolg -

[p. 377]

Baljuwschap der Egmonden - Baljuwschap van Kennemerland - Baljuwschap van Blois - en Baljuwschap van Brederode.

Onder deze 68 balladen zijn er, die met de beste uit het buitenland kunnen wedijveren, en die door hunne zoetvloeiendheid en klankwisseling waard zijn door onze componisten op muziek te worden gebracht. Inzonderheid rekenen wij daartoe Het Paardenrif, De grootste Worp, De Stalboef, Nacht-profecy en De Nekker. Vooral de laatste. De ‘Geest der golven van d'ouden blonden Rijn’, die ‘zijn gouden waterharpe’ tokkelt, wordt door ‘de(n) dartle(n) Lijfknaap’ toegeroepen, dat hij ‘toch nooit zalig’ worden kan. Deze duikt daarop bedroefd neder ‘naar 't diepste van den stroom.’ Maar ‘de eedle Jonkvrouw, die doolde op 't groen terras’ had medelijden met den bedroefde en riep hem toe:

‘Gij grijze Geest der waat'ren

Ook uw Verlosser leeft.’

Dit vertroost den eenzame, den verstootene, en

‘Aan 't blaauwe luchtruim straalde

De zilv'ren maneschijn,

En roerend klonk de harptoon

Aan d'oevers van den Rijn.’

Het is wenschelijk, dat deze dichter bij ons niet in vergetelheid gerake.

Doetinchem.

A. de Priester.