Taal en Letteren. Jaargang 3

[p. 334]

Woordverklaring.
De uitroep o Jee! of Jeminie!

Van dezen zeer dikwijls gebezigden uitroep geeft Van Dale als onderscheidene vormen op: Jee, Jemie, Jemenie en Jeminie. De verklaring beproeft hij in de volgende opmerkingen: ‘Jee is een verkorting van den naam Jezus. Heel vaak hoort men o Jee! 't Verkleinwoord Jeetje hoort men in ons Jeetjecredo, d.i. Jezus Christus, welke vorm ons doet denken aan het oude wetecree, voor wete Christus. Jemie staat voor Jezus Mie (Maria); Jeminie is een verbastering van Jezus Maria. En alsof het laatste nog niet mooi genoeg ware, voegt men er niet zelden 't woord joosje bij: wel, jemenie joosje, terwijl men in Limburg hoort: Jessemarjosep. Dit joosje is een verbastering van Joostje, voor Jozef, den echtgenoot van Maria.’

Dat men zich hier voor verbasterde vormen bevindt, lijdt wel geen twijfel. Dat het laatste woord omtrent de afleiding dezer verbasteringen nog niet gezegd, en dus discussie nog mogelijk is, schijnt mij even onbetwijfelbaar. Met betrekking tot de vormen Jemie, Jemenie, Jeminie, wenschte ik een enkel woord in het midden te brengen.

De opgegeven vormen zijn wel gezamenlijk aan de noordelijke provinciën eigen. In Zuid-Nederland althans hoorde ik nog geen van allen. In Oost-Vlaanderen zegt men seemenis, ook wel tseemenis of tsumes, waarbij nog dikwijls Christus wordt achteraangevoegd. In Belgisch Limburg, en wel te Hasselt, is de vorm djeemich! gebruikelijk.

Dat o Jee! een verkorting zou zijn voor o Jezus! laat zich gereedelijk aannemen; en dat het ook het woord Jezus is dat zou schuilen in de eerste lettergreep der aangehaalde Zuid-Nederlandsche vormen, schijnt voort te vloeien uit de regelmatige wijziging der Fransche j tot dj (gesproken als Engelsche j in jam) of, verscherpt in Oost-Vlaanderen, tot ts. Tot zoo ver zie ik dus invloed van Jezus.

In het tweede gedeelte Mie, Minie of Menie wenscht Van Dale Maria te herkennen. A priori voelt men sympathie voor deze zienswijze; men vindt ze gansch natuurlijk, vooral wanneer men rekening houdt met de samenstelling Jessemarjosep, waarin de vooruitgezette verklaring mij ook de richtige schijnt te zijn. Zelfs al ware jemie of jemenie anders dan een verbastering van Jezus Maria, zoo ware het nog verstaanbaar, dat de oorspronkelijke vorm van den uitroep, wat ook de woorden mogen zijn uit welke hij verbasterd is, invloed zou hebben ondergaan van het woord Maria.

[p. 335]

Maar, steekt er niets anders in dan dat?

Twee vormen zijn er, welke van aard zijn om tegen Van Dale's opvatting bedenkingen te doen ontstaan.

In Oost-Vlaanderen gebruikt men ook den verlengden vorm tseemenis Christus! Nu is het toch niet mogelijk met Van Dale aan te nemen, dat deze uitroep zou ontstaan zijn uit Jezus Maria Christus! Tegen zulke opvatting legt de plaats der woorden, de zonderlinge inschuiving van Maria tusschen twee zoo zeer saamgewassen woorden als Jezus Christus, een al te ernstig bezwaar in den weg. Ten ware men aannam, dat de volkstaal in tseemenis zich niet meer het woord Jezus herinnerd heeft en den onbegrepen vorm heeft willen versterken door het woord Christus. Wij laten de gissing voor wat zij is, en verkiezen als een onmogelijkheid te beschouwen dat de volkstaal de twee woorden Jezus Christus kon scheiden door een inschuiving van Maria. In tseemenis zou dus het tweede gedeelte niet zijn een verbastering van Maria.

Een tweede bezwaar levert de Limburgsche vorm djeemich! Dat in het laatste gedeelte dezer samenstelling de accusatief zou schuilen van het persoonlijk pronomen ik, dringt zich al dadelijk aan den geest op. Immers, mich wordt als accus. van ik gebruikt in het gansche zoogenaamd ‘miehkwartier’, d.i. geheel Belgisch-Limburg en het oostelijk gedeelte van Zuid-Brabant. Al stemt men nu ook deze zienswijze als een uitgemaakte zaak niet bij, zoo kan toch niet betwist worden dat de pronominale vorm mich in de wijziging waaruit djeemich ontstond, invloed kan geoefend hebben.

Wat nu evenwel de argumentatie ten gunste van deze onze opvatting inderdaad zeer verzwakt, is het feit, dat ook in Noord-Holland vormen als jemich en zelfs kremich (kre = Christus?) schijnen voorhanden te zijn, terwijl aldaar een accusatiefvorm mich volledig onbekend is. En ja, tot verklaring van dit laatste feit weet ik niets bij te brengen; doch, afdoende om te bewijzen dat mich in het Limburgsche djeemich het persoonlijk pronomen niet is, schijnt het mij evenmin.

Want, dat in bevestigingsformules het persoonlijk pronomen wel degelijk kan voorhanden zijn en in sommige ook voorhanden is, bewijst een oudgermaansche vorm, door Grimm in zijn Rechtsalterthümer (p. 895) aangeteekend. Sammir Got! waren in het oude recht de woorden waarmede de zwerende zijn woorden bevestigde. Deze vorm, benevens de nog meer verbasterde selmir en slemmir, wordt door Grimm verklaard als voorkomende uit so helfe mir Gott! Daardoor werd de godheid, ook in het heidendom, uitgenoodigd om den eerlijk zwerende te helpen, den meineedige integendeel door een uitwendig teeken te doen kennen. De ingrijpende wijziging welke de oorspronkelijke formule onderging, zoo zeer zelfs dat ze tot onkennelijke verbasteringen sammir, selmir of slemmir werd, berust op het veelvuldig gebruik dezer woorden, die het lot deelden van alle oorspronkelijk tot aanroeping der godheid gesproken woorden; hun heilig karakter sleet van liever-

[p. 336]

lede af, en zij werden tot gemeenen vloek of eenvoudige bevestigingsformule. Vandaar ook, dat invloed van namen, welke aanvankelijk aan den uitroep vreemd waren doch in den nieuwen godsdienst een heilig karakter bezaten, op de verbasterde en onverstaanbaar geworden vormen zich kon voordoen. Zoo kon het woord Jezus aan het begin der bevestigingsformule komen te staan, toen de eerste lettergreep geen zin meer had; maar dat in minie of in mich meer schuilt dan Maria, zooals Van Dale verklaart, staat m.i. vast, of is althans zeer waarschijnlijk. Er schijnt wel dooreenwarring of wederkeerige invloed waar te nemen te zijn, doch zekerheid in dezen zal zich vrij moeilijk laten erlangen.

Luik.

Aug. Gittée.