Taal en Letteren. Jaargang 1

De aangesproken persoon.

‘De spraakleer is....een wetenschap, die niet te onderzoeken heeft, hoe het had moeten zijn, maar vasttestellen hoe het is.’

‘Men is het erover oneens, welke voornaamwoorden voor den aangesproken persoon - hetzij in de spreek- of in de schrijftaal - hetzij vertrouwelijk of beleefd - hetzij in het enkelvoud of in het meervoud gebruikt mogen worden. Slechts ten deele zijn de werkwoordelijke vormen vastgesteld, die bij de persoonlijke voornaamwoorden behooren, en over die, welke men heeft vastgesteld, heerscht nog verschil.¹⁾ Men kan er bijvoegen dat in de meeste spraakkunsten de 2^e pers. enkelvoud bij het werkwoord nog altijd heet te ontbreken; hoewel reeds eenige jaren geleden een ingezonden stuk in de N. Rott. Cour. op het onjuiste hiervan wees.

Deze kwestie schijnt opeens een vraagstuk van belang geworden; zij is het onderwerp van lange besprekingen geweest in de Schoolbladen. Wij wenschen in het kort, maar zoo volledig mogelijk, het onze daarvan te zeggen; ten deele toch kunnen we ons niet met het geschrevene daaromtrent vereenigen.

1) Aldus de hr. O. Veenstra in het Schoolblad van 17 Maart 1891.

[p. 149]

Wij stellen de beschaafde spreektaal op den voorgrond; zij gebruikt als:

Pers. voornw. enkelv.	1. u, jij, je.
	2. uws, jouws, jes-(gelijke).
	3. 4. u, jou, je.
Pers. voornw. meerv.	1. u, jullie, juilie, jelui, je.
	2. uws, jullies, juilies, jeluis.
	3. 4. u, jullie, juilie, jelui, je.
bezitt. voornw. enkelv.	uw, jouw, je.
bezitt. voornw. meerv.	uw, jullie, juilie, jelui, je.

In plaats van deze voornaamwoorden wordt ook de naam van den aangesprokene gebruikt: Vader zal mij wel halen. Wil de Baas mij even helpen? Vooral in het meervoud, de Heeren, de Dames, de Vrienden, de Gasten; vooral in 't Oosten des lands als eerbiedsformule.

Vertrouwelijk, soms ook minachtend, en tegenover minderen zal men, jij, jullie, juilie, jelui, hooren gebruiken; tegenover vreemdelingen en zijn meerderen, ook tot iemand van meer leeftijd u, (of vaak den naam van den aangesproken persoon). Zonder nadruk gesproken, zal je en jes in plaats van jij, jou, jouws, jullie, jelui, worden gezegd.¹⁾

Als wederkeerend voornw. komt bij u wel eens zich, dat minder geemeenzaam is; bij jij vaak u in plaats van jou,²⁾ dat als minder welluidend vermeden wordt.

Ook in den gemeenzamen stijl, in brieven, schrijft men deze vormen. Daarnaast is gij, ge in gebruik. ‘In de eerste plaats gebruiken we ge, wanneer we - hetzij mondeling, hetzij in geschrift - tot het publiek het woord richten. Het woordje geeft een officieel karakter aan de verhouding tusschen spreker en hoorder. Ge vindt het zeker niet noodig dat ik hiervan voorbeelden aanhaal.

In de tweede plaats schijnt Gij wel het woord, dat tot het Opper-

1) In het aangehaald artikel van Veenstra, Schoolblad van 24 Maart, vindt men vele plaatsen aangehaald uit Beets, Koopmans van Boekeren, Cremer, Wolff-Deken, Justus van Effen, Huygens, Hooft.

2) Vgl. voor een analoge verbinding van du en bijbehoorende vormen, met u, etc. van Helten, Mndl. Spr. § 210: ‘Dine vrienden hebben u ghelaten,’; en: du waent (voor du waens).
Ook bij Hooft: je naast u (datief) en uwe.
Jou is uit ju(w-?) ontstaan, vgl. nu: nou; de j ontwikkelde zich voor de u onder invloed van ji, vgl. Franck, Mndl. Gramm. § 215, van Helten, Mndl. Spr. § 333, 64 b. - Langs anderen weg werd ju tot jui, vgl. huis e.a.

[p. 150]

wezen gericht wordt.’¹⁾ In vergaderingen en van den kansel hoort men ook nog gijlieden!²⁾. In geschrifte is Gij, zoo ook Gijlieden, vooral in den hoogeren stijl gebruikelijk.

A. Werkwoordelijke vormen na deze voornaamwoorden.

Op u in den sing. volgt in het praesens de vorm van den 2^e persoon meerv. of 3^e enkelv.: u bedoelt, vat, schrijft, vreest, geldt, gaat, enz., u weet, moet, durft; u kunt, en kan, zult en zal; moogt en mag; wilt en wil, zijt en is en bent; hebt en heeft.

Indien de werkwdl. vormen van den 2^en pers. meerv. en 3^en pers. enkelv. onderling verschillen, klinkt de laatste gemeenzamer. Evenwel zegt men meestal u is en u hebt in denzelfden zin. Tusschen u is en u bent bestaat nog een klein verschil in gemeenzaamheid, dat echter zelden wordt in acht genomen.

In den Verleden tijd wordt u gevolgd door den persoonsvorm van den 3^en pers. enkelv. u sprak, las, viel, riep, hoorde, maakte, zeide, enz.; wist, moest, kon(de), mocht, wilde (wou); had, deed; was en daar naast waart³⁾

In de Aanvoeg. wijs, gebruikt men meestal het voornw. gij, daar de conjunctief zelden anders dan in hoogeren stijl gebruikelijk is. Indien echter u voorkomt, ziet men dezelfde vormen van het werkwoord volgen als in den indicatief.

In den pluralis volgt op u de 2^e pers. meerv.

Jij wordt door den 2^e pers. meerv. in den Tegenwoord. tijd gevolgd: jij schrijft, dient, drinkt, enz.: jij kunt, zult, moogt, weet, moet, durft; zijt en bent. Daar jij reeds een zekere gemeenzaamheid veronderstelt, is een vorm als bent daarbij gepaster.

In den Verleden tijd volgt de 3^e pers. enkelv.: jij dronk, drong, schold, sprak, stal, gaf, nam, las, trad, bleek, koos, boog, droeg, sloeg, ging, viel, liet, sliep, stiet, riep; kon, zou, mocht, wist, moest, dorst (durfde), wou, was en waart.

In de schrijftaal ook jij kondt, zoudt, wildet, doch nooit: jij baadt (= bad).

De conjunctief wordt bij jij weinig of nooit gevonden.

Bij jullie, e.d. volgt zoowel de 3^e als de 2^e pers. mv.: jullie,

1) Veenstra, aangehaald Schoolblad. Ook Jij werd vroeger wel in dit laatste geval bij sommige schrijvers gevonden.

2) Vgl. van Helten, Mndl. Spraakl. § 337. Aanm. 2.

3) In geschrifte leest men ook: u weest, gingt; misschien wordt dit door enkelen ook in hun spreektaal overgenomen.

[p. 151]

drinken, spreken, geven, lezen, buigen, als: drinkt, spreekt, enz. Meest: jullie bent. In 't gemeen klinkt de vorm van den 3^en pers. losser dan die van den 2^en.

Gij heeft in den Verl. tijd enkelv. van de zwakke werkwoorden vaak den vorm zonder t achter zich: gij strekte, voerde; ook van de sterke hoort men wel: gij schiep, ging, enz.

B. Werkwoordelijke vormen voor deze pronomina.

Meestal valt in bent u de t weg; overigens behouden de verbaalvormen den uitgang, dien zij na het pronomen hebben.

Anders is dit bij jij (en je); voor deze valt de t weg, en is dus de verbaalvorm gelijk aan dien van de 1^e pers.: schrijf-, dien-jij, ga-jij,¹⁾. Bij verba, wier stam op d eindigt, klinkt in den eindklank deze als t; (zelfs, al schrijft men: hij glijdt, men spreekt glijt²⁾; vandaar dat, waar jij volgt, vaak ook deze t niet gehoord wordt: bie-jij naast bied-jij, glij-jij; vooral is dit het geval bij die werkwoorden, wier midden-d vaak niet gehoord wordt: men zegt glijen, dooien, scheien, treën. - Vind-jij, word-jij, verbeeld-jij; bij deze 3 laatste hoort men dikwijls de voorgaande consonant evenmin, derhalve vin-jij, verbeel-jij, zooals meermalen bij verba, eindigend op liquida + conson. Altijd zegt men ben-jij, nooit zij(t)-jij, evenals zijt gij, en nooit ben-gij. Naast kun-, zul-, moog-jij hoort men ook: kan-, zal-, mag-jij³⁾, waarin de laatste vormen gemeenzamer klinken.

Indien jullie (jelui) het werkwoord volgt, heeft dit laatste wel den vorm van den tijdstam: schrijf-, dien-, drink-jullie; kun-, zul-, moog-, weet-, moet-, durf-, ben-, heb-jullie. - diende-, dronk-, schold-, sprak-, stiet-, kon-, zou-, mocht-, wist-, moest-, dorst-, wou-, was-jullie.

Omdat men had- uitspreekt als hat(-jullie), vindt men ook geschreven: hadt-jullie, enz.⁴⁾

Daarnaast echter die van den 3^en pers. meerv., vooral zijn, kunnen, zullen, durven jullie.

Gij en ge hebben zoowel voor als na een werkwoordelijken vorm den 2^e pers. plur. bij zich; indien de naam van den aangesprokene

1) Het koppelteeken werd reeds door Alberdingk Thijm aangewend.

2) Hieraan is ook toe te schrijven hoe men vormen als tradt jij geschreven ziet.

3) Ook in Holland algemeen reeds: jij mag! -
Vgl. van Helten, Vondel's taal § 52/3: drinckje, mooghje.

4) Vgl. van Helten, Vondels taal.

[p. 152]

in de plaats van het pronomen wordt gebruikt, verbindt men den 3^en pers. plur. hiermede.

Een enkele toelichting:

In de oudere taal werd du voor het enkelv., ghi voor het meervoud van den aangesproken persoon gebezigd. In de ME. ging echter du verloren en werd door ghij vervangen⁴⁾. Reeds in het Mndl. verbond men du met een verbaalvorm in het meerv. (: du segt, in plaats van du segs), wat ook zal meegewerkt hebben het pronomen door ghij te vervangen. Later kwam u op; hierbij staat de vorm van den 3^en pers., omdat u uit uwe Edelheid (UE.?) zal ontstaan zijn - en dus u is, was, gelijk gesteld werd met uwe edelheid is, was -, en deze blijft, ondanks de beteekenis; of omdat men dit u vaak vervangt door den naam van de(n) aangesprokene(n), en ‘u zal dit zeker voor mij doen’ gelijkstelt met ‘vader zal dit, enz.’¹⁾; evenzeer echter om de gelijkvormigheid van den 3^en pers. sing. en den 2^en pers. plur. bij de meeste werkwoorden.

Daar het als 2^e pers. wordt gebruikt, is de persoonsvorm, die ook bij gij staat, zeer wel te begrijpen¹⁾, terwijl deze gelijkstelling met gij de mindere vertrouwelijkheid verklaart: u zijt, waart, vergeleken met u is, was, enz.²⁾. Bent is een analogie-formatie naar (ik) ben; ze is ontleend aan de volkstaal, en als zoodanig heeft zij vertrouwelijker toon dan (u) is, ofschoon dit onderscheid hoe langs zoo minder zal gevoeld worden.

Harmonie in toon tusschen pronomen en verbum is ook oorzaak dat niet gezegd wordt ‘ben-gij’, of ‘zijt-jij’, ‘was-gij’ of ‘waart-jij’.

In 't Mndl. werd ghi gebruikt, maar achter het verbum kwam veelal het oudere ji, in î overgegaan. Analogie-constructie bracht dit ook weer voor het werkw.; de schrijftaal ontleende het aan de volkstaal, dit heldert de mindere deftigheid op van jij.

Hoe bij dit pronomen echter de vormen in den verl. tijd te verklaren? Gelijkmaking der 3 personen enkelv.³⁾ zal hiervan de oorzaak zijn, wat ook bij gij kan geconstateerd: ‘bij schrijvers der 17^e, 18^e, en 19^e eeuw vindt men: gij hoorde, zeide, maakte’; zegt men casu quo nog altijd niet liever b.v. ‘Gij bad-me’ dan ‘Gij baadt me.’⁴⁾

4) Vgl. verder van Helten, Vondels Taal § 54 vv.

1) Deze constructie ‘naar de bedoeling’ (ad intellectum) komt zeer vaak voor.

1) Deze constructie ‘naar de bedoeling’ (ad intellectum) komt zeer vaak voor.

2) Voorbeelden uit schrijvers vindt men o.a. aangehaald in Terwey, Spraakleer^s, §231c uit Potgieter, Beets, en van Lennep.

3) Vgl. voor 't Mndl. ook nog van Helten, Mndl. Spr. § 186: du draech, bedroech.

4) Vgl. verder van Helten, Vondels Taal § 54 vv.

[p. 153]

Dat de 2^e sing. aan den 1^en en 3^en gelijk werd, kon te gemakkelijker, daar in den vorm, waar het pronomen volgde, de t wegviel: ben-jij, kon-jij, ging-jij, zou-jij, weet-jij, ga-jij. Omgekeerd sprak men dus licht: jij kon, ging, zou.

In Holland wordt zelfs in het praesens, ook mede door deze oorzaak, gezegd van: jij ga, jij doe (maar!), jij ben, jij mag, zou, sta, bak, enz.; deze hebben echter in 't algemeen Nederlandsch nog geen burgerrecht kunnen verkrijgen; wel een vorm als mag-jij, die weer familiaarder klinkt dan moog-jij. Ook dit laatste wijst op gelijkmaking van den 2^e pers. met den 1^e (ik mag); nog kan daarbij gevoegd een vorming (jij) bent naar (ik) ben.

Het wegvallen van t voor het pronomen vindt men reeds in het Mndl.; en is nog te hooren in wichtje, gezichtje, zachtjes, waar niemand een t uitspreekt. Daar jullie en jelui door achtervoeging van lui (lieden) ontstaan zijn, volgt een 3^e pers. plur.; aangezien zij den dienst doen van 2^e pers. plur., ook een verbaalvorm, daarbij behoorend, met minder gemeenzamen toon wederom. Komt dit pronomen hier achter, dan valt de t van het werkwoord af: zul-, heb-jullie.

Bij zijn vindt men als 2^e pers. ook ben-jullie, analogie-vorm naar ben-je.

Evenzoo was-jullie naast was-je¹⁾.

Dubbelvormen hebben naast elkaar recht van bestaan; te eer als zij zich door een verschil van beteekenis en gebruik, hoe gering ook, onderscheiden; evenzeer als analogie-formaties, en analogie-constructies: niemand die dit betwijfelt; al laat zich ‘wij, (zij) benne’ niet verdedigen, naast ‘u bent’, daar zich voorshands de meeste Nederlanders, die op beschaving aanspraak maken, nog hieraan stooten.

Zw. Maart '91.

B.H.

1) Deze vormen zijn ook uit den 3en pers. plur. te verklaren: Hollandsch is: jullie komme, wazze, zulle, enz. Bij inversie wordt dit komme jullie, zulle jullie, komjullie (vgl. uit een ouder ‘omme’ ons ‘om’), zul-jullie (vgl. tale, en andere woorden op ouder e).