De taal- en letterbode. Jaargang 5

[p. 312]

Boekbeschouwing.

J.H. Rössing. Geschiedenis der stichting en feestelijke opening van den Schouwburg op het Leidsche plein te Amsterdam. Utrecht, J.L. Beyers, 1874.

Als vervolg op de uitnemende monografie van den hr. Wijbrands; als uitbreiding van het korte bericht van Von Hellwald (bl. 38 en bl. 97, waarin hij - ik merk het in 't voorbijgaan op, - minder gelukkig is geweest met het getal 14, dat op de eerste plaats in 13, op de tweede in 15 moet worden veranderd); als aanvulling van de Historie van den nieuwen Amsterdamschen Schouwburg (met fraaije afbeeldingen), 1775 uitgekomen te Amsterdam bij Warnars en den Hengst, kan het bovengenoemd werkje van den hr. Rössing goeden dienst doen.

Na de beschrijving van den brand (11 Mei 1772) in alle bijzonderheden te hebben gelezen in de Historie, is het allerbelangrijkst den hr. Rössing te hooren over de publieke opinie, zooals die zich de eerste dagen na den ramp uitsprak bij monde van predikanten, poëten en pamfletschrijvers. De schrijver der Historie had het wel voorspeld: ‘natuurlijker wijze - schreef hij onmiddellijk na den brand - is het te verwagten dat Luiden, die met vooroordeelen tegen Tooneelspeelen en openbaare Vertoonplaatsen zijn ingenomen, den geweldigen en beklaaglijken brand van den Amsterdamschen Schouwburg, zullen aanmerken als een nieuw bewijs voor de regtmatigheid hunner ongunstige begrippen, wegens dergelijke uitspanningen.’

De predikheeren: Von Hellwald zegt: ‘die Interessen und Tendenzen des Klerus sind eben überall dieselben’ (bl. 7; der Geschichte), en het is volkomen waar. En ook werd bij de bedoelde gelegenheid de reeds aangebrande kool nog eens meer opgewarmd, ditmaal bijzonder sterk gekruid. Want had de kerk, als ‘Schüt-

[p. 313]

zerin der gekränkten Moral und der Sittlichkeit’ (t.a. pl. bl. 70), zich weleer ook al niet ontzien het tooneel te beschieten met de giftige pijlen der huichelarij, in 1772 gedroegen enkele predikanten zich inderdaad beneden alle critiek. Trots de vermaning der Regeering aan Ds. Tetterode hebben zij reeds door de keuze hunner teksten voor den 17 Mei zoo zwaar gezondigd tegen de allereerste voorschriften der kieschheid, dat het grenst aan het ongeloofelijke (bl. 5 en vlg. bij Rössing).

De poëten slingerden elkander ook alles behalve malsche verzen naar het hoofd, en vooral de tegenstanders van het tooneel stelden zich in hunne protesten zoo bespottelijk aan, dat zij de gestrenge tuchtiging van de oolijke Betje Wolff ten volle verdienden: in waarheid zij vergrepen zich aan meer dan den goeden smaak en kwetsten meer dan het schoonheidsgevoel hunner lezers.

De pamfletschrijvers - maar genoeg: het meeste van hetgeen zij tegen het tooneel te berde brachten had, al in 1650, Voet in zijne welbekende Disputatio de Comoediis stellig veel eleganter gezegd.

Benevens dat prulgeschrijf en prulgepreek had de ramp van 11 Mei ten gevolge, dat de Amsterdammers, na 155 jaar hun comedie op de Keizersgracht te hebben gehad, voortaan hunne schreden zouden moeten richten naar het Leidsche Plein.

Na in zijn tweede Hoofdstuk de oprichting van een Schouwburg te Rotterdam onder bestuur van Punt te hebben verteld (en dat vollediger en nauwkeuriger dan een van zijn voorgangers, dank de uitnemende hulpmiddelen die de hr. Rössing te zijner beschikking had), gaat hij over tot de geschiedenis der stichting van de comedie op het Plein.

Vergeleken met de Historie bovengenoemd is de schrijver in velen beter ingelicht, daar is, dunkt mij, geen twijfel aan; waar beide werken verschillen, gelijk b.v. bl. 11 der Historie en bl. 35 bij Rössing in zake personeel der Commissie van onderzoek, zou ik niet aarzelen de voorkeur te geven aan laatstgenoemde, als die uit officieele bescheiden put, zie b.v. noot 45; ook enkele bijzonderheden die in de Geschiedenis te lezen staan, met name

[p. 314]

die van bl. 58 en 59, mis ik in de Historie, die evenmin het affiche van 17 September (zie bij R. Bijlage n^o 1) mededeelt. Edoch, de Historie is door de Geschiedenis niet overbodig geworden, integendeel. In de eerste plaats van wege de platen, die, nu onlangs het oude gebouw van 1774 is opgeruimd, dubbele waarde bezitten en bijzonder welkom zijn; in de tweede van wege de nauwkeurige beschrijving van het gebouw zoowel van binnen als van buiten, waarbij zelfs de ‘306 palen in den grond geheid, op welke de steenen voetmuur, waarop het Gebouw rust, gemetzeld is, zijnde voor het overige het gantsche Gevaarte van hout opgemaakt’ (bl. 13), niet zijn vergeten; van wege hare mededeelingen aangaande de inrichting van het bestuur, enz. enz., verg. ook Von Hellwald bl. 97, vlg.

Uitstekend wordt door den hr. Rössing (en daarvan heeft de Historie niet de helft, Von Hellwald uit den aard der zaak ook veel minder;) de feestelijke opening, 15 September 1774, 5 uur, beschreven. Wij zijn er als bij tegenwoordig: zoo aanschouwelijk is de voorstelling. En het hoofdstuk leest zeer aangenaam, iets dat overigens van het geheele werkje kan worden getuigd, want het is los en levendig gesteld, en boeiend geschreven. Hij beschrijve op gelijke wijs de feestelijke opening van den nieuwsten Schouwburg, met de platte gronden en platen er bij.

Ik eindig met eene conjectuur aan het oordeel van den hr. Rössing te onderwerpen. In de volgende strophe op bl. 40:

Het Schouwtooneel herrysd! O uur voor ons zo bangen!

De onzach'lyke Wraak! behaald nu geen meer buit;

Noch zal een Eer'lyk Man, niet gaan doen voor een Guit;

Al zou hy zelfs uit spyt en wanhoop zich verhangen, -

zet hij achter het derde vers een vraagteeken: zou er bij de noodige wijziging in de leesteekens in plaats van doen niet behooren te worden geschreven door?

Groningen, 74. 5. 22.
Mr. H.E. Moltzer.