De taal- en letterbode. Jaargang 4

[p. 81]

Maerlant's Naturen Bloeme,
(nieuw ontdekte fragmenten)
door Ferd. von Hellwald.

Eene korte beoordeeling van Maerlant's Naturen Bloeme in de Allgem. Zeitung (1872, N^o 265, Bijv.) gaf mij reeds aanleiding om met eenige woorden op eene vondst te wijzen, die onlangs alhier door den Heer Jos. Haupt, lid der Keiz. Academie van Wetenschappen en Scriptor der Hofbibliotheek, werd gemaakt, en die voor de critiek van het bedoelde werk van Jacob van Maerlant niet onbelangrijk mag worden genoemd.

Heden wensch ik iets naders omtrent het door den Heer J. Haupt ontdekte Hs. mede te deelen.

Het wordt als N^o 2544 van 't Supplement in de Keizerl. Bibliotheek bewaard, en is een zeer schoon perkamenten Ms. der veertiende eeuw; het bestaat uit een veertiental bladen in 4^o, die blijkbaar een deel moeten hebben uitgemaakt van een en hetzelfde groote Hs. van Maerlant's Naturen Bloeme. Elke bladzijde is met twee kolommen van ongeveer 38 verzen be-

[p. 82]

schreven, zoodat het geheele fragment omtrent 2128 verzen telt. Het schrift is zeer net en duidelijk en schijnt zoo niet uit het midden, dan toch uit de tweede helft der XIV^e eeuw afkomstig te wezen. Niet alleen het begin van ieder boek, maar zelfs dat van elk nieuw hoofdstuk is door eene vrij schoone, gouden initiaal gemerkt, en bovendien vindt men op de eerste vijf bladen, stukken van het II^e boek (‘van viervoeten beesten’) bevattende, een negentiental miniaturen, allerlei wreede dieren voorstellende.

Wat den inhoud van dit nieuw ontdekte Hs. betreft, moet ik vooreerst opmerken, dat een gedeelte er van, en wel 760 verzen, reeds in de uitgave van Maerlant's Naturen Bloeme, door den Hoogleeraar J.H. Bormans bezorgd, worden gevonden, terwijl het overige gedeelte, zijnde omtrent 1360 verzen, tot nog toe niet gedrukt was.¹⁾

Hier laat ik eene beknopte opgave van den inhoud volgen:

1) Door de welwillendheid van mijnen vriend Von Hellwald ben ik in staat gesteld de collatie der fragmenten, tot het nog onuitgegeven gedeelte behoorende, in de ter perse zijnde tweede Aflevering van Maerlant's Bloeme mede te deelen.

Fragment I.

Bl. 1^a-5^d. Vs. 826-1540 van het II^e boek, - beginnende aldus:

Ende seghet dat si met scaren
Te woude gaen same te waren
Ende alsi bomen hebben ghevelt
Met haren tanden met ghewelt.....

en eindigende:

Si leven wel CCC jaer
Tcoude dat es hem te swaer
Tam olifant nighet den coninc.

Dit stuk is afgedrukt in Bormans' uitgave der Nat. Bl. (Deel I), 78-114.

Fragment II.

Bl. 6^a-7^d. Vs. 642-945 van het VIII^e boek (‘van bomen’), en wel van ‘Palma’ af tot midden in ‘Vitis’. Dit stuk begint met de verzen:

[p. 83]

 

Ende nemmermeer ne draghen sie

 

Elkene staden andren so na

 

Dat elc telch boven den andren ga

 

Als elc hem voeghet tandren waert

 

Ende dats in den lentin haer aert

 

Dat elc hem ten andren boghet

 

Ende elc pinet ende poghet......

en eindigt aldus:

Als tjaer es anden aneganc
Ondoetmen den tronc bider aerde
Ende men neemt wt met groter waerde
Van sinen maerghe uter wonde.

Fragment III.

Bl. 8^a-8^b. Vs. 592-644 van het IX^e boek (‘van bomen die specie draghen’), en wel van het einde van ‘Sandali’ tot het einde van het boek. Het begint met deze verzen:

Ende al eist dat sake si
Dat ment maect van ander maniere
Hets best dus als ict visiere
Wilmen oec dat wel slapen doe
Neme pulver van mandraghen daertoe.

en eindigt aldus:

Entie van der reume heeft pine
Houds II stucke langhe in sinen mont
Ende eet daer na hi wort ghesont.
Nemme can ic u ghewaghen
Van bomen die specie draghen
Ende jeghen siecheden goet es
Dat segghen meesters philosophien.

Bl. 8^b-11^d. Vs. 1-553 van het X^e boek (‘kruiden’) schijnen tevens het grootste gedeelte van dit boek uit te maken, omdat de kruiden er in beschreven van ‘Aloe’ tot en met ‘Ruta’ strekken. De aanhef luidt aldus:

Voert van crnden allen ghemene
Van wat wondre ende niet es clene
Hoe si wassen sonder saet
Hoe teen bi den andren staet
Ende teen heet ende tander cout
Ende ander van drogher ghewont
Ende ander van natter nature
Hierop antwortmen ter cure, enz.

[p. 84]

en het slot:

Hem oec die niet wel ne siet
Hets goet dat hi rute siet
Ende bevers cnl met goeden wine
Ende nuttet over medecine.
Als vrouwen hare purgacien ghebreect
Daermen telker maent of spreect
Ende omme te ghelosene dat dode kint.

Fragment IV.

Bl. 12^a-13^b bevat het laatste vers van het X^e en het geheele XI^e boek (‘van fonteinen’), dat uit slechts 190 verzen bestaat, en begint aldus:

(Ic dichtets meer met mire pine).
Ghemeenlike van allen fonteynen
Bede van soeten ende van onreynen
Es men te verstane es men vroet
Es ene fonteyne quaet of goet....

en eindigende:

Dit hebbic van fonteynen vonden.
Nu hoert voert teser stonden
Wat crachten men vint an stene
Ende voren die tale int ghemene.

Bl. 13^b-14^d. Vs. 1-259 van het XII boek (‘van dieren stenen’) blijken maar een gering gedeelte van dit boek te bevatten, omdat zij slechts de steenen van ‘Amesticus’ (lees Amethistus) tot ‘Ceramus’ behelzen¹⁾. Dit stuk begint aldus:

Ghemeenlike sijn best die stene
Die ons comen groot ende clene
Bi den rivieren neder te waren
Uten Paradyse ghevaren.
Stene die comen van Orient
Die sijn verren wel bekent.
Niemen twivels diemen vroet acht
Stene ne sijn van groter cracht.

en eindigt:

Ceramus dats over een
Datmen heet den donre steen
Want hi valt metter blexeme neder.

1) Hier schijnt in het fragment het een en ander te ontbreken, daar in het Leidsche Hs. vs. 1 tot ‘Ceramus’ 411 verzen uitmaakt.

[p. 85]

Wat het verschil der lezing van deze fragmenten met de andere bekende Hss. van Maerlant's Naturen Bloeme betreft, kan ik natuurlijk mijne beoordeeling op geen ander steunpunt grondvesten dan op de vijf eerste bladen, die reeds in de uitgave van Bormans zijn afgedrukt, aangezien al het overige in de nog onuitgegeven boeken VIII-XII valt, en de uitgave, door Dr. Verwijs bezorgd, nog niet zoo ver is gevorderd. Toch was dit gedeelte voldoende, om mij de overtuiging te verschaffen, dat het onlangs gevonden Weener Hs. van alle door Bormans geraadpleegde Mss. aanmerkelijk afwijkt. Als er van overeenstemming spraak kan zijn, dan is het met het Hs. van Mr. Jacob Visser, thans in 't bezit der Koninklijke Boekerij te 's Gravenhage; maar zelfs hier is nog al verschil op te merken¹⁾.

Bij deze gelegenheid kan ik niet nalaten op eene omstandigheid te wijzen, die voor de bronnencritiek van Maerlant's Naturen Bloeme zeker van groot gewicht kan zijn en de aandacht der letterkundigen verdient te trekken.

Tot nu toe werd het boek ‘De naturis rerum’ van Thomas van Cantimpré vrij algemeen als de hoofdbron van Maerlant's dichtwerk beschouwd. Doch de Heer Jos. Haupt, een zeer verdienstelijk beoefenaar der Oudduitsche taal- en letterkunde, heeft doen opmerken, dat het Mnl. werk, ten opzichte zijner indeeling, aanmerkelijk van het bovengemelde Latijnsche boek verschilt, daarentegen eene merkwaardige overeenkomst met het Hoogduitsche Buch der Natur van Conrad von Megenberg²⁾ vertoont. Van dit laatste wordt mede Thomas van Cantimpré als voorbeeld beschouwd; maar aangezien het dezelfde afwijkingen met dezen schrijver vertoont als Maerlant's Naturen Bloeme, en het niet waarschijnlijk is, dat twee schrijvers, geheel onafhankelijk van elkander, dezelfde afwijkingen in hunne werken

1) Bij vergelijking der fragmenten met de verschillende mij ten dienste staande Hss. is mij gebleken, dat zij het meest overeenkomen met het Leidsche Hs., dat ten grondslag aan mijne uitgave is gelegd.

2) Das Buch der Natur. Die erste Naturgeschichte in deutscher Sprache. Herausgegeben von Franz Pfeiffer. Stuttgart. 1861. 8^o.

[p. 86]

zullen voortbrengen, ligt het vermoeden voor de hand, dat er een andere, gemeenschappelijke bron èn voor Maerlant èn voor Conrad von Megenberg moet hebben bestaan. Die bron nu beweert de Heer J. Haupt in een Hs. der Keiz. Bibliotheek alhier te hebben gevonden.

Het spreekt vanzelf, dat ik aan den Heer J. Haupt de verantwoordelijkheid voor deze bewering overlaat. Ik heb slechts gemeend er hier ter loops de aandacht op te moeten vestigen. Naar ik verneem, is de Heer Haupt voornemens binnen kort eene uitvoerige verhandeling over dit onderwerp in het licht te geven, en dan zal men wel omtrent den waren stand van zaken worden ingelicht.

Wat mij betreft, ik zou enkel ten slotte het denkbeeld willen opperen, of het niet mogelijk is, dat Conrad von Megenberg, een schrijver der XIV^e eeuw, het dichtwerk van Maerlant gekend en in Hoogd. proza heeft nagevolgd, in dier voege, dat Megenberg's Buch der Natur als eene bewerking der Naturen Bloeme (en voorts ook van Thomas van Cantimpré) moet worden beschouwd, waardoor tevens de overeenkomst der afwijkingen op natuurlijke wijze zou zijn opgelost.

Weenen, October 1872.