De taal- en letterbode. Jaargang 4

[p. 38]

Rooien, (uit) roeien, ruiden, (op) ruien, en eenige waarlijk of schijnbaar aanverwante woorden.
Door W.L. van Helten.

Wanneer een woord, dat tusschen twee vocalen eene d vertoont, deze letter door de overbekende syncope verliest, kan het den daaruit ontstanen hiatus op twee verschillende wijzen vermijden; òf de beide klinkers worden samengetrokken, zooals b.v. in goon, leeg, leer, roer, enz. voor goden, ledig, leeder (ladder), roeder, enz, òf ze blijven gescheiden en er wordt ter vergemakkelijking der uitspraak eene i of j, zoo deze niet reeds in den tweeklank der eerste lettergreep aanwezig is, tusschengevoegd, zooals bijv. in dooier, poeier, bloeien, broeien, enz., welke alle meer of min in de spreektaal gebruikt worden voor doder, poeder, bloeden, broeden, enz.

Op deze laatste wijze is ook het eerste der bovenstaande woorden, rooien, dat gewoonlijk gebezigd wordt voor het uitgraven van aardappelen of boomen, uit het bij Kil. in gelijke beteekenis vermelde roden gesproten. Deze vorm zelf luidt in het ofr. rotha, in het on. hrydja en het ndd. raden, en had alzoo, gelijk de ofr. o, de on. door umlant uit u ontstane y en de ndd., alleen met korte o afwisselende, a aanwijzen, (zie den vorigen jaargang, bl. 289) eene zachtheldere o tot stamklinker. Afleidingen nu met dezen vocaal moeten òf ontstaan zijn uit een werkwoord der 2^de òf uit een der 5^de klasse. En daar de stammen der eerstgenoemde alleen op een vloeienden medeklinker, k

[p. 39]

(hd. h of hh), sc of dd (hd. tt)¹⁾ eindigen, en de sluitletter van dien van roden eene enkele d is, kunnen we gerustelijk vaststellen, dat ons woord is terug te brengen op een verbum hetwelk den kenklinker ui (oudtijds iu, io) vertoont.

Bestaat dit of is het, gelijk zoovele vroegere sterke verba, verloren gegaan? Grimm, de anders zoo nauwkeurige taalvorscher, geeft geen antwoord hierop, maar laat ons in volstrekte onzekerheid. En toch wordt het woord in twee onzer Germaansche talen aangetroffen. In het Oudnoordsch Lexicon namelijk van Jonsson leest men een ww. hriodha, evacuare, met het participium hrodhinn²⁾, evacuatus, terwijl de hiermede gelijkstaande Nederlandsche vorm ruiden of rieden, in samenstelling met uut nog op twee plaatsen, uit oudere Zuidnederlandsche schrijvers, door een sterk part. perf. zijn vroeger bestaan aantoont:

Soo syn wy verleghen ende uutgheroden.

Spelen van sinne op de vraghe: Wie den meesten troost oyt quam ter baten, bl. 112.

Zoo d' oud memorien zijn waer,
Zijn die weer uytgerooden.

Aanhaling van V. Hasselt op Kil., bl. 826.

Het ohd. had reeds vroeg het ww. in zijne sterke conjugatie verloren, doch eene afleiding met jan, (h)riutjan, er voor in plaats genomen, die met regelmatigen overgang van vocaal in het zd. rieden, in het hd. reuten luidt en overal de opvatting vertere (nemora), exstirpare, vertoont. Onze taal daarentegen, welke uit iu zoowel vormen met ie als met uu of ui kan ontwikkelen, heeft, gelijk we beneden zullen zien, alleen dien met ui, terwijl ze een derden mogelijken vorm van hriudhan,

1) Met dezen laatsten sluitconsonant vindt men in de 2^de klasse, zoover ik weet, alleen het ohd. en ags. prittan, brëttan (brät, brâttun, brotten), stringere, en het ags. sprëttan (on-sprëtta), provenire.

2) Dat het oude werkw. oorspronkelijk met eene h begon, blijkt uit de hier aangevoerde on. vormen. Of evenwel ook de sluitconsonant dh organisch is, kan men noch hieruit, noch uit de ofr. bovengenoemde afleiding rotka opmaken, daar in beide talen de d en dh of th als tusschen- en beginletters verwisseld worden. (Zie Grimm, I², 277 en 315.)

[p. 40]

namelijk roeden¹⁾, of liever, volgens het boven behandelde veranderingsproces, roeien, bewaarde, welken we nu, tot de zwakke vervoeging overgegaan en in samenstelling met uit, dus als uitroeien nog dagelijks gebruiken.

Doch niet altijd, reeds vroeger had ik meermalen gelegenheid dit aan te wijzen, is het begrip, dat men in de oudste talen ontmoet, als het oorspronkelijke en primitieve te beschouwen.

Al vindt men reeds in het ohd. en on (h)riutjan en hriodha gebezigd voor het uittrekken van boomen, planten, enz., de opvatting is duidelijk niet veel anders, dan eene bijzondere toepassing der beteekenis met kracht bewegen, welke ook werkelijk, zoowel transitief als intransitief in sommige uit hriudhan gesprotene vormen of er van afgeleide derivata aangetroffen wordt.

Het duidelijkst zien we deze opvatting in twee andere vormen van hriudhan, namelijk roeyen (eig. roeden) en ruyen (eig. ruiden)²⁾, rennen, werpen, voortdrijven (Kil. en Meyer), in het afgeleide rooien (eig. roden), werpen, smijten (Kil. en De Bo, Westvl. Idiot.), alsmede in de samenstelling oproeden,

1) Volgens de Redactie van het Ned. Wb. (II, 35) heeft de wisseling in hetzelfde woord tusschen oe en uu of ui, welke aan gewestelijken invloed is toe te schrijven, alleen dan plaats, wanneer de oorspronkelijke klinker eene lange of eene uit de korte u verlengde uu is. En voorzeker, zoo men de meeste dergelijke wisselvormen nagaat, zou men tot een zelfde besluit kunnen komen en meenen, dat de oorspronkelijke ui, na de samentrekking tot û, zijne vroegere oe-uitspraak ook niet hier of daar kon behouden hebben.
Eensdeels evenwel schijnt dit laatste zeer onwaarschijnlijk, daar toch iu reeds in de oudste talen, zelfs vóórdat het door het toonloos worden van u in ie overging, meermalen in û samengetrokken en dus als oe uitgesproken werd. Anderdeels daarenboven toonen ons het nu gebruikelijke spoegen, dat uit spiuwan (zie Jaarg. III, bl. 87) ontstaan is, de oudere en gewestelijke afleidingen broeye en broelen (mijne Proeven, bl. II, aant. 2, en Jaarg III, bl. 184), welke uit briuwan voortkwamen, bet adjectief groezig, groezelig, dat nevens het oudere identische gruysig (Oudem. Mnl. Wb. in voce) op verwantschap met het bij Kiliaen vermelde gries wijst, en wellicht nog meer andere woorden, dat iu in onze taal niet alleen ie of ui, maar ook oe kon worden.

2) Het hiernevens in den zin van werpen voorkomende Fransche ruer zou ons kunnen verleiden dit ruyen als van Romaanschen oorsprong te beschouwen, zoo niet de intransitieve, aan genoemde taal onbekende, beteekenis van rennen en de vorm roeyen, die niet uit ruer kan ontwikkeld zijn, zich hiertegen verzetten.

[p. 41]

opruiden (Kil.), oproeien (De Bo) opruien (Weil. Taalk. Wb.), de afleiding oproden¹⁾ en het hiermede gelijkstaande ndd en nds. opraden²⁾ (Kil in voce oproeyen en opruyen, en Hoeufft Bred. Taaleig. 435), welke alle de opvatting vertoonen van opzetten, aanhitsen. Vanhier verder, met gelijke vocaalveranderingen, de verbale substantiva ruy, oproer (Meyer en Uitlegk. Wb. op Hooft), oproei (De Bo), opraad (Hoeufft, Bred. Taaleig.³⁾, ophitsing, en ruy, snelle gang, dat men bij Hooft in de uitdrukking op ruy, op gang, leest, b.v.:

De smaedt braght haer op ruy, de wanhoop voerd' haer aen.
Die quaeder niet en magh, magh alles onderstaen.

Gedichten (Leenn.), I, 148.

Eene andere afleiding, die hetzelfde bijbegrip met kracht, met inspanning, met dat van bewegen verbonden heeft, is het Vlaamsche rooi, moeite, verdriet Gelijk namelijk ons subst. moeite is gesproten uit het ww. moeien, dat blijkens het ohd. muojan oorspronkelijk agitare, quassare beteekende, zoo ook is rooi te verklaren als de, uit den u- of o- stam van het vroeger sterke ruiden, agitare, ontwikkelde vorm rode, welke derhalve ook door gelijke overdracht dezelfde opvattingen kan hebben als moeite. Nu nog is het woord als zoodanig zeer gebruikelijk in het Westvlaamsch (De Bo, Idiot. 953), terwijl het in de werken der oude Zuidnederlandsche rederijkers, uit de zestiende eeuw, herhaaldelijk te lezen is. B.v.

Ach dolorues herte, vul roys, vul druck.

Refereynen in 't vroede op de vraghe: Wat ter werelt meest fortse verwint, 188.

1)

Ba en dat hy sijn Geusen tot S. Truyen vergaderde om heur daer te raden en op te royen, enz.

Broer Cornelis Serm. 306.

omdat ghy de andere drie Leden van Vlaenderen opgheroyt hebt.

Ibid. 162.

2) Verg. bl. 289 van den vorigen Jaargang.

3) De vorm opraed en de boven vermelde opraden, welke in Breda gehoord worden, schijnen, daar de vervanging der zachtheldere o door a in de Brabantsche dialecten onbekend is, op een Sakeischen invloed, althans in Noord-Brabant, te wijzen.

[p. 42]

 

't Jancken, 't kryten, 't ontdancken, 't veruyten der minnen

 

Wort gbebrast, kort ghetast, ghefast om 't druckich foreest.

 

Ongheluck, vernoy, druck, roy, schrijf ick met Pinnen,

 

Als 't jancken, 't kryten, 't ontdancken, 't verwyten der minnen.

 

 

 

Houwaert, Handel der Amor., Venus en Mars, 54.

Beyt noch een vlaesken,

Ick zal noch de natuere vol roys betemmeren
Der amoreuser jonckheyt.

Ibid. 60.

Tvolck was eens moy, gherust, ghepaeyt,
Theeft nu den roy, gram ende ontnayt.

De Roovere, Rhet. Werk. 10.

Ook de minder samengestelde opvatting van bewegen, zonder het bovengenoemde bijbegrip, doet zich voor in het door Meyer opgeteekende rooien, voor den dag halen, opschommelen, hetwelk men, wat de vorming van beteekenis betreft, vergelijke met raken, voor den dag halen, dat ik vroeger, op bl. 83 van Jaargang III verklaard heb.

In klank gelijk, doch in oorsprong zeer verschillend van het bovengenoemde rooi is een verouderd substantief, dat nog slechts in ééne uitdrukking bij ons voortleeft. Het werdt oudtijds in eigenlijken zin als rechte lijn, rechte rij, of overdrachtelijk als welvoegelijkheid, het behoorlijke gebezigd. B.v.:

Schoone spitsche geveltoppen
Die uw flickerende ley,
Die uw' weder-wyse knoppen,
Als een jonge Joffer-rey,
Neffens eene siet staan glimpen,
Laet my groeten in uw roy
(Tegen 't boose laster-schimpen)
't Opper-puyck van al uw moy.

Huygens (Const.), 85.

Als ick gaande ben, zoo en houd myn gramschap geen roy.

V. Paffenr. 65.

Dat ick dat mannetje so liet leggen, dat waar immers gien roy.

Brederoo, Griane, 36.

Hy praet niet veel roys.

Coster, T. de Boer, 33.

[p. 43]

 

Flux quam daer om rumoeren

 

En raesden sonder roy

 

Heele waghens met Hoeren.

 

 

 

Bred. Boert. L.-B. 40.

Zie ook nog Idem, St. Ridd. 18; Het daghet, 22; Jan van Breem, Kl. v.J. de la Roy, 2; enz. en de twee volgende plaatsen uit G. Japiks (ed. Dijkstra):

Leiste in fluitest hjir dyn liet?

Litste 't op 'e rime drjoue?
Wol, wotte alle dei hjir bljoue,

Leech to sluwgjen, slean in loai?

't Het nin scik in 't set nin roai.

bl. 12.

Myn hert dat trillet my, it is nin roai!

bl. 30.

Vanhier in het wvl. de zegswijze rooie smijten of ooie schieten, met geldstukken om ter naast werpen naar een reef (streep), die in den grond getrokken is (De Bo, 952a, en bij ons nog, met overdracht op het leven, geen rooi schieten, den streep niet raken, d.i. zijn doel niet bereiken

Evenzoo ook deed rooi een denominatief rooien ontstaan, dat in het wvl. een streep maken, doorstrepen beteekent (De Bo, 952b), terwijl onze voorvaders, die meer het begrip rechtheid in 't oog hielden, er de opvatting, in eene rechte lijn plaatsen of in eene rechte lijn gaan, geplaatst zijn, aan gaven. Zoo zegt men hedendaags nog een huis rooien, in rechte lijn met andere huizen plaatsen, dat huis is niet recht gerooid, het komt buiten de rij der andere huizen uit, iets rooien, iets in orde brengen, iets goedmaken, enz., en ontmoet het woord bij onze oudere auteurs dezer wijze gebruikt:

Let op men Laen ereys, hoe roytse na men hecke.

Huygens (Const.), bl. 146.

Als ze maer maken, dat ze zoo tamelyk de weg rooyen.

Alewijn, De bedrooge Woekeraar, 53.

En gaan daar met malkandren zitten zuipen, de kruin
Zo vol, datze de weg na huys pas konnen royen.

Wat nu den oorsprong van rooi zelf betreft, zoo moeten we

[p. 44]

dien in het oudere Fransch zoeken, waar, blijkens Roquefort (II, 490), roie, roye hetzelfde woord is als het latere raie, streep¹⁾. Het is daarom dan ook, dat nevens het Fransche afgeleide ww. rayer, doorstrepen bij ons een, van den vroegeren vorm overgenomen, woord royeeren, gebruikt wordt, dat dezelfde bet. vertoont en zeker invloed heeft uitgeoefend op de opvatting van het boven besprokene wvl. denominatief.

Een ander uitheemsch woord, dat evenzeer onder gelijken klank in onze taal is ingedrongen, is het bij Kil. en De Bo (952b) opgeteekende roden, rooien, dat ik hier nog even kortelijk zal bespreken. Het woord heeft den zin van zwerven, landloopen en is overgenomen uit het Fransche rôder, dat door Diez in zijn Etym. Wb. II. 402 verklaard is. In vereeniging met het oude frequentatief rinkelen, rondzwerven (nog terug te vinden in de wvl. zegswijze een rinkel doen, eenen toer, eene ronde doen, De Bo, 941b), vormde het een nieuw ww. rinkelrooien, dat alzoo gelijke bet. als de samenstellende deelen had. Door de overeenkomst van klank bedrogen, begon men evenwel het eerste gedeelte rinkel als een en hetzelfde te beschouwen met rinkel, schelletje en gaf weldra aan rinkelrooien de gewijzigde en reeds door Kil. aangegeven opvatting van met bellen, met geraas makende instrumenten rondloopen.

Daar voorts, en dit zij ten slotte aangemerkt, het omzwerven en wel bijzonder wanneer zulks des avonds of des nachts geschiedt, meestal ten doel heeft zich hier of daar een gedeelte van eens anders bezitting toe te eigenen, werd, evenals bij schooien (zie mijne Proeven, 77), de benaming der geheele werking op een deel daarvan overgedragen en ontwikkelde rooien in het nieuwere Vlaamsch het begrip van rooven, stelen, plunderen (De Bo, 953a).

1) De overgang van oi in ai is in het Fransch geen ongewoon verschijnsel. Zoo vertoonden paraître, faible, craie, lisais, enz. vroeger de vormen paroitre, foible, croie, lisois, enz., welke zelve weer hun oi uit de lat. e hadden ontwikkeld (Zie Brachet, Dict. Etym. 19, en Diez, Gramm. 417 en 420).