Logo DBNL
De Taalgids. Jaargang 1 (1859)

De Taalgids. Jaargang 1

(1859)– [tijdschrift] Taalgids, De–rechtenstatus Auteursrechtvrij

Vorige Volgende

Bijdrage tot de kennis der Noordhollandsche volkstaal.

(Tweede gedeelte).

Langen, geven. In dien zin treft men het ook aan in Noosemans Lichte Klaartje, 1650, A. 3, vo.: Ick souje bijloo, tot een vereeringh, een hoet met een nieuwe mantel langen.

't Lemiere van den dag, morgenschemering. Lemiere in den zin van luchtgat of opening in 't vizier eens helms komt voor Karel de Gr. 2, vs. 324:

 
Kagani die here
 
Geraecte enen stouten man,
 
Die geheten was Bosan,
 
Recht in die lemiere vore,
 
Dat tspere vloech ten hersene dore.

Lestent, onlangs, laatst. Aldus Vlaerd. Reder-b. D. 3, vo.:

 
Ick was lestent op het trommelslach te Vlaardingh gaan seulen.

Warenar, Bedr. 2, T. 1:

 
Lestent zoo was hy eens tot zijn Trijn niften te gast.

Z. v. Oudemans op Bred.

Lezen, bidden (ook uit het hoofd). Reeds vroeg treft men dit woord in dien zin aan, t. w. Beatrijs, vs. 210:

 
Ic hebbe ghevast ende ghelesen,
 
Ende ghenomen discipline.
 
Hets al om niet, dat ic pine.

en later bij Bred., Kl. v. d. Meul. G. 3, vo.:

 
Wel vaer staje so op? ghy hebt immers niet ghelesen.

Lijkewel, evenwel. Hoe hiet hij lijkewel? Bij de Ouden komt het menigmaal voor, o. a. Bred., Rodd. en Alph. Toegift:

 
Het gheen voor vrienden is ghemaeckt;
 
Wat schaad dat oft den vyant wraeckt,
 
Het blijft lijckewel in sijn ghestalt.

en J.H. Krul, Kl. v. drooge Goosen, 1727, A. 8, vo.:

 
ick neem het lijckwel an, ick, selt op trou ontfangen.

Loi, lui. Ook bij Kiliaen.

Loilak, luiaard, luiwammes.

Loof, moede. Loof worden trans. een tegenzin (ergens in) krijgen, vervelen. Dat kissebissen word ik loof. Ook bij Hooft en Bred. ontmoet men het in de eerste beteekenis, t. w. Ned. Hist., blz. 821: De burghers al loof des belegs, van toen zy 't begosten te voelen, beweezen niet alleen kleene hulp aan de soldaaten, maar ontholpen hen met letsel zoo in't bekoomen der lijftocht als anderzins. En Moortje, H. 2, vo.: Och vaer, rust wat; ick ben soo loof, ick magher niet meer teugen.

Loofheid, vermoeijenis. Ook bij Hooft, Ned. Hist., blz. 469: d'Avila bood hun eenighe verversching, om zich te verquikken van de loofheit.

Looven, gelooven. Aldus vindt men het ook in de Blijspelen van Bredero. Z. Oudemans ald.

Louter, zuiver, enkel. 't Is louter vergissing.

Louw, luw.

Louwen, luwen, luw worden, baten, helpen. In de Kl. v. d. Uyterse Juffers leest men blz. 7: Ba dat lout weer een beetjen, sey den Reyger, en hy school achter een bies. In

den Seghelijn, fo. K. 2, ro. komt louwe voor in de beteekenis van hulp.

Luchthuis, tuinhuis, koepel.

Luikes (zich) houden, zich stil houden. Dus Fokke, Hoekje v. d. Haard, 3de dr., II. 271: alsje niet meer van den oorlog weet, mag je je wel dood luikes houden.

Lukraak, bijkans, bijna. Reeds vroeg is dit woord bekend geweest. Men vindt het in de oude Ned. Spr., uitg. door Pr. Meyer, alwaar blz. 35: Luckeraeck botter in dassche. Z. v. Oudemans op Bred.

Luttik, weinig. Wat lijket luttik metje. Dit woord treft men aan bij V. d. Schueren, Kil. en in de Ged. van Hildeg., alwaar fo. 6, v. a :

 
Tsevende ghebodt soude oeck voeghen,
 
Enten mensch luttick crencken,
 
Woud een yghelijc hem bedencken.

en fo. 40, r. b.: hi was die gheen diet luttic achte. Z. v. Gl. Minn. Loep en V. Hass. op Kil.

Magerlijk, schraal. Maerl., Sp. Hist. II. blz. 294, vs. 9:

 
Magerlike gaf men hem broot,
 
Dat hi van hongre niet bleue doot.

Manshoofd, man; van het mannelijk geslacht. Zoo leest men in de Reimchr. v. Fland., vs. 6061:

 
Ende bi den edelen prinche getrouwe
 
Gwy van Vlaendren, den edelen graue,
 
Adde soe .vi. kindre, daer men sprac aue
 
Vele. Ende de drie warenManhoefde.

en Vondel, Adam in Ball., Bedr. 5:

EVA.
 
Het voeght een manshooft zich te houden onbesproken.

't Manvolk, de mannen.

Mattekeesje, drankfleschje met biezen omvlochten.

Meissen, meid, meisje. Ald. in Matth. An., Dl. III. blz. 505 en Kil.

Mem, moeder.

Migchelen, wemelen, krielen.

Mijt, Grafelijk muntje, zesde gedeelte van een duit, voor de zeventiende eeuw in de Nederlanden gangbaar. In de spreekwijze: 't Is niette mijt, het is geen duit waard, het is niets. Dikwijls komt zij voor in de schriften der Ouden, en al zeer vroeg. Zie Dr. De Jagers Lat. Verscheid., bl. 70-74.

Misselijk, vreemd, zonderling, raar, leelijk, bespottelijk. Wat is hij misselijk toegetakeld. Wat ziet hij er misselijk uit. Je bent een misselijk pot eten. Zeer oud is dit woord; de vroegste schrijvers hebben het reeds en in vele beteekenissen gebezigd:

1o. Gemengd, onderscheiden, verschillend, velerlei, allerlei. Lancelot, 3, vs. 6565:

 
Daerna alsmen hadde geten
 
Was si bi Bohorde geseten,
 
Daer si van messelike saken
 
Onderlinge beide spraken.

Sp. Hist. III. blz. 139, vs. 25:

 
- wi doen v verstaen,
 
Dat die Keyser, sonder waen,
 
Ghesent heuet sijn grote here
 
In orloghe, in staerker were,
 
Verre in messelike lande.

St. Franc. Prol., vs. 77:

 
Men moet om de rime souken
 
Misselike tonghe in boeken.

en Natuurk. v. 't Geheelal, vs. 725:

 
Die duuel penset nacht ende dach,
 
Hoe hi ouer ons v'listighen mach,
 
Ende uut dien gheloue bringhen;
 
Ende proeuet ons mit misseliken dingen.

2o. Op verschillende wijzen. St. Margrieten (B. Mus. I. blz. 282), vs. 165:

 
Ende wie hem daer an gode bekerde
 
Hi messelike tormenterde.

3o. Wisselvallig, onzeker, twijfelachtig. Reinaert, vs. 1391:

 
Hets misselic, hoet gevallen mach.

Ald. vs. 4120:

 
Misselic ist hoet mi vergaet
 
Ten hove.

Oude Ned. Spr., uitg. d. Pr. Meyer, blz. 6:

 
Ick beholde dat ick hebbe, het crijghen is misselick.

Spiegh., Bijspr. Alm., Sept. 1:

 
Hout dat ghi hebt, het krighen is mislijk.

Visscher, Sinnep. Sch. 1, no. 4:

 
't Is misselijck waer een geck sijn geldt aen leydt.

en Warenar, Bedr. 3, Toon. 1:

 
Mogelijk is misselijk, by provisie hetjet al.

4o. Onbestendig, voorbijgaande. D. Buysero, Amphitr. blz. 18:

 
Natuur is misselijc, den eenen geeft zy hert,
 
Daar d'ander door een wind terstont verslaagen werd.

en Bred., Stomme Ridd., bl. 43:

 
Komt moer 't sal wel vergaen, 't is maer een misselijcke wijnt. (Oudem. op Br.).

5o. Gevallig, toevallig. Maerl. Sp. Hist. I. 186:

 
Hoe hi mochte werden here
 
Messelike in vele kere.

J. de Brune d. J., Jok en Ernst, I. blz. 98: doe van daagh niet, waar van het mergen misselik te laat zou wezen om berouw t' hebben. Ald. blz. 187: Gelieft te gedogen, dat ik u eerst, hier of daar in, te passe ben gekomen, en dan zal ik uw beleeftheid misselik aannemen. En blz. 202: hoewel 'er misselik iemant zou mogen wezen, die zoodanig een verdragh aanging.

7o. Gebeurlijk, eventueel. St. Amand, I. 2336:

 
Maer nochtanne ontsegghic niet
 
Uwe hulpe, wat dats ghesciet,
 
Hets messelic ende het mochte so comen
 
Dattet ons seere soude vromen.

8o. Verkeerd. Reinardiana (B. Mus. VI. blz. 414), vs. 99:

 
Sonder hulp iet te bestaen,
 
Dat mocht wel misselijc vergaen.

d. i. dat kon wel verkeerd of slecht afloopen.

9o. Zonderling, raar, wonderlijk, vreemd. Minn. Loep, 1, vs. 2683:

 
Een goet man die ghegecket waert
 
Sonder verdient ende onbewaert,
 
Gelooft mi des volcomelic,
 
Hy denck bi wilen misselic.

Oude Ned. Spr., uitg. d. Pr. Meijer, bl. 29:

Mislick waer een koe een haese vangt.

en Sp. Bijsp. Alm., Nov. 1: Misselik is wonderlik.

10o. Luimig, wonderlijk, grillig, knorrig, spijtig. O. Ned. Spr., uitg. d. Meijer, blz. 12: Tgeluck is rondt of mislick. Minn. Loep, 1, 1240:

 
Al spreken sy huden misselijck,
 
Des morghens (morgen) zijn zy anders ghesint.
 
Het waeyt wel menigherleye wint,
 
Eer die roeke uutgancg heeft.

Vergelijk Dr. De Jagers Taalk. Mag. IV. blz. 350 355; Gl. M. Loep en Oudemans op Bred.

Mittien, terstond. Aldus Hildeg., fo. 19, v. b.:

 
Mittien die Jagher vaste heyst
 
Sine winden mitten honden,
 
So dat si Reynart deghelic pronden
 
Mitten tanden.

Modden, morsen.

Moddig, morsig, vuil. Modde is vuil, drek. Z. v. d. sch., Teuth.

Muijeren, redden, redderen, herstellen, in orde brengen. Alzoo in Warenar, Bedr. 1, T. 5:

 
Nu zie ik 'er gien muyeren langer an.

Naalden, zij behooren tot het hoofdsieraad der vrouwen, worden gedeeltelijk onder den kap gestoken en rusten van onderen op de pooten of boeken van het oorijzer.

Neerwaardan, naar beneden.

Neusdoek, halsdoek, treft men o. a. aan in Bred. Griane, blz. 59: Om dat mijn wijf huir Nuesdoecken maackt met lommestickjes. J. v. Paffenrode, Hopm. Ulr., Bedr. 2, T. 3:

 
dat jese eens sag in haer pontificael opgetoyt,
 
Te weten, met haer spaense kap met kant, en haer neusdoek drie hoog geplooyt.

en J.H. krul, Kl. v. drooge Goosen, B. 3, ro.:

 
vier-en-twintigh neusdoecken
 
De helft mit lommerstickjes, de rest mit speldewerck en kantjes.

Nieuwlings, kortelings, onlangs. Nieuwelinghe vindt men in den Roman v. d. Roos, vs. 1124:

 
Hi was stout, vrome ende coene,
 
Ende was nieuwelinghe comen
 
Van .i. tornoye, ende ghenomen
 
Menighen slach ende ghegheven.

Nieuwlicks leest men St. Bijb. Judith, 4, 4: ende beschickten kooren tot voorraet van den krijgh, overmits hare velden nieuwlicks afgemaeyt waren.

Nok, hik. Kil. en Bred., Boert. Lied-b., blz. 67, b.:

 
Wel hoe, ick krijgh de nock.

Nokken, hikken, Kil. In de beteekenis van snikken komt het voor bij Colijn v. Rijssele, Sp. der Minnen, fo. 31, b.:

 
Wat baet ghenoct? wat baet gekreten?
 
Wat wt den ooghen is, is haest vergheten.
 
(Huyd., Pr. I. blz. 115).

Hooft, Tacitus, blz. 394: schuddende zijn' borst en aanschijn van 't nokken. En Bred. Griane, blz. 2:

 
Al bevend wert mijn stem door 't nocken gants verstopt.

Nurk, norskop, steiloor. 't Is een nurk van een vent. z. v. Tuinm. Spreekw., Dl. I. blz. 217.

Nuw, nu doen ('t zel mij), 't zal mij verwonderen, bevreemden. Het doet of geeft mij nuw te weten, ik ben nieuwsgierig, of verlangend te weten. Z. V. Oudem. op Bred.

Nuw van ophooren, bevreemden. Daer hoor ik nuw van op, daar sta ik van te kijken.

Okzaal, ook zingzolder, plaats voor de zangers in de roomsche kerk.

Ommekantje brood, sneedje.

Ongans, ziek, krank, in de mat, niet wel. Kiliaen.

Onklaar, hetzelfde. In de beteekenis van, niet in orde, defekt, beschadigd, komt het voor bij Visscher, Quicken, Sch. 6, 53:

 
Om een kleyn leck, en onklare pomp, is hy 't (schip) geruimt,
 
Heeft hy niet onnosel al willens sijn schip versuymt?

Ontschieten, uit de gedachte, buiten de rekening gaan. Z. Tuinm. Fakkel, Dl. II. i. v. ontstentenis. Verders komt het bij de oudste schrijvers voor, doch in andere beteekenissen, als:

1o. Ontgaan, ontkomen, ontvlugten. Sp. Hist. I. blz. 206, vs. 41:

 
Leonida entie sine
 
Vermoyt van slaghen ende van pine,
 
Bleuen onder dandre doot,
 
Datter cume eenech ontscoot.

Reimchr. v. Fland, vs. 7876:

 
Deur een gat hi ontscoet
 
Van eere stille, gheloues mij,
 
Bi hulpen van die hem waren bi.

en Velth. 2, Cap. 48:

 
Die scoutheit in die kerke ontscoet,
 
Ende dies met hem wilden plechten.

2o. Ontwijken, zich verschuilen voor. Sp. Hist. I. blz. 157, vs. 5:

 
Doe hi den regen eens vlien begerde,
 
Eene cloue sach hi in die erde,
 
Daer hi den reghen in ontscoot.

3o. Ontglippen. Lancelot, 3, vs. 13011:

 
Also als ic min hande wranc,
 
Ontscoet mi tvingerlin an minen danc

4o. Ontwaken, wakker worden. St. Franc. vs. 1628:

 
Wie so daer sliep hi ontscoot,
 
Een deel vervaert, dat moochdi kinnen.

5o. Aanbreken. Lancelot 3, vs. 17395:

 
Des margens doen die dach ontscoet.

Onzoet, onaangenaam. Wat is het weer onzoet! In dien

zin treft men het aan in het 10le. Deel van Hoffm., Hor. Belg., blz. 125, coupl. 3:

 
Al ist onsoet, het is mi goet,
 
Mijn hert van di te brenghen.

Grimb. Oorlog, II. 2437:

 
Het was gequetst so onsoete
 
Daer 't gelegen hadde onder de voete.

en in een Brief van Spieghel aan Dr. P. Paauw: De al te groote gewoonte der zonden maakt ons den weg der deugden rouw en onzoet.

Oomzegger, - zegster, neef, nicht.

Oorijzer, zilveren of gouden plaat, waarover de kap gehecht is.

Ootje, grootmoeder.

Opperdan, opwaarts, naar de hoogte, of naar boven. B. v. Ga je meê opperdan? Trek wat opperdan.

Opredderen, opruimen, z. v. Dr. De Jagers Proev. ov. de Werkw. i. v. Redderen.

Oproden, hetzelfde. In de beteekenis van uitroeijen, ontwortelen komt het voor in de Gest. Rom, cap. 83: Daer quam een vroem starck groot beer die quam in desen hof ende verderfde die bomen scoerdesen ende bracse ende roodse op.

Opzudderen, opsnerken, (het eten) opstoven.

Ota, grootvader.

Overschoer, andersom. Aldus in 't Constth. Juw. Ddd. 2, vo.:

Het sal u noch wel gelucken, ick meen over schoer.

Paander, platte wijde ronde mand.

Palmetazie, bloedverwantschap.

Planteit, gestadig, bestendig. In dien zin lezen wij het in den Vlaerd. Rederijk-b. fo. R. 3, vo.:

 
Hy leest schriftuer planteyt en eygenzinnich blijft.

In de beteekenis van overvloed en overvloedig was het reeds bij de oudste schrijvers in gebruik, o. a. Walew., vs. 4627:

 
Planteit van wine so was daer,
 
Root ende wit, versc ende claer:
 
Dies dronken si alle dies begaren.

Ald. vs. 11004:

 
Die edelste dranc, die beste spise,
 
Die men vant hadsi plantheit.

Sp. Hist. II. 80, vs. 9:

 
Buten sinen huse in elke stede
 
Sone was geen so geluckich mede,
 
Alse in orloghe, in aventuren,
 
In planteit, in soeten, in suren.

Z. v. Gl. Lek. Sp.

Ploeteren, (in 't water) morsen, plassen, of flodderen. Elders vindt men: Plateren of pleteren en plaeijeren: zie De Jagers Proeve over de Werkw. bl. 144.

Plok, aandeel, buit. Aldus in Hoofts Warenar, Bedr. 1, T. 3.:

 
Die door een zeker getroggelt testament,
 
Met temen en lemmen van haren man heeft verworven.
 
Dat de beste plok van zijn goedt op haer is verstorven.

Plokpenning, trekgeld bij een verkooping.

Plompverloren, geheel bedolven, geheel en al. Aldus in Fokkes Hoek v. d. Haard, 3de dr., Dl. II. blz. 307: Emma was daardoor zoo gealtereerd, dat ze de handen los liet, en Eginhart rolde plompverloren in de sneeuw.

Plutsen, beslaan, mengen.

Plutspot, beslagpot.

Prutteljagt, nesterijen, vodden, voddenkraam, prullen. Pruetel wordt in deze beteekenis gebezigd in de Spelen van Sinne. Antw. 1562. Aaa. 4, ro.:

 
Hoort ghy en moecht dese feeste niemant bedrieghen,
 
Of v salue vercoopen voor veel ghebreken
 
Oft ghy wert met al uwen pruetel versteken.

Reek, hark. Ook bij Kil. i. v. Reke.

Reeschap (Kil. reedschap). In de beteekenis van werktuig komt het voor in den Pass. Winterst. 1505, fo. 2, ro.: der heiligen lichamen waren gods vaten christ' tempel ende bussen met geesteliker salue godlike fonteijne ende een reescap daer

die heylighe gheest doer wracht. Hooft bezigt het in de beteekenis van toebereidselen of aanstalte. N. Hist. 278: als hy nu reedschap maakte om de stadt te beuken.

Regtevoort, thans, nu, tegenwoordig, komt bij de Ouden meermalen voor, o. a. in de Brab. Yeest, 6, vs. 639:

 
Rechtevort soe wert geware das
 
Die keiser, dat hi vergeven was,
 
Ende gaeft hem te kennen clare
 
Dat hi die baersculdige ware.

O. N. Spr., uitg. d. Pr. Meijer, blz. 26: Hy solde rechteuoort wel ouer een huys springen. En Noosemans Klaartje, B. 4, vo.:

 
Die dans ben ick ontgaen, nu vrees ick geen gevaer;
 
'k Ben rechtevoort verblijt, hoe droef ick flusjes waer.

Roeijen (uit) gaan, een vrouw bij de verlossing behulpzaam zijn.

Rooi (om de) van, ongeveer.

Rooi (het houdt geen), het is onbehoorlijk, het gaat buiten den regel, het raakt kant noch wal, kent paal noch perk. Aldus J. v. Paffenrode, Hopm. Ulrich, Bedr. 2, T. 1: als ik gaende ben, soo en hout mijn gramschap geen rooy. Z. v. Oudem. op Bred.

Rooijen, redderen, gedaan krijgen, er mede te regt komen, koersen. ‘Dus kan een zwierende en laveerende dronkaard de straat naauwelijks rooijen.’ Z. Tuinm., Spreekw. 2. Rooijen (hem) aan iemand, vindt men in de beteekenis van (iets) op een ander schuiven, het aan hem overlaten, in Lancelot, vs. 30758:

 
Dies roye ic mi an die gesellen
 
Vander queesten, diet u mogen tellen (verhalen).

Ruig weer, ruw, onstuimig weêr. Aldus Bred., Kl. v. d. Meulen., F. 3, ro.: Wat hettet van daegh ien ruychweer eweest. Z. v. Oudemans op Bred.

Schieten, overvallen, betrappen. Vondel gebruikt het voor overvallen, overkomen, Poezij, II. 5:

 
Och, zeitze, lief, hoe is t? wat schiet u in den droom?
 
Wat spoock of u vervaert, die veiligh zijt van schroom.

Schokkéren, smalen, schimpen.

Schooijen, bedelen. Voor gaan, loopen werd het bij de Ouden veel gebezigd, o. a. Reder. v. d. Lischbloem v. Mechelen. Antw. 1562, J. 3, vo.:

 
Suldy ghy my nu leeren den lobben vloyen
 
Ick sou licht gaen schoyen van hier met haesten snel.

Ald. M. 3, ro.:

'Met redene moet ik mertwaert schoyen.'

Hooft, Ned. Hist., blz. 364: Voort schooid hy wakker naa den Landtvooght toe. Augustijnkin, in het Archief, uitgeg. door den Heer Buddingh, vs. 384:

 
Van weynen us den ogen scoyt
 
Hem das wasser.

Z. v. het Woord.-b. van het Inst. en van den Heer Oudem. op Br.

Schotel, broodschieter. Te Rotterdam zegt men paal. Kil. Pael, ouen-pael.

Schots, ruw, plomp, onvriendelijk. Komt in de oude blijspelen menigmaal voor, o. a. in Fokkens Kl. v. d. Ital. Schoorsteenv., A. 2, vo.: Wel als men heur maar wat schots bejegent, ze gaander voort op pruilen. Z. v. Oudem. op Bred.

Schroken, een huid of korst krijgen, rimpelen door droogte.

Schuilewinkje spelen, schuilhoekje spelen. Wink is een verkorting van winkel, d. i. hoek, (bij ons nog overig in winkelhaak). Dit woord werd door de Ouden veelvuldig gebezigd. Ten bewijze strekke Sp. Hist. II. blz. 243, vs. 7:

 
Eens ghine hi in 's Michiels kerke
 
Met vele lieden, leeke ende clerke,
 
In eenen winkel alleene staen.

Reinaert, Bijl. 4, vs. 14:

 
Men mocht daer van allen vinden,
 
Evere, lupaerde ende simmincle 1) (apen),
 
Die quamen uut menegen wincle.
 
Daer gegaen, met groten sere (droefheid).
 
Den liebaert clagen 1) haren here.

Pass. Somerst., fo. 171, vo.: Des and' daechs quam hi weder ende schuilde in een winkel. Coornh., Dl. III. fo. 508, vo.:

 
Daer sachmen elc om strijt …..
 
Wt alle winckelen hoopigh tot haar lopen.

Vondel, Maeghdebr., blz. 53:

 
- zoo zal de stijve keel (zware stem)
 
Doorgalmen overal de winkels van 't bordeel.

En Bred, Moortje, blz. 71.

Voorts beteekent het 1o. oogholte. Hooft, Baëto, Bedr. 4, Toon. 3; Vond., Hersch. 13, 810 en Greenwood, Poëzij, blz. 15.

2o. (vestingb.) uit- of inspringende hoek. Hooft, N. Hist. blz. 12.

Achterwinkel is schuilhoek, achterhoek, sluiphoek. Hooft, Baëto, Bedr. 3, Toon. 3:

 
O lochrijk menschen hart wat zijt ghy loos gebouwt,
 
Vol achterwinklen en verborgene vertrekken.

In winkelen en hoeken, in hoeken en gaten, A. Bijns, B. 2, Ref. 10; Bred. Roddr. en Alph., blz. 9; Vondel, Ovid. Hersch. 5, 749, en L. Bake, Uitbr. van Sal. Hoogl., zang 3. Z. v. Huyd. Proeve, Dl. I. bl. 131-35.

Schuttel, schotel. Aldus Gest. Rom. fo. 95, ro.: si eten in een scuttel.

Selschip, gezelschap. Zoo leest men ook bij Bred. Griane, D. 4, ro.:

 
Zo hoast als sy mijn sach, so stongh ick huer wel an,
 
Want sy riep int volle seltschip, dit is mijn eyghen sint-jan.

en Sp. Brabander, F. 3, ro.:

 
Hy vermaecten een hiel selschip.

Sikkepitje, weinigje, beetje. Geen sikkepitje zel je hebben, niets krijg je.

Slaei, groote houten hamer.

Slijferen, walsen. Z. v. Dr. De Jagers Proeve, i. v. Slifferen.

Slijmgast, gematigd, bezadigd mensch, flegmaticus. In den Patriotschen tijd werden te Amsterdam zij met dien naam bestempeld, die zich voor geen der beide partijen wilden verklaren. Slijmgezel vindt men Reder. v. d. Lischbl. van Mechelen, 1562, M. 2, vo.:

 
Daer oock verkeert menich slijmgheselle.

Slokkerd (een goede), een eenvoudig, goedaardig mensch, een goede sul; un bon homme. Hooft, Warenar, Bedr. 1, Toon. 4:

 
Wat, je hebt al jou leven een goet slokker geweest.

Smakken, vallen. Dus Tiisken v. d. Schilden, A. 2, ro.:

 
- gheeft bestevaer toch eens de hant,
 
Dat hy niet en struyckel, de wech is hier al wat oneffen,
 
En ghelooft, dat oude luyd er smacken dapper treffen.

Snaar, schoonzuster. In de beteekenis van schoonmoeder en schoondochter komt het ook bij de Ouden voor, o. a. Gest. Rom., cap. 15 en D. de Potter, Getr. Hard., Bedr. 5:

 
Schoonmoeder zijnde van twee slechtgestelde snaeren.

Z. v. Oudem. op Bred.

Snee, sneeuw. Z. Gloss. Lek. sp.

Sneeg, snugger, schrander.

Snikheet, zeer warm; dus Tacit. 214.

Snouwen of snuwen, sneeuwen.

Stiek, post of vast werk op een fabriek. Hij heeft een stiek als blokmaalder (eerste knecht op een oliemolen) gekregen.

Stijf, ruim. 't Is stijf drie uren. Zoo vindt men ook in Hoofts Ned. Hist., bl. 827: Haare hoopen … quaamen … stijf twee mijlen van Gent leegheren.

Stik, stuk, boterham. Aldus Moortje, blz. 63: Als wy tot jouwent te gast waren, je vaar sneet gien stiefvaars sticken.

Stikkeweegs, eind wegs. Ald. in Bred. Griane, blz. 30:

 
So vong ick tuysent, een stickweegs uys huys
 
Een knoppeldoeck.

Nog bij Wagenaar stuk wegs, Vad. Hist. III. 14: Die van binnen vervolgden hen een stuk wegs. Ald. bl. 337: een hoop Engelschen, een stuk wegs Landwaards ingetrokken zynde. Zie voorts Dr. De Jagers Lat. Verscheid., bl. 363.

Stuiten, roemen. Er valt niet veel op te stuiten.

Stuitje, endelkorstje (van een brood).

Taat, vader.

Teerst, tierst dat, zoodra als. Zeer oud is dit woord; de vroegste schrijvers hebben het gebruikt, o. a. Sp. Hist., III. blz. 172, vs. 16:

 
Teerst dat Martijn vernam,
 
Dat si daer eens doden plaghen,
 
Liet hise gaen ende wechdraghen.

Ald. blz. 253, vs. 115:

 
Teerst dat die maget quam ter stede
 
Daer men plach der dorperhede,
 
Vant soe den jngel Gods aldaer.

en Lancelot, II. vs. 28404 en 49274.

Tentig (mal), overdreven net, zindelijk. Tentig komt in de beteekenis van net, zindelijk, keurig, in de blijspelen van vroegeren tijd hier en daar voor; een paar voorbeelden tot staving. Bred., Griane, H. 2, vo.:

 
In as me wijf heur vaten en heur Tinnewerck schuurt,
 
Je gruuwt, dat gy 't siet, so besuckt tentigh en klaer isse.

Symen zonder soeticheit, D. 2, vo.:

'Jae het alder tentichste wijf weet op ongs huysraet niet te segghen.'

En Kl. v. d. Pasquilm., bl. 13: Men moet (volgens de leer van Broer Cnelis) hedendaegs so tentich niet leven. Hier beteekent het naauwgezet. Zoo vindt men ook tentery voor netheid, zindelijkheid. L. Zasy, Borgh. Huys-h., Hand. 2, Uytk. 2: Sijn vrouw van tentery en hoovaerdigheyt stinckt.

Tijen (imperf. teeg), gaan. Komt bij de vroegere schrijvers dikwijls voor, inzonderheid in de Blijspelen. Vlaerd. Reder-b., D. 1, vo.: Sy loefden na 't landt toe, ick dat ziende, teegh aan 't vluchten. Hooft, War., Bedr. 1, 4: Nu tij ick weêr na huis, want mijn hart is er al. S. Coster, Tiisken

van der Schilden, B. 2, ro.: Ik tij nae den baes. Noosemans Klaartje, A. 4, vo.: En nou sou ick wel na schoppen ienoogh tyen, maar die verdrinckt al sijn verstant. Z. v. Oudemans op Bredero.

Tis (in de), in de war, in den knoop. Het garen is in de tis.

Toekomen, geschieden, gebeuren, zich toedragen. Hoe komt dat toe? wat is er de oorzaak van? Z. v. Oudem. op Bred.

Toekoomst, in de beteekenis van toedragt, geschiedenis, omstandigheden, bezigt Hooft het, Ned. Hist., blz. 235: Zij …. vraaght hem de toekoomst der veroovering af.

Toemaken, vuil, morsig maken. Wat hebje je kleeren toegemaakt! En in de beteekenis van gereed maken, ontmoeten wij het in het spel van Tiisken van der Schilden, B. 4, vo.:

 
Maar wat ick toe maeck, 't is van vis of van vleysch, Ick koock het lecker.

Toevallen, meê of in de hand vallen.

Uis, ons. Kiliaen: 't uysent, bij ons, ten onzent. Aldus in Bred., Griane. Zie Oudemans.

Valdeur, ophaalbrug. Te Oostzaandam in gebruik.

Vanen, vaanden, vanden, zieken bezoeken. In die beteekenis treft men het reeds bij de oudste schrijvers aan, o. a. Lancelot, 3, 9025:

 
ic quam hier te hem bedien,
 
Dus gewapent als gi moget sien,
 
Hem in sine siecheit vanden.

Reinaert, vs. 6576:

 
Reinaert, lieve neve, weest wellecomen:
 
Ic weets danc, dat gi mi vant.

In die van zijn opwachting bij iemand maken vindt men het Velth., 5, cap. 2:

 
Alle die Here van allen landen
 
Quamen 't Aken sijns vanden.

En Hooft, Ned. Hist., blz. 1174: Gedurende het beleg van Sluis ging de Oudtveldheer Norrits den Algemeinen Landtvooght

in Zeelandt vanden. Z. v. Clign. Bijdr., blz. 137 en Oudemans op Bred.

Varen ('t zal hem), 't zal hem tegenvallen.

Veel, vedel, viool. Voor de veel gaan, gaan dansen. Vondel bezigt ook dit woord Poëzy, I. blz. 107:

 
Zoo vondt ghij 's Gravenhaegh, daer cijteren en veelen
 
U wellekomden met muzijck van maeghdekeelen.

Vedel komt van vedelen, dat men ontmoet in de beteekenis van streelen, strijken, Reinaert, vs. 5732:

 
Die esel hief op sinen steert;
 
Op sinen here, dat hi spranc,
 
Hi bleerde, hi green, hi sanc;
 
Met sinen vorsten voeten voren
 
Vedelde hi sijns heren oren,
 
Dat hi hem maecte grote bulen.

Verders ontmoet men het voor: op de viool of eenig ander strijkinstrument spelen. Verk. Martijn, 1, vs. 12:

 
Hi vedelt vor die doue
 
Die heren scelt van roue.

En Velth., 3, cap. 34:

 
Men at met bliden sinne ende dranc,
 
Men noteerde daar ende sanc,
 
Men vedelde, ende tambuerde mede,
 
Men trompte daer in menige stede.

Veerenoeg, ver genoeg. Tiisken v. d. Schilden, C. 1, vo.:

''t Is nou veerenoech, ick heb de muys al int valletjen.'

Verbruijen, verknoeijen, doorbrengen, verkwisten. Aldus in Noosemans Kl. v. Krijn Onverstandt, Uytk. 1:

 
Ik denk sen gelt, dat is verbruyt,
 
Verdronken en verspeelt.

Verdacht, voorbereid. Ik was er niet op verdacht.

Verdoen, verbruiken. Aldus Matth. An., Dl. I. blz. 391: De eerste Echanson doet de cost van den wine, die men verdoet in 't Logyst van den Prince.

Vergaan, gaan, afloopen, ten einde komen, 't Zal hem

er nog na vergaan, het vergaat hem slecht, het loopt slecht met hem af. In dien zin treft men het o. a. ook aan, Caerl. en Eleg. vs. 1246:

 
Die coninc trooste Elegast wel
 
Ende seide, verghinghe wel sijn spel
 
Ende behilti syn leven,
 
Hi souden syn suster gheven,
 
Die Eggheric hadde te voren,
 
Die sijn doot hadde ghesworen.

Walewein, vs. 684:

 
Maer sine sake verginc hem wel.

Sp. Hist. IV. blz. 406, vs. 46:

 
Dus sijn hare dingen vergaen.

en Bred. Moortje blz. 58:

 
Voorwaar Writsert, ghij hebt hier angerecht een daat
 
Die souw vergaan wistet de Magistraat.

Z. v. Oudem. op Bred.

Voorts werd het door de Ouden in onderscheidene beteekenissen gebezigd, t. w.

1o. Voorbijgaan, verstrijken, een einde nemen, overgaan, ophouden. Sp. Hist. IV. blz. 163, vs. 39:

 
Dat daden si, ende met gere dinc
 
Ghene erdbeue al verginc.

Vlaerd. Red. b. fo. Ggg. vo.:

 
Den Winter is vergaen, den Regen is verleden.

en Bred. Jerol. blz. 38:

 
Ick heb wel edocht sal dit van syn leven wel vergaen.

Z. v. Oudem. op Bred.

2o. Zich toedragen, gebeuren, geschieden. Sp. Hist. IV. blz. 432, vs. 49:

 
Dese dinc ende ander mede
 
Leest men, dat sente Columbaen dede
 
Ende voerseide meneghe dinc,
 
Die so en anders nient verghinc.

3o Verdwijnen, verduisteren. Sp. Hist. I. blz. 327, vs. 19:

 
Daer swoer die pape openbare ….
 
… alse verginge zonne of mane,
 
Dat die bomen lieten trane.

Velth. 2, Cap. 21:

 
In desen tiden…..
 
So was die sonne oec vergaen.
 
Te vespertide gesciede dat;
 
Het wert so donker op ter stat,
 
Dat men niet en conde gesien.

Lev. v. Jez. Cap. 230: omtrent den middaghe so verghinc de sonne ende al de werelt was in demsternessen. Pass. Somerst. fo. 161 vo.: die sonne plach alleen te v' gaen, daer die sonne ende mane v' gaderen dats in die nyeuwe mane. En lager: en ter. vi. vren v' ginc die sonne, en die dach v' wandelde ind nacht so dz men die sterren aen den hemel sach. Z. v. Clarisse op de Natuerk. v. 't Geheelal. Vandaar vergang of vergane, verduistering, Br. Thomas ald. aang.

4o. Verachteren, achteruitgaan. Sp. Hist. I. blz. 466, vs. 87:

 
In haer derde jaer verginc
 
Harde sere die Roemsce dinc.

5o. Omkomen, sneuvelen. Z. Gl. Lek. sp. en Oudem. op Bred. Zoo treft men ook het subst. vergang aan voor gang, loop. Bred. Jerol. blz. 49: 't Is werelts vergang. En in de beteekenis van ophouden, einde, Dietsche Lucid. (Blomm. Oud. Vl. Ged. Dl. III.) vs. 614:

 
Die horen na duvels raet
 
Meer dan om hemels stad,
 
Die sullen ter laester uren
 
Der hellen pine moeten besuren,
 
Die sal duren sonder verganc,
 
Mit tormente in vul en stanc.

Vergangen jaar, verleden jaar. Z. v. v. Hasselt op Kil.

Verkladden, verknoeijen, vermorsen. Zoo leest men in de Kl. v. d. Pasquilm. voor den Duyvel, blz. 19:

 
's Hadden al haer leven gelt genoch om aen salfjes en smeerdoos te verkladden,
 
Daer se nou somwylen na duym-kruyt stincken als een koey na muscliaet.

Verkneukelen (zich), zich inwendig verblijden, zich innig goed doen, welligt een verbastering van verneukelen, dat men o. a aantreft in Bred. Rodd. en Alph. blz. 7:

 
Mijn ziel verneukelt haer met innerlijck verfroijen.

Z. v. Dr. De Jagers Proeve, blz. 56 en 75.

Verknollen, verknoeijen. Aldus Noosemans Klaartje A. 4, ro.:

 
Soo mocht ons yemandt sien, en dan waer 't heel verknolt.

en L. Zasij, Borghel. Huys-houdingh, Uytk. 3, B. 2, ro.:

 
Je hebt voorwaar verknolt
 
Ja, mijn dunckt seecker, dat hij bij hem selven prolt.

Verlakken, foppen, bedotten. Aldus Reder. v. Sout Leeuwen, Antw. 1562 fo. Ll. 4, r.:

 
Dus singt een liedeken om hem te verlacken.

Wat hooger vindt men ald. fo. Ll. 1, v. in dezelfde beteekenis versnurcken: Wij sullen de mensche noch wel versnurcken. Voorts beteekent het: heimelijk overvallen, verschalken, verstrikken en komt o. a. voor Gest. Rom. Cap. 83: Daer quam een vroem starck groot beer die quam in desen hof …. als dat Jonathans ghewaer wert, soe verlacte hi den beer ende sloech hem sijn rechter oor af. Visscher, Jamm. No. 7:

't Geluckt wel den slapenden vyandt te verlacken.

en Hoofts Ged. (uitg. Bild) Dl. II. blz. 38. Z. v. Oudemans op Bred.

Vermaning. Aldus worden de kerken der Doopsgezinden aan de Zaan genoemd.

Vermolsemd, vermolmd, verteerd, vergaan. In dien zin door Bred. gebezigd. Z. het woord bij den heer Oudemans.

Verorberen, gebruiken, opeten.

Verschieten, schrikken, ontroeren, ontstellen. Zeer oud is dit woord; men vindt het reeds bij de vroegste schrijvers, o. a. Maerl. Sp. Hist. IV. blz. 122, vs. 5:

 
Al se wi daer geseten still
 
Een stic hadden, naer onsen wille,
 
Quam ons an een vaer so groot,
 
Dat al onse lijf verscoot.

Seghelijn, c. 1, ro.:

 
Daer sach hi ter seluer vren
 
Den hemel ontdaen harde wijt
 
Ende het was metten tijt
 
Sijn ors dat lach ouer doot
 
Spranck op van vare ende verschoot.

A. Bijns Ref. B. 2, bl. 34:

 
Al versprack haer Christus, zij niet en verschoot.

Reder. v. Sout Leeuwen, Antw. 1562, Mm. 3, vo.:

 
Neen mensche en verschiet van gheen gheruchten.

en Vondel, Poezij, I. blz. 123:

 
Waer van mijn hart verschoot, als waer't van doodsche spoken.

In een trans. beteekenis vindt men het in Bred. Moortje, blz. 41:

 
- een Rotterdamsche waghen
 
Met rinckelend geraas en krakende ghekras.
 
Verschoot mij.

Z. v. Oudem. op Bred.

Vijzel, dommekracht.

Vlerken, wild, woest, onbesuid heen en weêr loopen. Die kinderen vlerken langs de straat.

Vleugelen, binden, knevelen, boeijen, de handen op den rug binden. Kil en V. Hass. Ook leest men het in Bred. Moortje, blz. 66:

 
Hy kreegh hem by de kop
 
En vleugelden hem stijf en maakte voorts een strop.

Vlienen, vliegen.

Vlijen, gelegen komen, schikken, passen, voegen, dienen. 't Vlijt me heden niet. Dat vlijt wel, dat dient wel, dat is wel noodzakelijk. In de beteekenis van voegen, schikken ontmoet men het in Hoofts Ged. (uitg. Bilderd.) I. blz. 88:

 
Wilt u vlyen
 
Tot verblyen.

en Bred. Schijnh. Bedr. 1, T. 4:

 
Het is te wonder hoe dat hy hem can vleyen.
 
By wijn-koop en vry-lach, by doelens smetseryen.

Vlook, holachtig. Aldus Vondels Poezy, I. blz. 166.

 
De zeegodt. .
 
Die. .
 
In een vloocke schulp van monsters wort getogen.

Volewijk. Een plaats bij Buiksloot, waar de kinderen (naar het volkssprookje) aan de boomen groeijen en van daar afgehaald worden. Dit woord komt reeds voor in Bred. Griane, Bedr. 4: Bouwen. Ick sel segghen, dat ick dit kindt al moerlijckelienigh (moederziel alleen) uyt de Voolewijck ghehaalt heb. Z. v. Oudem. op Bred.

Volk, familie. Hij is nog van me volk. Ik heb volk te wasschip.

Voordoen, uitstallen, te koop stellen. Goed voorgedaan is half verkocht. Voortdoen vindt men in die beteekenis in: Bred. Moortje, blz. 17: Wat selt volckje nou beginne? se hadde daer so moy voort edaen. Oud. op Bred.

Vroêmoêr, vroedvrouw. Aldus Gest. Rom. fo. 158 ro.: omdat sijn dochter grof was ende wterste met kinde, soe besorghede hi oec in den scepe een wijse vroemoer.

Vrouwvolk, de vrouwen. Dus Tiisk. v. d. Schilden, D. 1, vo.: soo verduyvelt ist vrouvolck hier, met die opiny gequelt.

Wacht, geplooide wollen vrouwen bovenrok.

Walstoep, trapje, dat in een achterhuis naar het water leidt.

Wasschip (te) gaan, uit logeren gaan.

Wasschippen, logeren.

Wasschipper, logeergast 1).

Weeg, wand, houten beschot. Dus Beschr. v. Delft, fo. uitg. blz. 222: bezijden mede mit houte ende borde (planken) weegen.

Weeran, weer op nieuw. Aldus in Bred. Moortje, blz. 34:

't Was moy sey schalcke Jan, dat sy lieten haar ghekibbel Maar 't is telckens weer-an met een hibbel en dribbel.

Weet (de) doen, kennis geven. S. Coster, Tiisken van der Schilden B. 2, ro.:

'Ick wil Jan Rap gaen doen de weet.'

Weet (de) krijgen, berigt krijgen.

Wijfhoofd, vrouw. Alleen in 't enkelv. gebruikelijk.

Wijs, manier, mode. Ze is regt naar de wijs gekleed.

Wit zien, vriendelijk zien. Dus, S. Coster, Tiisken van der Schilden B. 4, vo.:

Die man heb icker niet an hy mach al te wel wit sien.

Wonder doen. Dat doet mij wonder, dat bevreemdt mij. Het zal mij wonder doen, ik ben nieuwsgierig 1)

Zat, verzadigd. Eet nog wat. God loonje, ik ben zat. In die beteekenis ontmoeten wij het ook bij de Ouden, o. a. Gest. Rom. Cap. 106: Ist dat dit broot in dryen wordt ghedeylt, so en soudet gheen van ons allen ghenoech sijn om sadt te worden. En Vaderboeck, fo. 82, ro.: Ic en mach dijn onghetrouwe bespottinghe nyet langer lyden die crancheyt dijnre spisen en is mi niet and's dan ene versmadinge ende ene onwaerdicheyt. Ick wil sat werden van vleische. Als subst. komt het voor in de beteekenis van verzadiging, bekomst. Dus: zijn zat hebben, verzadigd zijn, genoeg hebben, te vreden zijn. Hooft, Ned. Hist. blz. 472: Als de bloeddorst meest haar zat had, gink 't er op een ruiten en rooven. De Brune, Jok en Ernst, I. blz. 70: Princen worden moe gevens aan degeen welkers bedellust nimmer haar sat heeft.

Zat maken, verzadigen. Sp. Hist. II. blz. 120, vs. 96:

 
Daer hi voedde teere stat
 
iiiij m. man ende maecte sat
 
Met .vii. broden en lettel visschen.

Zenen, zenuwen. Zij hettet beducht op de zenen.

Zeurig, treurig, onaangenaam. 't Is zeurig weêr.

Zielen (ter), overleden. Ter zielen varen voor sterven ontmoet men in Bred. Lucelle, blz. 63:

 
Wie eens ter zielen vaart, en komter niet weer uyt.

Zienst, denkelijk, welligt, misschien. Zienst dat ik morgen kom. Oudem. op Bred.

Zonders, bijzonders. Aldus bred. Moortje, blz. 40:

 
voorders scheent dat mijn Vrouw
 
Den Jonghman Frederick yet sonders segghen wouw.

Z. v. Pr. De Vries op War., en het Woord-b. van den heer Oudemans.

Zoor, geschrookt, droog, dor. In die beteekenis komt het voor in Bred. Rodd. J. 3, ro.:

 
Dus hy met een breynloose handt
 
Stort d'edel ziel in 't zoore zandt.
 
Dats door een onverbeterlijck dolen.

Zorgelijk, dat zorg, angst, schrik of vrees baart, angstverwekkend, gevaarvol, hagchelijk, in een gevaarlijken toestand. De zieke is zorglijk. Bij de Ouden komt het in de eerste beteekenissen menigmaal voor, o. a. Sp. Hist. I. blz. 49:

 
Daers Caribdis en Silla
 
In die zee, den lande na,
 
Twee sorgelike steden,
 
Daer syn scepen buten vreden.

Rose, vs. 5663:

 
Op die rootse, die staet daer,
 
Staet .i. sorghelijc bosch voerwaer,
 
Daer wonderlike bome in staen.

Reimchr. v. Fland., vs. 9711:

 
menich was blide ….
 
Als men van ziere comste wiste,
 
Dat hi ontcommen was huten twiste
 
Die so suerghelijc adde ghezijn.

En Bijb. Mour. 2 Kon 2, vs. 26: En weet ghij niet, dat het mishoopen seer sorghelijck is. Voorts beteekent zorgelijk, dat veel oplettendheid vereischt. Matth. An., I. blz. 410: Het is ambacht subtijl, sorghelijc, ende die alle sekerhede inhout. En zorgelijk staan onpers. ww. in een gevaarlijken toestand verkeeren. Rose, vs. 11959:

 
Die muus die maer .i. hol en weet,
 
Ic segghu dat haer sorghelijc staet.

Zorgen, vreezen, intr. Werd ook door de vroegste schrijvers in dien zin gebezigd, t. w. Lancelot, 2, vs. 34660:

 
Sere sorghden Kanart ende Claudijn,
 
Dat die hare ghescoffiert souden sijn.

Walewein, vs. 577:

 
Hi seide: Ic ne wille niet sorghen,
 
Dattu heden ofte morghen
 
Enen andren suls doen verdriet.

Vaderb., fo, 47 ro.: doe sorchden wij dat in dat hol leeuwen mochten wesen ofte ander fenijnde wormen. Bouc. v. Seden, vs. 926 (trans.):

 
Vrient, du moets die sonden sorghen,
 
Ende leuen alse te steruen morghen.

Zuipen, dunne pap of brij slobberen of zonder lepel eten. Men brengt, namelijk, het bord met beide handen aan den mond, en slurpt alzoo den inhoud er van op. Men zie over dit woord, zoowel als over het naamwoord zuipe, De Jagers Taalk. Mag. I. 158.

Zuk, zulk. In zukke waters vankt me zukke vissen. Aldus Warenar, Bedr. 5, Toon. 3:

 
'T was zukken zoeten dier, 't bedreef zukke ranken.

 

D. van Kalken.


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs


taalkunde