Dit is een suuerlijc boecxken

[p. V]

Ten geleide^*

Het is een verheugend verschijnsel, dat er de laatste tijd meer belangstelling is gekomen - ik zeg niet voor onze oudere liederen, want die is er al een eeuw - maar voor onze oude liedboeken. Want toen Hoffmann von Fallersleben in 1854 onze middeleeuwse geestelijke liederen uitgaf in het 10e deel van zijn Horae Belgicae maakte hij uitsluitend gebruik van handschriften¹⁾. Aan de mogelijkheid, dat er ook nog gedrukte boek jes bestonden, die dezelfde of nog grotere waarde zouden kunnen bezitten dan handschriften, dacht hij niet. O ja, hij vond het wel aardig, dat die liedboek jes bestonden. En natuurlijk, voor het wereldlijke lied was men er op aangewezen. In zijn Holländische Volkslieder van 1833 gaf hij zelfs een rijt je titels, drie jaar na Jan Frans Willems²⁾. Vijftien jaar later publiceerde de begaafde en erudiete Snellaert op zijn beurt een lijst van gedrukte liedboek jes in de inleiding op Willems' Oude Vlaemsche Liederen³⁾, een eerste en voor die tijd volledige catalogus van niet minder dan 415 nummers. Waardevolle aanvullingen verschenen eerst 40 jaar later met J.H. Scheltema's inventaris van alle in de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage aanwezige lied-

* De volgende bladzijden waren reeds geschreven in 1947 ter inleiding van de uitgave van ons oudste geestelijke liedboek door de Vereeniging der Antwerpsche Bibliophielen en een jaar later, toen deze herdruk om hier niet ter zake doende redenen geen doorgang kon vinden, opgenomen als bijdrage in het Huldeboek-Kruitwagen (blz. 276 e.v.). Nu na verloop van bijna tien jaren de gewenste facsimile-uitgave, thans verzorgd door de Stichting ‘Onze Oude Letteren’, toch nog verwerkelijkt kon worden, leek het mij gewenst het destijds geschrevene in enigszins gewijzigde vorm opnieuw te laten afdrukken, waardoor het als inleiding tot het liedboekje uiteindelijk zijn oorspronkelijke bestemming heeft gekregen.

1) t.w. zijn eigen voormalige handschriften A en B; later publiceerde Bäumker nog de liederen uit Hs. C. en Lecoutere die uit Hs. D; zie over deze handschriften, alsmede over de minder belangrijke Hss. E en F, mijn Middeleeuwse Kerstliederen (Utrecht-Brussel 1948) bl. XXVI-XXVII;

2) J.F. Willems Mengelingen van vaderlandsche inhoud (1827-′30) bl. 291.

3) Gent 1848. bl. XXXVIII e.v.

[p. VI]

boekjes, in totaal 329 stuks⁴⁾, met J.H.L.'s beredeneerde lijst van 16e-18e-eeuwse wereldlijke en geestelijke liedboeken⁵⁾ en vooral met H. Roes' interessante artikelenreeks Katholieke Geestelijke Liederboekjes⁶⁾. Intussen waren ook Campbell's Annales, Petit's Bibliographie en de Bibliotheca Belgica gaan verschijnen, en de catalogi o.a. van de Mij. der Nederl. Letterkunde, van de Vereniging van Noordnederlandse Muziekgeschiedenis, van de Bibliotheek Scheurleer, enz. Zo was de tijd rijp geworden voor een algemeen Repertorium of Bibliografie van de Nederlandse Liedboeken. Dit werk is in het begin van onze eeuw ter hand genomen door D.F. Scheurleer en in 1912 zag zijn Lijst der in Nederland tot het jaar 1800 uitgegeven liedboeken het licht, in 1923 gevolgd door het eerste - en helaas enige - Supplement⁷⁾. Scheurleer's Lijst verschilde in beginsel niet van de 19e-eeuwse. Het bleef bij een ongeordende inventaris van titels, die - hoe dan ook, via catalogi, enz., - onder zijn ogen waren gekomen. En daaronder bevonden zich ook gewone prozatractaten, die soms in totaal slechts één of twee lied jes bevatten! Genoeg om te laten zien, hoe onberedeneerd en ongecontroleerd die lijst is samengesteld.

Inmiddels was de waarde van onze oudste liedboek jes voor de kennis van het middeleeuwse lied zonneklaar gebleken uit het proefschrift van Kalff voor het wereldlijken de studiën van Moll⁸⁾, Acquoy⁹⁾ en Knuttel¹⁰⁾ voor het geestelijk lied. Van lieverlede was het aantal boekjes, dat in het onderzoek werd betrokken, uitgebreid; bij Knuttel is het zelfs al een respectabele lijst geworden. Maar begrijp

4) J.H. Scheltema Nederlandsche Liederen uit vroegeren tijd (Leiden 1885).

5) In Hs. 2719 van de Vereniging tot bevordering van de belangen des boekhandels te Amsterdam.

6) In Sint-Gregoriusblad 1898-1900.

7) D.F. Scheurleer Nederlandsche Liedboeken ('s-Gravenhage 1912); Eerste Supplement ('s-Gravenhage 1923).

8) W. Moll Johannes Brugman en het Godsdienstig Leven onzer Vaderen in de vijftiende eeuw. 2 dln. (Amsterdam 1854).

9) J.G.R. Acquoy Het Geestelijk Lied in de Nederlanden vóór de Hervorming in Archief voor Nederl. Kerkgeschiedenis 2 (1886) bl. 1 e.v. en Kerstliederen en Leisen, ald. 6 (1897) bl. 217 e.v.

10) J.A.N. Knuttel Het Geestelijk Lied in de Nederlanden voor de Kerkhervorming (Rotterdam 1906).

[p. VII]

goed, het was deze geleerden alleen om middeleeuwse liederen te doen en alleen met het oog daarop namen ze kennis van de inhoud. Het boekje zelf als cultuurdocument interesseerde hun weinig of niet. Vragen betreffende auteurs en verzamelaars, drukkers en uitgevers, afhankelijkheid der boek jes onderling, weerspiegelde tijdgeest te kennen uit titels, voorberichten en gewijzigde inhoud, vielen buiten hun onmiddellijke belangstellingssfeer en kwamen alleen indirect een enkele keer aan de orde, wanneer de vergelijking der redacties van één bepaald lied hen er vanzelf op bracht. Het kon daarom moeilijk anders, of Scheurleer's lijst moest gebrekkig zijn. De vereiste vóórstudiën ontbraken.

Eerst in de jongste tijd begint daarin verandering te komen. Op het voetspoor van de studiën over het lied der Reformatie, zoals Wieder's Schriftuurlijke Liedekens en Wackernagel's Lieder der niederländischen Reformirten, op voortreffelijke wijze onlangs aangevuld met Kooiman's Luther's Kerklied in de Nederlanden, en onder de stimulans van de plotseling opgelaaide belangstelling voor de Barok, kwamen nu ook - ofschoon nog altijd schuchter en bescheiden - de bijdragen los over de liederen en liedboek jes der Contra-Reformatie. In sommige gevallen terloops, in het kader van een algemener onderwerp, zoals in Rombauts' monografie over Poirters en Buitendijk's Calvinisme in de spiegel van de Zuidnederlandse literatuur der Contra-Reformatie, in andere meer opzettelijk. Zo schreven P. Hildebrand¹¹⁾ en L. Verschueren¹²⁾ over Lucas van Mechelen, St. Axters over Bellemans¹³⁾, terwijl Beuken naar aanleiding van een verzamelband je met drie oude liedboek jes enkele interessante opmerkingen van algemene aard ten beste gaf¹⁴⁾. Tenslotte heeft de franciscaan Vedast

11) In Neerlandia Franciscana 2 (1919) bl. 304 e.v. en in Ons Geestelijk Erf 9 (1935) bl. 229 e.v.

12) In Franciscaans Leven 20 (1937), bl. 345 e.v., 21 (1938), bl. 7 e.v.

13) In Roeping 20 (1942) bl. 273 e.v.

14) In Tijdschrift voor Taal en Letteren 26 (1938) bl. 32 e.v. Over het Priëel der Gheestelijcke Melodie schreef nog V. Verstegen in Tijdschr. v. Taal en Letteren 28 (1940) bl. 245 e.v. - Voorts verdienen nog vermelding de studiën van L.C. Michels over Stalpaert van der Wielen en Verstegen's bijdrage in Miscellanea Gessler 2 (1948) bl. 1268 e.v.

[p. VIII]

Verstegen enkele jaren geleden het koene besluit genomen zijn proefschrift te wijden aan het Geestelijk lied van de Contra-Reformatie in de Zuidelijke Nederlanden. Het is te betreuren, dat dit werk niet gedrukt is en dat wij van het resultaat van Verstegens' onderzoekingen slechts kennis kunnen nemen, voorzover Rombauts er gegevens aan heeft ontleend voor zijn beschouwingen in het derde deel van de nieuwe literatuurgeschiedenis, dat in 1944 verscheen.

Aan het begin van de lange periode van het gedrukte liedboek - een periode van drie eeuwen, waarin het volk gezien de vele titels en de talrijke drukken der bewaard gebleven boek jes - behagen heeft geschept in het zingen van geestelijke liederen, staat het Suverlijc Boecxken, dat Adriaen van Berghen in 1508 te Antwerpen het licht deed zien¹⁵⁾. Het is het oudste gedrukte liedboekje, dat bewaard is gebleven en daarvan is slechts één enkel exemplaar bekend, dat zich bevindt in de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage. Maakt deze bijzonderheid op zichzelf het boekje al belangwekkend, daar komen nog verschillende andere omstandigheden bij. Allereerst de persoon van de drukker, de onverschrokken Adriaen van Berghen; voorts de aantrekkelijkheid van het boek je, o.a. door zijn curieuze gekleurde houtsneden¹⁶⁾ en tenslotte - het voornaamste - de inhoud, de merkwaardige liederenschat.

Toen het bestuur van de Stichting ‘Onze Oude Letteren’ besloot het Suverlijc Boecxken opnieuw uit te geven heeft het tevens de bedoeling gehad de nagedachtenis te eren van de dappere Antwerpse drukker, die zijn vooruitstrevende denkbeelden aangaande de vrijheid van drukpers tenslotte met zijn leven heeft moeten betalen. Mej. Kronenberg heeft indertijd in een zeer interessant artikel in

15) Een bibliografische beschrijving bij W. Nijhoff en M.E. Kronenberg Nederlandsche Bibliographie van 1500 tot 1540 1 ('s-Gravenhage 1923) No. 1366. bl. 490; vroeger schreven over het boekje nog Hoffmann von Fallersleben in Dietsche Warande 3 (1857) bl. 252 e.v., Acquoy Geest. Lied bl. 17-8, Knuttel a.w. bl. 69-70.

16) De houtsneden zijn gereproduceerd bij W. Nijhoff L'art typographique dans les Pays-Bas (1500-1540) II, 2, 10, 40; VII, 23; VIII, 26.

[p. IX]

het tijdschrift Het Boek¹⁷⁾ meegedeeld, wat zij van Van Berghen's leven en werkzaamheid als drukker-uitgever in de archieven had gevonden. Daaruit blijkt, dat hij in 1500, keizer Karel's geboortejaar (!), te Antwerpen is begonnen met drukken. Hij zal wel vereenzelvigd moeten worden met ‘Adriaen de boeckbinder’, die 11 October 1522 op de kaak heeft gestaan ‘van synen mesdaden ende Luteryen’, volgens Prosper Verheyden vermoedelijk naar aanleiding van het drukken van Een schone exposicie ende verstant op credo in deum. Op 19 Januari 1523 werden hem drie maanden kwijtgescholden, die hij nog had moeten zitten volgens een nieuwe veroordeling. Toch drukte hij weer terstond daarop ketterse boeken, w.o. verschillende uitgaven van het Nieuwe Testament. Op 27 November 1534 werd hij vrijgesproken van een nieuwe beschuldiging ketterse boeken te hebben bewaard en verkocht, maar in de maand Juli van het volgende jaar zit hij weer gevangen. En nu wordt het ernst, want 3 Januari 1536 wordt hij uit Antwerpen verbannen, d.w.z. uit de stad en het markgraafschap en wordt hem een bedevaart opgelegd naar Nicosia op Cyprus. Hij wijkt nu uit naar Holland en verblijft achtereenvolgens in Schoonhoven, Rotterdam, Delft, Den Haag en een paar ongenoemde plaatsen. In de winter van 1542 vond men in zijn huis te Delft veel verboden boeken, die hij heimelijk verkocht. 't Gerecht van Delft veroordeelde hem op 14 April 1542 om twee uur op het schavot te staan of te zitten met enige van de verboden boeken om zijn hals; voorts verbanning uit Delft, Delfland en anderhalve mijl in de omtrek. De procureur-generaal van het Hof van Holland nam met die straf geen genoegen. Van Berghen werd naar Den Haag overgebracht en het Hof veroordeelde hem 2 October 1542 ter dood (onthoofding) met verbeurdverklaring van zijn goederen. Tussen neutrale publicaties door drukte Van Berghen vóór 1536 o.a. Gassar's Cronycke. Dye principaele hooftarticulen etc., Een profitelic ende troostelic boexken vanden gheloove ende hoope. Dat gulden

17) Jg. 16 (1927) bl. 1. e.v.; zie nu ook haar Verboden boeken en opstandige drukkers in de Hervormingstijd (Amsterdam 1948) bl. 89 e.v.

[p. X]

ghebedeboexken door Brunfels, De Fonteyne des levens en vertalingen van Erasmus. Tot de verboden boeken na 1536 gedrukt - tijdens Van Berghen's verblijf in Holland bleef de drukkerij te Antwerpen doorwerken (de Gentse Refreinen van 20 April 1539 o.a. kwamen van deze pers) - behoren misschien Een devoet boexken ... in welcke begrepen zijn drie principale hooftstucken en in elk geval de gedateerde vertalingen van Erasmus, t.w. Van die bereydinge totter doot (1537), Van die suverheyt des tabernakels (1537) en het Nieuwe Testament (1541).

Aan het Suverlijc Boecxken zou men het niet zeggen, dat Adriaen van Berghen later een der pioniers zal worden van het ketterse boek. Het is niet alleen vrij van alle smetten - men kan trouwens moeilijk anders verwachten 8 jaar voordat Luther zijn stellingen zal aanplakken aan de kerk van Wittenberg - maar de inhoud is bovendien nog vrijwel gaaf middeleeuws. Het eerst volgende gedrukte geestelijke liedboek, het Devoot ende Profitelyck Boecxken van 1539¹⁸⁾) is evenmin ketters - zelfs anti -, maar het heeft reeds een zeer groot aantal liederen uit de nieuwe rhetoricale school. En het Suverlijc Boecxken? Ja, er zijn twee moderne liedekens bij, een kerstlied (een vernuftig contrafact van O Venus bant, o vurich brant (No. XXII) en een liedje op S. Catharina (No. XXX). Het is mogelijk, dat de herdruk, die in 1540 met ongeveer dezelfde titel¹⁹⁾ bij Willem Vorsterman te Antwerpen verscheen en waarvan het enig bekende exemplaar, afkomstig van Van der Meersch te Gent, zich thans in de ontoegankelijke bibliotheek van de hertog van Aremberg bevindt²⁰⁾, is uitgebreid met een aantal nieuwere liederen. Daaronder

18) Opnieuw uitg.d. D.F. Scheurleer, 's-Gravenhage 1889.

19) Dit is een suyverlijck boecxken. Int welcke staen veel schoone leysenen ende ghestelijcke (!) liedekens. Item daer is noch toegedaen een liedeken van devocien ghemaect bi broeder Dierick van Munster. Met die xlj.leysenen ende het nieuwe jaer.- Aan het einde (bl. 40 r): Hier eyndet een seer gheneuchlic boecxken voor die gaerne schoon leysenen oft geestelijcke liedekens te singhen plaghen. Gheprint Tantwerpen Bi mi Willem Vorsterman Int jaer MCCCCC, XL. zie J.F. Willems in Belgisch Museum 5 (1841) bl. 443.

20) No. 1289. vg. Willems tap., W. Nijhoff in Het Boek 3, bl. 242. W. De Vreese Bouwstoffen IX, bl. 74, 270, Nijhoff-Kronenberg a.w., Inl. t.e. 3e dl. No. 0789, bl. 108.

[p. XI]

kunnen ook ketterse zijn geweest, maar dat weten we niet. Weliswaar schrijven onze literatuurhistorici elkaar trouw na, dat ons boek je op de Index is geplaatst, maar die voorstelling berust op een heilloze misvatting van Sepp, die - mirabile dictu - nooit is geverifiëerd. Sepp²¹⁾ heeft namelijk ons boek je verward met Dit is een suyverlijck Boecxken, in den welcken staen veel schoone Leysen, in Latijn ende in 't Duytsch ... (Amstelredam, H.J. Muller, z.j. [1599]²²⁾. Zekerheid zullen we niet krijgen, zolang de uiterst waardevolle boekerij van de hertog van Aremberg voor de wetenschap gesloten blijft.

Op grond van de gewijzigde titel - er is aan toegevoegd: ‘Met die xlj leysenen ende het nieuwe jaer’ - moet de omvang meer dan verdubbeld zijn en zal het boek je geheel het karakter hebben gekregen van een kerstbundel²³⁾. Want al behoeft een ‘leis’ van oorsprong niet noodzakelijk een kerstlied te zijn, in de 16e eeuw was het dit stellig wel²⁴⁾. Nu, dit karakter van zangboek je voor de kersttijd bezit de eerste druk van 1508 in principe ook, ofschoon niet zo uitgesproken. Wel moet men bedenken, dat in vrijwel alle liedboek jes de kerstliederen voorop gaan en een belangrijk deel van de inhoud vormen. Maar ons boek je geeft op een totaal van 30 nummers niet minder dan 19 kerstliederen, w.o. twee latijnse, de overbekende en geliefde hymnen Puer natus in Bethlehem en Puer nobis nascitur. Beide komen in de latere liedboek jes tot een eind in de 18e eeuw steeds terug. Van Puer natus getuigt Bäumker²⁵⁾, dat hij geen enkel lied kent met zoveel varianten, bewerkingen en vertalingen²⁶⁾; ook in het

21) Chr. Sepp Verboden Lectuur (Leiden 1889) bl. 79.

22) Zie over dit boek je mijn Mondeling overgeleverde kerstliederen in Tijdschr. uitg. vanwege de Mij. d. Ned. Lett. 64 (1946) bl. 98.

23) Of moet men i.p.v. xlj lezen xxj? Het gehele boek je bevat blijkbaar slechts 40 bladen.

24) Vg. mijn Middeleeuwse Kerstliederen bl. XXII

25) W. Bäumker Das katholische deutsche Kirchenlied etc. 1 (Freiburg i. Br. 1886) S. 312.

26) Zie een aantal redacties bij Ph. Wackernagel Das deutsche Kirchenlied etc. 1 (Leipzig 1864) 309-18; vertalingen bij Bäumker a.w. S. 314 ff. - Van de Nederlandse bronnen noemen we Hs. F. Fol. 135, Prieel der gheestelicker melodie enz. (Antwerpen 1620) bl. 45-6, Oude en Nieuwe Lofzangen enz. (Amsterdam, Erfg. We. C. Stichter, ca. 1793) bl. 110-1. - Vier duitsgetinte vertt. in Geestelycke Harmonie enz. (Antwerpen 1762) bl. 31 e.v.

[p. XII]

middelnederlands is het vrij vertaald²⁷⁾. Nog geliefder was de hymne Puer nobis nascitur²⁸⁾. Herhaaldelijk vertellen de bronnen, dat dit lied tijdens de kerstviering werd gezongen, o.a. bij het zogenaamde ‘Kindje wiegen’ en bij de dramatische vertoningen²⁹⁾. Een Nederlandse vertaling, inc. ‘Ons is gheboren een kindeken soet/aller engelen coninc’ vindt men in Dit is een schoon suyverlijck boecxken³⁰⁾.

Wat van de hymnen is opgemerkt, geldt in gelijke mate voor de liederen in de volkstaal. Van de 17 kerstliederen komen er slechts drie na de 16e eeuw in de liedboeken niet meer voor, t.w. Ons naket een soeten tijt (No. XX), In vreuchden is alle de werelt wijt No. XXI) en O Ihesus bant, o vurich brant (No. XXII); alle andere bleven eeuwenlang populair. Van No. XXII is de korte levensduur overigens vanzelfsprekend; het is een typisch rhetoricaal product, een - weliswaar fraai - contrafact van het wereldlijke lied O Venus bant, o vurich brant³¹⁾, waarvan trouwens nog verscheiden andere vergeestelijkingen in omloop zijn geweest³²⁾. De helft van alle kerstliederen vinden we ook in de handschriften A, B, C en D, d.w.z. in verzamelingen ouder dan het Suverlijc Boecxken; van de rest, dat zijn de Nos. IV, VII, XIII, XIV, XV, XX, XXI en XXII, bevat het Suverlijc Boecxken daarentegen de oudste redactie. Maakt dit ons liedboek je al bijzonder waardevol, daar komt nog bij, dat in enkele gevallen de redactie, ofschoon niet de oudste, toch de beste is. Zo heb ik bij mijn uitgave der Middeleeuwse kerstliederen voor No. III en XII de lezing van het Suverlijc Boecxken

27) Zie mijn Middeleeuwse kerstliederen No. XLVII.

28) Zie een aantal redacties bij Wackernagel a.w. 1, No. 327-31, - Van de Nederlandse bronnen, waarin het te vinden is, noemen we Hs. E, fol. 64, Hs. F, fol. 134v, Hs. J (= U.B. Gent. No. 901′), fol. 36v. Dev. Pr. B. No. 216, Schoon Suyv. Boecxken (Amsterdam, Corn. Claesz. ca. 1600) A. 3v., Hofken der geest. Liedekens (Loven 1577) bl. 80, Prieel d. gheest. Mel. bl. 36, Theodotus' Paradijs, 2e dr. (1627) bl. 54, Oude en Nieuwe Lofzangen bl. 111.

29) Vg. Mijn Het Kerstfeest ('s-Gravenhage 1948) bl. 105 e.v.

30) Fol. 47v., vg. Fl. van Duyse Het oude Nederlandsche Lied 3, bl. 1862-3.

31) Antwerps Liedboek No. 122.

32) Vg. Van Duyse a.w. No. 564.

[p. XIII]

boven de handschriftelijke verkozen³³⁾. Wat de inhoud aangaat, de nadruk valt op de Boodschap: niet minder dan 6 liederen (No. I, III, VII, XII, XIV, XIX) zijn aan dit thema gewijd. De overige 9 hebben betrekking op de Geboorte, de Aanbidding der Koningen en de Vlucht naar Egypte, alles typisch volksaardig van opvatting. De persoonlijke beschouwende liederen ontbreken geheel. Me dunkt, de paedagogische bedoeling bij de keuzebepaling der liederen is evident.

Gaan wij nu over tot een nadere beschouwing van de overige geestelijke liederen in het Suverlijc Boecxken. Zeven van de elf (No. XVI, XVII, XVIII, XXIII, XXVI, XXVIII, XXIX) komen ook in de latere bekende liedboeken van de 16e eeuw voor. De vier overige vindt men alleen nog in het Devoot ende Profitelyck boecxken³⁴⁾. Opmerkelijker misschien nog is de bijzonderheid, dat het vrijwel allemaal contrafacten zijn. Dat verraden in de meeste gevallen de wijsaanduidingen al, maar gelukkig kennen we, dank zij het Antwerps Liedboek, ook de wereldlijke modellen. Zo bijvoorbeeld het fraaie meilied Hoe lustelic is ons die coele mei ghedaen, het voorbeeld van ons No. XVII en Och ligdy nu en slaept mijn wtvercoren bloeme³⁵⁾, het voorbeeld van ons No. XXVIII. Het zijn allebei meiliederen en de vergeestelijkingen zijn al even mooi als de wereldlijke modellen³⁶⁾. Het is hier uiteraard niet de plaats om stil te staan bij de betekenis van de Mei in het culturele leven van de middeleeuwen. En toch zou een helder inzicht in de oude voorstellingen en gebruiken nodig zijn om liederen als No. XVII en XXVIII ten volle te kunnen genieten. Het ware te wensen, dat een van onze jongeren zich eens aan de studie van de Mei ging wijden. Als hij dan maar niet met de folkloristen van de vorige eeuw alleen oog heeft voor de boom en het bier, maar ook de geestelijke Mei-voorstellin-

33) Thans zou ik ook voor No. XIX de redactie van het Suv. B. prefereren.

34) No. XXIV ook in Hs. I (= U.B. Nijmegen, olim Goyaerts, Tilburg).

35) Vg. v. Duyse No. 76.

36) Zie voor het genre ook H. Duurkens Geestelijke Meiliederen in Studiën 71, bl. 445 e.v. en 74, bl. 384 e.v.

[p. XIV]

gen leert waarderen. Hoe nuchter moet toch het geslacht zijn geweest, dat aanstoot nam aan de voorstelling van Christus als de nachtegaal op de takken van de eglentier - de liefde- en kruisboom sinds Venantius Fortunatus en Caedmon - zingend de zeven kruiswoorden. En de wonden, die als rozen bloeien, zijn in de 15e eeuw in bepaalde mystieke kringen het voorwerp van dagelijkse meditatie.

Trouwens ook de overige geestelijke liederen van het Suverlijc Boecxken wijzen op piëtistisch-mystieke belangstelling van de verzamelaar. Er is slechts één heiligenlied bij (No. XXX), een product uit de school van Vrouwe Rhetorica, dat verder alleen nog voorkomt in het Devoot en Profitelyck Boecxken³⁷⁾. Het is vermoedelijk kersvers aan de verzameling toegevoegd, omdat het evenals het andere rederijkerslied, O Ihesus bant, o vierich brant (No. XXII) gezongen kon worden op eenzelfde wijs, namelijk die van het wereldlijke lied O Venus bant. Ik zie in beide opzettelijk - misschien juist voor ons boek je - gedichte contrafacten. Anders begrijp ik niet, waarom de verzamelaar juist dit ene heiligenlied, en dan nog wel van S. Catharina, al was haar verering dan ook zeer populair in de late middeleeuwen, heeft opgenomen.

Vreemd zou het ook kunnen schijnen, dat het Suverlijc Boecxken niet meer dan twee Marialiederen telt, indien we er niet mede een bewijs in mogen zien voor de speciale voorkeur van de verzamelaar. Het eerste is - en dat geeft misschien weer meteen de verklaring voor de opname in deze bundel - een lied, dat niet alleen gezòngen kon worden op de wijze van Het viel een hemels dauwe (ons No. XIX), maar ook duidelijk onder invloed van dit lied is gedicht. Ik bedoel No. XXIV God groet u, suver bloeme, enz., dat ook voorkomt in Hs. I en het Dev. en Prof. Boecxken. De aanhef is stereotiep. Er zijn vrij wat geestelijke liederen, die beginnen met een dergelijke begroeting, wellicht in laatste instantie ook al weer navolging van het wereldse genre der berijmde liefdesbrieven³⁸⁾.

37) No. XII (uitg. Scheurleer a.w. bl. 32).

38) Zie mijn Middeleeuwse Kerstliederen bl. 90.

[p. XV]

Het andere Marialied is het alom bekende Ic heb ghejaecht mijn leven lanc (No. XXVII) van de minderbroeder-observant Jan Brugman. Sinds Willem Moll zijn tweedelige monografie schreef³⁹⁾ staat de curieuze volksprediker zozeer in het licht, dat we ons er van ontslagen achten, hier nog eens opzettelijk bij hem stil te staan. En zyn lied Ic heb ghejaecht is al zo vaak afgedrukt⁴⁰⁾ en - dank zij de modern aandoende melodie in Acquoy's uitgave⁴¹⁾ zo vaak gezongen in de huiskamers, dat elke uitweiding overbodig is geworden. Maar een Marialied, mag men het zo nog wel noemen? Knuttel rekent het tot de ‘Inkeerliederen’⁴²⁾. Terecht, want alleen de eerste strofe heeft betrekking op de H. Maagd en die is nog ingegeven door de sterotiepe aanvang van de geestelijke jacht, in laatste instantie - zo niet rechtstreeks - een vergeestelijking van het wereldse jachtvermaak. Er staat nu eenmaal aan het einde van de middeleeuwen tegenover de voortschrijdende saecularisatie- een min of meer opzettelijke spiritualisatietendens. - Van Jan Brugman is ook No. XXIII Met vruechden willen wi singen ende louen die triniteyt, een lied, dat ook terstond buitengewoon populair is geworden en in de 16e-eeuwse handschriften en liedboeken geregeld voorkomt⁴³⁾. Het is al evenzeer een opwekking tot inkeer en berouw, maar nu sterker gestimuleerd door de uitblik op de hemelse zaligheid.

Niets minder bedreven in de kunst was Brugman's ordebroeder Dirc Coelde van Munster, de dichter van No. XVI Och edel siele wilt mercken⁴⁴⁾. Dirc van Munster

39) Johannes Brugman en het Godsdienstig leven onzer Vaderen in de Vijf tiende eeuw (Amsterdam 1854).

40) Door Moll a.w. 2, 212, Willems Oude VI. L. bl. 456, Hoffmann v. Fallersleben Horae Belgicae X, No. 109, Knuttel a.w. bl. 342-3, v. Duyse a.w. No. 578 en St. Axters Mystiek Brevier 3: De Nederlandsche Mystieke Poëzie (Antwerpen 1946) No. 20.

41) J.G.R. Acquoy Middeleeuwsche Geestelijke Liederen en Leisen ('s-Gravenhage 1888) No. 4.

42) Bl. 342 e.v.

43) Vg. v. Duyse a.w. No. 620, de A-redactie (naar Hs. B) heeft 12 strr., B (naar Hs. A) 7. De laatste red. ook in Hs. E (daarnaar Axters a.w. No. 130), in Dev. Pr. B. en Hofken (varianten daaruit bij Moll a.w. 2, bl. 207 e.v.). Met de twee laatstgenoemde stemt onze red. het meest overeen.

44) Het lied werd reeds uitgegeven door J.F. Willems naar de herdruk van 1540 in Belg. Mus. 5. bl. 443 e.v. door Knuttel (a.w. bl. 385-7) en Axters (a.w. No. 23) naar Dev. Pr. B. (de eerste met aanvulling en emendaties naar ons en andere 16e-eeuwse liedboek jes, de laatste integraal, zodat jammer genoeg str. 13 ontbreekt). Zie, ook nog andere tractaten van D.v. Munster, W.A. Schmitz O.F.M. Het aandeel der minderbroeders in onze middeleeuwse literatuur (Nijmegen-Utrecht z.j. [1936], bl. 64 e.v. en A. Groeteken Dietrich Kolde von Münster usw. (Kevelaer o.J. [1935]).

[p. XVI]

herinnert in vele opzichten aan zijn oudere tijdgenoot Jan Brugman. Geboren ca. 1435 te Münster in Westfalen ging hij op ongeveer 20-jarige leeftijd over van de Augustijnen naar de Minderbroeders. Zijn faam van geleerd, ijverig en heilig religieus verbreidde zich hier weldra en werd o.a. door niemand minder dan Erasmus zelf openlijk verkondigd. Zestig jaar lang zou hij in de orde hebben geleefd, vurig ijverend voor de Observantie. Meermalen stond hij ook aan het hoofd van kloosters. Evenals Brugman roemde men hem als een machtig predikant. In 1492 benoemde de Keulse bisschop hem tot predicator generalis in zijn gebied. In 1502 keerde hij echter terug naar België, waar hij ook enkele jaren later overleed. Het in zijn tijd beroemdste werk is de Kerstenspiegel van 1470, de eerste Nederlandse catechismus; het hoogst staan de Sermoenen. Van zijn ‘suverlijc liedeken’ zegt Dr. Schmitz: ‘Een model van een mystiek liefdeslied! De bruidegom, die het hoofd-aandeel heeft in de wisselzang, put zich uit in het aanbrengen van motieven om de ziel voor zich te winnen en van zijn rivaal, de wereld, af te brengen; nu eens smekend en vragend; dan enumererend en overtuigend. En de ziel geeft zich gewonnen.’

Wanneer we letten op de omstandigheid, dat op het geringe aantal geestelijke liederen er twee zijn van Jan Brugman, een confrater van Dirc van Munster; dat er voorts een opmerkelijk aantal contrafacten onder zijn, die wijzen op een bijzondere pastorale bedoeling van de verzamelaar, verder dat de Franciscanen moeten gelden voor de propagandisten van een zeer bepaalde kerstviering, religieus (persoonlijk-bewogen en devotioneel, maar ook feestelijk-blij) èn volksaardig, waarbij Kindje wiegen, zang en dans als passende middelen worden aanvaard, - en wij juist de daarvoor geschikte liederen in onze bundel aantreffen, en - vooral dat er uit de collectie van

[p. XVII]

geestelijke liederen een bijzondere voorkeur spreekt voor het innige ascetisch-mystieke genre, dan lijkt het zeer plausibel, dat Dirc van Munster zelf de samensteller van onze bundel is geweest. Want behalve de twee meiliederen en de liederen van Brugman ademen ook de nog onbesproken liederen eenzelfde geest en behoren ze tot hetzelfde type als Och edel siele wilt mercken. Dat zijn No. XVIII: Hoe lude riep die siele tot god van binnen, No. XXV: Nu laet ons vrolic singhen, No. XXVI: Solaes willen wi hanteren en No. XXIX: Ic sie den morghensterre. Het eerste, ook alweer in de geliefde dialoogvorm, is een bewerking van Hoe luyde sanc die leeraer op der tinnen of wel een rechtstreekse geestelijke tegenhanger van een wereldlijk wachterlied, inc. Hoe luyde singet die wachter opter tinnen⁴⁵⁾. Het curieuze van het geval is, dat de bewerking van het Suverlijc Boecxken niet in oudere bronnen voorkomt, maar in latere nergens ontbreekt. Is het te vermetel te veronderstellen, dat Dirc van Munster zelf de bewerker is geweest en dan ook dat hij verantwoordelijk is voor andere - ja, alle? - afwijkende redacties in onze bundel, die wij voordien nergens elders aantreffen? Dat geldt dan ook en vooral voor No. XXV, een lied der ‘minnende ziel’ in de vorm van een dialoog tussen Jezus en de ziel. Dit lied vond ik overigens alleen nog in het Dev. en Prof. Boecxken. Ook No. XXVI, een loflied op Christus de Minnaar, wordt niet vroeger aangetroffen. Hetzelfde geldt tenslotte voor No. XXIX, Ic sie den morghensterre, alweer een lied in de vorm van een dialoog tussen Christus en de ziel. Men vindt het ook in het Dev. en Prof. Boecxken, Hofken der geest. Liedekens en op een leeg blad achter in Hs. C⁴⁶⁾. Wel ontmoet men in Hs. B een lied met dezelfde aanhef⁴⁷⁾, maar verder gaat de overeenkomst niet. Trouwens er bestaan meer liederen met deze aanhef⁴⁸⁾. Het zijn alle contrafacten van

45) Vg. Antwerps Liedboek No. LX.

46) Met een latere hand bijgeschreven, dus niet behorend tot de oorspronkelijke liederencollectie van Hs. C. zoals Axters a.w. bl. 291 doet vermoeden; vg. C.G.N. de Vooys in Tschr. uitg. vanwege de Mij. d. Ned. Lett. 23 (1904) bl. 77, 78-9.

47) Hoffmann v. Fallersleben Horae Belgicae X. No. 86.

48) Vg. Dev. Pr. B. No. 211 en B. Hölscher Niederdeutsche geistl. Lieder und Sprüche aus dem Münsterlande (Berlin 1854) No. 49.

[p. XVIII]

het wereldlijk lied Ic sie die morgensterre/Mijns lievekens claer aenschijn⁴⁹⁾; de redactie in Hs. B staat hier het dichtst bij. Ons No. XXIX zal dus een - onafhankelijk van de laatste - gedichte contrafact van het erotische lied zijn, òf een nieuwe bewerking van de redactie in Hs. B. Gaarne zou ik in deze en andere bewerkingen, voorzover ze in geen oudere bronnen zijn aangetroffen, de hand zien van Dirc van Munster. Mocht dit zo zijn, dan krijgt ons boek je plotseling een andere en nieuwe betekenis. Zeker, onze minderbroeder-observant is niet de dichter van àlle liederen, zoals Hoffmann von Fallersleben meende, maar al verzamelende met een speciale bedoeling heeft Dirc van Munster behalve een geheel eigen lied, nog een aantal min of meer zelfstandige bewerkingen naar wereldlijke modellen (dat wil in de meeste gevallen zeggen op een bekende aanvangsregel, want meer hoeft hij er niet van gekend te hebben!) of reeds bestaande contrafacten toegevoegd. Ware het zo, dan is het ideaal van een geestelijk volksliedboek niet eerst een uitvloeisel van de Contra-Reformatie en het Devoot ende Profitelyck Boecxken een eerste verwezenlijking, maar waren reeds de laat-middeleeuwse paedagogen van eenzelfde ideaal vervuld en blijkt ook hier weer in plaats van een breuk tussen Middeleeuwen en Nieuwe Tijd, in werkelijkheid een geleidelijker verloop te constateren. Het Suverlijc Boecxken is dan een document van de - nog middeleeuwse - strijd voor de geestelijke volkszang.

49) Antwerps Liedboek No. 96.