Studia Neerlandica. Jaargang 1971

[p. 189]

[Nummer 7]

Th. van den Hoek
Opmerkingen over zinscomplementatie^*

1. De Geest (1970) betoogt, dat het, als men aan de afleiding van zinnen als:

(1) Ik hoor Kaatje een liedje zingen.
(2) Ik hoor een liedje zingen (door Kaatje).
(3) Ik hoor dat Kaatje een liedje zingt.

één dieptestruktuur ten grondslag zou willen leggen, de door (4) gerepresenteerde analyse is die daarvoor de elegantste of zelfs enig mogelijke oplossing biedt:

Uit (4) wordt zin (3) afgeleid door toepassing van DAT-insertie, terwijl de zinnen (1) en (2) het resultaat zijn van de toepassing van Subject Raising, die het onderwerp van de ingebedde zin (in de afleiding van (2) het door de pas-

* Gesprekken met docenten en studenten van het Nederlands Instituut te Groningen hebben in niet geringe mate bijgedragen tot de totstandkoming van dit artikel. Met name Prof. dr. A. Sassen en Mej. drs. W.M. Wiersema dank ik voor hun waardevolle opmerkingen en commentaar. Alle onjuistheden markeren momenten waarop mijn eigen koppigheid het won.

[p. 190]

sietransformatie geïntroduceerde afgeleide onderwerp) omhoogbrengt tot in de matrix-zin. In (1) en (2) heeft zingen de infinitiefvorm omdat het door de toepassing van die laatste transformatie subjectloos geworden is. Ten voordele van deze analyse voert De Geest aan, dat de konklusie uit het voorafgaande in zijn artikel, namelijk dat niet de vermeende objects-NC (Kaatje, een liedje) maar de gehele complementaire struktuur het object van een verbum sentiendi is, erin tot uitdrukking gebracht wordt, en bovendien dat de toepassing van de reflexieftransformatie in de afleiding van (5) en van de morfonologische regel die het pronomen zijn objectsvorm geeft in (6), van een struktuurbeschrijving afhankelijk is die door Subject Raising gerealiseerd wordt:

(5) Hij ziet zich voor de spiegel staan.¹
(6) Truus hoorde ons komen.

De beschrijving van zinscomplementatie als in (4) is in overeenstemming met een door Paul en Carol Kiparsky (1970) daartoe gedaan voorstel. In het volgende wil ik, na een beschouwing van de te beschrijven feiten, van de wijze waarop de analyse van de Kiparsky's die feiten beschrijft en verklaart, en van de modificaties en uitbreidingen die de analyse volgens anderen dient te ondergaan, een mogelijke andere oplossing suggereren, die gerezen bezwaren ondervangt en de voordelen van het voorstel van de Kiparsky's niet teniet doet. Tenslotte zullen enkele opmerkingen over de door De Geest besproken konstrukties worden gemaakt.

2. Strukturen als (4) worden door Paul en Carol Kiparsky (1970) voorgesteld ter beschrijving van die gevallen van zinscomplementatie waarbij het in het complement gestelde niet door de spreker als waar wordt verondersteld. Waar dat wel het geval is, stellen zij daarvoor z.g. faktieve predikaten verantwoordelijk: werkwoorden en adjectieven waarvan het optreden met zinscomplementen de presuppositie van waarheid van die complementen met zich meebrengt. Faktieve predikaten zijn bijvoorbeeld betreuren, vergeten, zich verbazen over, genoegen doen, tevreden stemmen, interessant zijn; niet faktief zijn beweren, aannemen, schijnen, mogelijk zijn, enz.

Met dat semantische verschil korresponderen, ook in het Nederlands, een aantal syntactische verschijnselen:

1. Alleen faktieve predikaten laten in hun omgeving het feit dat (Z) toe:

(7) Het feit dat ze komt doet me genoegen.
(8) *Het feit dat ze komt is mogelijk.

Niet alle faktieve predikaten hebben overigens die eigenschap: een klein

1 Daarbij kan worden opgemerkt, dat een zin als ik hoor me mezelf uitschelden aanleiding kan zijn aan te nemen, dat zowel Subject Raising als de reflexieftransformatie cyclisch zijn, en dat Subject Raising vóór de reflexieftransformatie moet worden toegepast. Een probleem apart is daarbij de beregeling van de pronominale vormen me enz versus mezelf enz, vooral als de eerste van het volgende drietal zinnen grammaticaal te achten is:
Ik zie me mezelf vergissen
?Ik zie mezelf me vergissen.
*Ik vergis mezelf.

[p. 191]

aantal werkwoorden (waaronder weten) en een later te bespreken groep faktieve² adjectieven missen de verbindbaarheid met het feit dat.

2. Alleen bij faktieve predikaten treedt een z.g. niet-expletief (namelijk door dat vervangbaar) het op:

(9) Ik betreur het dat Jan komt.
(10) *Ik beweer het dat Jan komt.

3. Alleen bij faktieve predikaten is de complementzin nominaliseerbaar tot een nominale constituent die bepaald is:

(11) Hij betreurt het dat hij gevallen is.
(12) Hij betreurt zijn val.
(13) Hij beweert dat hij gevallen is.
(14) *Hij beweert een/zijn val.
(15) Hij wendt voor dat hij gevallen is.
(16) Hij wendt een val voor.
(17) *Hij wendt zijn val voor.

Hierbij valt op te merken, dat bij vele niet-faktieve predikaten nominalisering in het geheel niet mogelijk is (blijkens (14)), terwijl, gezien (16), bij andere alleen nominalisering tot een onbepaald nominale constituent kan optreden.³ Ik wijs erop, dat het niet-faktieve voorwenden tot de (kleine) groep predikaten behoort die de presuppositie met zich meebrengen dat de spreker het in het complement gestelde als onwaar beschouwt; men zou ze contra-faktief kunnen noemen.

4. Faktieve en niet-faktieve predikaten gedragen zich verschillend ten aanzien van extrapositie (als die term ook voor de hier in het geding zijnde verplaatsingstransformatie gebruikt mag worden) vanuit de eerste plaats in de passieve zin:

(18) Dat Jan komt wordt door haar betreurd.
(19) Het wordt door haar betreurd dat Jan komt.
(20) *Er wordt door haar betreurd dat Jan komt.
(21) *Dat Jan komt wordt door haar beweerd.
(22) *Het wordt door haar beweerd dat Jan komt.
(23) Er wordt door haar beweerd dat Jan komt.

Aan de zinnen (21) en (22), en ook (10), kan wel een lezing worden toegekend op grond waarvan men ze grammaticaal zou moeten noemen, namelijk door ze te interpreteren in een context waarin dat Jan komt ‘aktueel’ is (bijvoorbeeld juist door één der gesprekspartners geponeerd is). Op die mogelijkheid kom ik terug.

5. Alleen sommige niet-faktieve predikaten laten Subject Raising en NEG

2 De term faktief wordt in het vervolg gebruikt voor wat zich hetzij op grond van het besproken semantisch criterium, hetzij door syntactisch gedrag als zodanig onderscheidt; misverstand over wat bedoeld is wordt door de context steeds uitgesloten.

3 Hier zowel als later blijken niet-faktieve werkwoorden die een voorzetselconstituent bij zich hebben zich afwijkend te gedragen: ik reken op de komst van de koningin is een grammaticale zin; het is echter niet duidelijk of de daarin z'n normale funktie heeft van verwijzing naar een binnen het ‘referentiekader’ van spreker en toegesprokene geïdentificeerde zaak.

[p. 192]

Raising toe. Subject Raising is de transformatie die het (eigenlijke of afgeleide) subject uit de ingebedde zin licht en in de matrix-zin brengt; de zinnen (24) en (25) verschillen van elkaar doordat alleen in de afleiding van (25) Subject Raising is toegepast:

(24) Men veronderstelt dat hij ziek is.
(25) Hij wordt verondersteld ziek te zijn.
(26) *Hij wordt (het) betreurd ziek te zijn.

Door NEG Raising wordt het negatie-element uit de ingebedde zin omhooggebracht tot in de dominerende zin⁴; men heeft deze transformatie geformuleerd om de synonymie van (27a) en (27b) te verantwoorden in verband met het feit dat er blijkens (27a)-(29) elementen bestaan voor het optreden waarvan de aanwezigheid van NEG een noodzakelijke voorwaarde is:

(27a) Ik denk niet dat hij er een snars van begrepen heeft.
(27b) Ik denk dat hij er geen snars van begrepen heeft.
(28) Hij heeft er geen snars van begrepen.
(29) *Hij heeft er een snars van begrepen.

De grammaticaliteit van (27a) kan slechts bevredigend verklaard worden door aan te nemen dat het negatie-element erin uit de ingebedde zin afkomstig is.

6. Alleen niet-faktieve predikaten laten toe, dat vraagwoorden zich uit de ingebedde zin waarin de ‘bevraagde’ constituent zich bevond naar de eerste plaats in de zin bewegen:

(30) Met wie zei je dat Feyenoord zich zal versterken?
(31) Met wie zei je dat hij gelooft dat Feyenoord zich zal versterken?
(32) *Met wie betreur je (het) dat Feyenoord zich zal versterken?
(33) *Met wie zei je dat hij het betreurt dat F. zich zal versterken?

In het Engels doet zich volgens de Kiparsky's bovendien het verschijnsel voor, dat bij faktieve predikaten geen infinitiefkonstrukties kunnen voorkomen.⁵ Voor het Nederlands geldt dat niet: infinitieven kunnen daar, door toepassing van Identieke-NCdeletie, ook bij faktieve predikaten optreden:

(34) Ik betreur het gekomen te zijn.

3. De Kiparsky's stellen voor, het verschil tussen faktieve en niet-faktieve predikaten in dieptestrukturen te verantwoorden door voor faktiviteit een configuratie als (35) aan te nemen en voor niet-faktiviteit, zoals in (4), (36):

4 De transformatie is in die vorm en onder die naam niet door Klima geformuleerd, zoals de Kiparsky's (p. 161) ten onrechte suggereren. Klima verklaart de verschijnselen waar het hier om gaat door ‘NEG-absorption’, een regel die onder zekere voorwaarden een negatie-element uit de ingebedde zin doet opgaan in een in de matrix-zin aanwezig negatie-element; in deze vorm raakte de regel later vanwege z'n ongewenst geacht semantisch effect uit de gunst.
Over NEG Raising is veel geschreven (→ Lindholm (1969)). Een mogelijk bezwaar tegen de transformatie is, dat in de afleiding van een zin als ik denk niet, dat ze niet hoeft te komen, die zowel parafraseerbaar is als ‘ik denk iets anders dan dat ze niet hoeft te komen’ als als ‘ik denk dat ze wel degelijk moet komen’, in die laatste interpretatie NEG Raising moet zijn toegepast, en wel op een zinsstruktuur als NEG NEG: ZE MOET KOMEN. Daarmee zou dan de mogelijkheid van meervoudige zinsnegatie voorspeld zijn, zonder dat het aannemen van het bestaan daarvan op andere gronden gemotiveerd lijkt (vgl R. Lakoff (1968), 121-128). Als men echter aanneemt dat ‘emfase’ een kwestie van meervoudige zinsnegatie is (Seuren (1969), 169-170), doet het hier bedoelde probleem zich niet voor.

5 Uitzonderingen zijn overigens to know, to beglad, to be proud.

[p. 193]

Ze motiveren dat voorstel met het argument, dat faktieve zinnen gemakkelijk uit (35) afleidbaar zijn, en dat bovendien door (35) wordt verklaard:

a.	dat bij faktieve predikaten^6 geen Subject Raising mogelijk is, vanwege de door Ross geformuleerde ‘Complex Noun Phrase Constraint’ (verder CNPC te noemen) die zegt^7 dat geen elementen uit een Z mogen worden verwijderd als die Z met een ‘gelexicaliseerde’ NC als zusterconstituent door een NC gedomineerd wordt;
b.	dat NEG Raising bij faktieve predikaten door diezelfde Constraint wordt uitgesloten;
c.	dat het alleen bij faktieve predikaten optreedt, namelijk als resultaat van pronominalisering (‘optional reduction’) van (het) feit; dit in tegenstelling tot het expletieve, betekenisloze het dat bij verplaatsingstransformaties als ‘stroman’ geïntroduceerd wordt om aan bepaalde plaatsingsregels te kunnen blijven voldoen;
d.	dat in het Engels het complement bij faktieve predikaten alleen tot it, dat bij niet-faktieve predikaten echter zowel tot it als tot so gepronominaliseerd kan worden.

Bovendien zou het element FEIT (Eng. FACT) in (35) een barrière vormen tegen de aanpassing van de tijdsvorm van het werkwoord in de ingebedde zin bij die van de persoonsvorm in de hoofdzin, en zou ermee verklaard moeten worden dat bijvoorbeeld in het Duits alleen bij (sommige) nietfaktieve predikaten het werkwoord in het complement de conjunctiefvorm kan aannemen; op die punten komen de feiten van het Nederlands mij gecompliceerd genoeg voor om ze voor het ogenblik buiten beschouwing te laten.

Het voorstel van de Kiparsky's gaat er ten onrechte van uit, dat er een één-op-één-korrespondentie bestaat tussen de klasse van predikaten die ze op semantische gronden als faktief karakteriseren, en de klasse van op grond van hun syntactisch gedrag als zodanig beschouwde predikaten.

De Kiparsky's zelf signaleerden in een voetnoot bij hun artikel al de ‘anomalie’ van werkwoorden als know en realize (Ned. weten en (misschien ook) beseffen), die semantisch faktief zijn maar zich syntactisch in het algemeen als niet-faktief gedragen. Door Lindholm (1969) is gewezen op het bestaan van werkwoorden die op grond van syntactische criteria als faktief be-

6 Wilkinson merkt op (p. 442), dat met een analyse als (35) niet predikaten, maar complementen als ‘faktief’ gespecificeerd zijn.

7 De publikatie van Ross waarin deze regel wordt voorgesteld (Constraints on variables in syntax; unpublished, 1967) heb ik niet kunnen raadplegen; de hier gegeven formulering berust op een reconstructie door mij op grond van de uitspraken van de Kiparsky's, Wilkinson en Lindholm erover.

[p. 194]

schouwd kunnen worden maar waarvan het optreden niet met de presuppositie van veronderstelde waarheid van het complement gepaard gaat, en Wilkinson (1970) heeft laten zien dat er een klasse van semantisch faktieve adjectivische predikaten is die sommige syntactische eigenschappen van faktieve predikaten missen.

Lindholm (1969) toont aan, dat de complementzin bij een werkwoord als believe niet altijd vrijelijk tot it of so mag worden gepronominaliseerd, maar dat de keuze van de voornaamwoordelijke aanduiding afhankelijk is van de betekenis die believe heeft:

(37) John said Bill finked on Max and I believe it.
(38) (Vraag) Was Caesar a Jew? (Antw:) I believe so.

De keuze van it, resp. so in (37) en (38) is dwingend. Het werkwoord believe kan volgens Lindholm betekenen ‘accept the claim that S’ (we zullen daarnaar als naar believe₁ verwijzen), en ‘hold the opinion that S’ (believe₂). In (37) hebben we te maken met believe₁, waarbij alleen tot it gepronominaliseerd kan worden, in (38) met believe₂, waarbij het complement door so kan worden vervangen. Believei blijkt dus in tenminste één opzicht zich syntactisch te gedragen op de wijze die de Kiparsky's voor faktieve predikaten bepalend achten. Bovendien echter blijkt believe₁, in tegenstelling tot believe₂, ook geen NEG Raising toe te laten, evenmin waarschijnlijk als Subject Raising.⁸

Lindholm overweegt dan ook de mogelijkheid, voor dit tenminste syntactisch faktieve believe een complementsstruktuur te postuleren als:

De feiten die Lindholm beschrijft beperken zich zeker niet tot het Engels. Ook in het Nederlands doet zich een verschil als tot uiting komend in de zinnen (37) en (38) voor. Het manifesteert zich bij een groot aantal tot nu toe niet-faktief genoemde predikaten in de specificatie van de voorwaarden voor grammaticaliteit van zinnen als (10), (21) en (22). De zin:

(40) Ik geloof het dat ze komt.

moet als ongrammaticaal worden beschouwd als we aan geloven een zodanige betekenis toekennen dat (40) als synoniem met (41) moet worden opgevat, maar is grammaticaal als men geloven interpreteert op een wijze die (40) synoniem met (42) maakt:

(41) Ik ben van mening/heb het idee/vermoed dat ze komt.

8 Dat laatste bestrijdt Lindholm. De zin echter die hij ter ondersteuning van de stelling dat believe₁ wel Subject Raising toelaat geeft, overtuigt mij er volstrekt niet van dat daarin van believei sprake moet zijn:
Warren claims that Oswald shot Kennedy. Mary believes it and I believe Oswald to have shot Kennedy, too.

[p. 195]

(42) Ik ben óók/inderddáád/wél van mening dat ze komt.

Dat wil zeggen: niet-faktieve predikaten kunnen zich syntactisch faktief gedragen als het in de complementzin gestelde al in of door de context van de spreeksituatie ‘geïdentificeerd geraakt’ is: topic geworden is.⁹ Het bedoelde onderscheid, dat zich niet zelden in accent- en intonatieverschillen manifesteert, is ook te illustreren aan het feit, dat een zin als (43) beide interpretaties toelaat, terwijl (44) alleen als zuiver niet-faktief kan worden opgevat:

(43) Ik geloof het niet.
(44) Ik geloof van niet.

Bij een onderzoek naar de verschillen tussen faktief en niet-faktief is het zaak, voortdurend op ambiguïteiten van deze aard attent te blijven.

Wilkinson (1970) merkt op, dat er een klasse van adjectieven bestaat (waartoe o.a. behoren verstandig, dom, flink, dapper) die op grond van hun optreden in zinnen als (45)-(48), waarin het in het complement gestelde door de spreker als waar wordt aangenomen, als semantisch faktieve predikaten moeten worden opgevat, maar die, blijkens (49) en (50) onverenigbaar zijn met feit:

(45) Het was verstandig van de jongen te vertrekken.
(46) Dat de jongen vertrok was verstandig (van hem).
(47) De jongen heeft er verstandig aan gedaan te vertrekken.
(48) De jongen heeft er verstandig aan gedaan dat hij vertrokken is.
(49) *Het feit dat hij vertrok was verstandig (van hem).
(50) *Dat was een verstandig feit.

Bovendien wijkt het gedrag van deze faktieve adjectieven in syntactisch opzicht ook van dat van andere faktieve predikaten af voor wat betreft de mogelijkheid van Subject Raising, als we aannemen dat die transformatie in de afleiding van zinnen als (45) een rol speelt.¹⁰

Om aan zinnen als (45)-(48) één dieptestruktuur te kunnen toekennen, die bovendien het feit tot uitdrukking brengt dat ze de presuppositie van waarheid van de complementzin gemeen hebben, stelt Wilkinson een struktuur als (51) voor:

9 Daarover: Kraak (1970).

10 Voor het Engels ligt dat meer voor de hand, blijkens een door Wilkinson aangevoerde zin als:
Bernie was wise to run away from the bear.

[p. 196]

Daarmee wordt de ‘syntactische isolering’ van faktieve zinnen gerealiseerd die de Kiparsky's met (35) beoogden uit te drukken. Het uitgesloten zijn van transformaties die elementen uit de ingebedde zin verwijderen zou daardoor voorspeld worden; voor wat Subject Raising betreft hier dus ten onrechte, zoals Wilkinson ook opmerkt. Hij omzeilt de moeilijkheid door te postuleren dat het subject van de ingebedde zin (die alleen een handelingswerkwoord of -adjectief¹¹ als ‘hoofdwerkwoord’ mag bevatten; de aanwezigheid van ACT zou dat voorspellen) in de dieptestruktuur tevens in genitiefvorm als determinator bij ACT aanwezig is. (Een zowel door Lindholm als Wilkinson als aantrekkelijker voorgesteld maar onuitgewerkt gebleven alternatief is een analyse, waarbij de faktiviteit wordt verantwoord door een ‘abstract’, ‘hoger’ werkwoord van presuppositie in de dieptestruktuur aan te nemen; zie daarover ook Karttunen (1970)).

4. De beschrijving van zinscomplementatie door de Kiparsky's, zoals tot uitdrukking gebracht in (35) en (36), blijkt dus om alle gevallen daarvan te kunnen bestrijken uitgebreid of gemodificeerd te moeten worden met de mogelijkheid van strukturen als (39) en (51), die analyses representeren die de analogie met respektievelijk de syntactische en de semantische kenmerken van faktieve zinnen benadrukken.

Mijns inziens zijn er desalniettemin tegen deze beschrijving genoeg bezwaren aan te voeren om een hierna te presenteren mogelijke alternatieve analyse serieuze overweging te doen verdienen.

Een eerste bezwaar tegen de fact-analyse is, dat er geen natuurlijke verklaring door wordt geboden voor het lanceren van bepaalde verplaatsingsregels door de aanwezigheid van een niet-faktief predikaat; vergelijk de zinnen (18), (20), (21) en (23).

Voorts blijkt de analyse een te strenge beperking op te leggen aan het uit de ingebedde zin verwijderen van elementen. De CNPC verhindert namelijk ten onrechte de toepassing van Identieke-NC-deletie¹²; in het Nederlands zijn, zoals gezegd, infinitieven na faktieve predikaten heel goed mogelijk, blijkens een zin als (34).

De fact-analyse voorspelt wel dat Subject Raising en NEG Raising bij faktieve predikaten uitgesloten zijn, maar niet dat dat ook bij een aantal (in het Nederlands zelfs verreweg de meeste) niet-faktieve predikaten het geval is. Een analyse die de voorwaarden waaronder de bedoelde transformaties uitgesloten zijn specificeert en laat zien dat de uitsluiting bij faktieve predikaten daaruit logisch voortvloeit, zou de voorkeur verdienen.

11 Zie: G. Lakoff (1970), Appendix A.

12 Deze overweging steunt op De Geest's interpretatie, dat de CNPC inderdaad Identie-ke-NC-deletie verhindert (De Geest (1970), p. 50). Als die interpretatie verkeerd blijkt (en onwaarschijnlijk is dat niet: Ross' Constraint schijnt met name ‘movement transformations’ te betreffen en Identieke-NC-deletie wordt m.i. niet als zodanig beschouwd; ook de wijze waarop Wilkinson de moeilijkheid van Subject Raising bij faktieve predikaten omzeilt zou, als De Geest gelijk heeft, slechts een schijnoplossing zijn), vervalt daarmee het bezwaar.

[p. 197]

Gezien het feit, dat de door de Kiparsky's voorgestelde afleiding van faktieve zinnen zonder het feit (dat) de toepassing met zich meebrengt van een transformatie FACT-deletie, valt te vrezen dat met het aanvaarden van de uitbreiding van de beschrijving met strukturen als (39) en (51) het aantal deletietransformaties (met in hun struktuurbeschrijving de specificatie van elementen als FACT, ACT, CLAIM (enz?)) evenredig toeneemt, omdat het onduidelijk is of voor die transformaties gezamenlijk een generaliserende formulering mogelijk is.¹³

Het is onwaarschijnlijk dat het z.g. niet-expletieve het dat in faktieve zinnen optreedt, opgevat moet worden als de voornaamwoordelijke aanduiding voor het feit, omdat dat m.i. zou impliceren dat ook de Nederlandse equivalenten van ACT en CLAIM tot het, en bijvoorbeeld het Duitse die Tatsache tot es gepronominaliseerd zouden worden. Er is ook geen reden om aan te nemen¹⁴ dat het dat in het feit dat op andere wijze te verklaren zou zijn dan uit de normale introductie door DAT-insertie.

5. De Kiparsky's wijzen erop, dat er een syntactische en semantische korrespondentie bestaat tussen vooronderstelde waarheid en dat wat ze specifieke referentie noemen:

(52) Hij negeerde een vlieg in zijn soep.
(53) Hij verwachtte een vlieg in zijn soep.

In (52) vooronderstelt de spreker blijkens het faktieve negeren dat er inderdaad een vlieg in de soep aanwezig is, in (53) behoeft bij het niet-faktieve verwachten die presuppositie niet te bestaan.

Nog een argument om een parallellie tussen waarheid en specifieke referentie aan te nemen is hun observatie dat, wanneer zinscomplementen ingeleid door dat op de eerste plaats in de zin staan, daardoor alleen een faktieve interpretatie mogelijk is (vergelijk de zinnen(18) en (21)), terwijl de eerste plaats in de zin van twee talen de zinnen (55) en (56) als uitspraken over twee gespecificeerde talen doet opvatten, in tegenstelling tot (54):

(54) Iedereen in de zaal spreekt twee talen.
(55) Twee talen worden door iedereen in de zaal gesproken.
(56) Twee talen spreekt iedereen in de zaal.

Begrippen als existentie en identificatie spelen een belangrijke rol in beschouwingen over ‘bepaald’ en ‘onbepaald’. Relevant voor de keuze tussen het lidwoord van bepaaldheid (de, het) en dat van onbepaaldheid (een, ‘Ø’) is met name de vraag, of het object waarnaar met de NC verwezen wordt (de referent) voor spreker en toegesprokene ‘geïdentificeerd’ is. Als een nomi-

13 Dat zou mogelijk zijn, als de grammatica een regel als:

NC → NC Z

voor deze gevallen reserveerde, of als FACT, CLAIM en ACT één nieuw te symboliseren kategorie uitmaakten. In beide gevallen heeft dat, als ik het goed zie, consequenties voor de toepasbaarheid van Ross' CNPC.

14 Zoals De Geest (1970, p. 52) doet.

[p. 198]

nale constituent ‘bepaald’ is (hetgeen in de determinator ervan tot uitdrukking komt, bijvoorbeeld doordat die het lidwoord van bepaaldheid bevat), dan staat de identiteit van de referent voor de gesprekspartners vast; de spreker vertrouwt erop dat de toegesprokene de NC op de door hem bedoelde referent zal betrekken, hetzij omdat met de NC naar een door reeds aanwezige gemeenschappelijke kennis of kennis van de situatie uniek bepaalde zaak of persoon wordt verwezen, hetzij omdat die NC in de context van het gesprek reeds geintroduceerd is. Ter illustratie van het eerste kan een zin als (57) dienen, met (58) is een voorbeeld van de tweede gebruiksmogelijkheid van de lidwoorden de en het gegeven:

(57) De koningin heeft afstand gedaan.
(58) Jan zag zijn dochter met een hond; de hond...¹⁵

Ik ben geneigd aan te nemen, dat er een parallellie bestaat tussen de hier aangegeven verschillende gebruiksvoorwaarden van het lidwoord van bepaaldheid, en de voorwaarden waaronder bij gevallen van zinscomplementatie de syntactische verschijnselen zich voordoen die de Kiparsky's aan de faktiviteit van predikaten toeschrijven. Daarbij is immers ofwel sprake van vooronderstelde bekendheid van de spreker (door hem ook bij de toegesprokene aanwezig geacht) met de waarheid van zinnen (FACT, ACT), ofwel van bekendheid met in de context van het gesprek ‘geïdentificeerd geraakte’ zinnen (CLAIM). Met zinnen als (57) en (58) zouden dan respektievelijk (59) en (60) vergelijkbaar zijn:

(59) Hij betreurt het dat Jan ziek is (HET).
(60) Hij zegt dat Jan ziek is (EEN); dat hij ziek is gelóóf ik ook wel (HET)

Ter beschrijving en verklaring van de geobserveerde verschijnselen bij zins-complementatie stel ik daarom als mogelijke analyse voor, dat in de dieptestruktuur van de hier besproken samengestelde zinnen met de ingebedde zin een determinator, als drager van kenmerken als ‘bepaald’ en ‘onbepaald’ wordt geassocieerd. Daarmee zou het mogelijk worden, veel van wat ter illustratie van de tegenstelling tussen ‘faktief’ en ‘niet-faktief’ werd aangevoerd te beschrijven in termen van de tegenstelling tussen ‘bepaald’ en ‘onbepaald’. Configuraties waarin dat voorstel tot uitdrukking kan worden gebracht zijn:

15 Zin (58) is een voorbeeld van een ‘chain of identification’ (Vendler). Zie o.a. over dit soort verschijnselen Kraak (1970), waaraan ik ook zin (57) ontleen. Naast zijn Singular terms hierover is uit Vendler (1967) voor het in dit artikel besprokene ook het stuk Facts and events van belang.

[p. 199]

Het voordeel van de voorgestelde analyse is, dat dat wat we syntactische faktiviteit hebben genoemd, erin verantwoord wordt door de wijze waarop Det, een element dat onafhankelijk van het hier besprokene bestaansrecht heeft, herschreven wordt. De semantische overwegingen op grond waarvan de Kiparsky's predikaten faktief noemen, worden in (35) en in (62) gehonoreerd door de aanwezigheid van FEIT: daartegen pleit nu dat FEIT niet meer nodig is om de gewenste syntactische isolering te bewerkstelligen, dat een slecht gemotiveerde transformatie FEIT-deletie er noodzakelijk door wordt, en dat de semantische eigenschap faktiviteit erdoor aan het complement, eerder dan aan het predikaat wordt toegekend. Ik wil er dan ook van uitgaan, dat een struktuur als (61) boven (62) de voorkeur verdient. Als bezwaar tegen (61) zou kunnen worden aangevoerd, dat N, doorgaans als symbool gehanteerd voor een lexicale kategorie, hier Z domineert. Daar staat echter tegenover, dat voorwerps- of onderwerpszinnen een rol spelen bij de selectie van lexicale elementen, en wel met syntactisch-semantische ‘features’ (als: abstract, niet-telbaar) die ook aan N worden toegekend; een beschrijving als in (61) doet recht aan die parallellie. Ook het feit dat het-substantieven en zinnen op dezelfde wijze gepronominaliseerd worden kan als argument ten gunste van (61) genoemd worden.

De door (61) gerepresenteerde analyse heeft geen andere pretentie dan een zeer voorlopige hypothese te zijn met betrekking tot de beschrijving van zinscomplementatie, in afwachting van een confrontatie met een groter geheel van observaties. Ter ondersteuning ervan kunnen echter de volgende argumenten worden aangevoerd.

5.1 Onbepaalde nominale constituenten hebben de neiging, zich van de eerste plaats in de zin te verwijderen; bepaalde nominale constituenten kunnen dat niet:

(63) *Een jongen loopt op straat.
(64) Er loopt een jongen op straat.
(65) De jongen loopt op straat.
(66) *Er loopt de jongen op straat.

(Zinnen als (63) zijn grammaticaal als een daarin wordt opgevat als lidwoord van categorialiteit¹⁶; van die mogelijkheid zie ik hier af). Het feit dat een zin als (63) ongrammaticaal en een zin als (64) grammaticaal is, wordt verantwoord door een verplichte transformatie ER-insertie,¹⁷ die in zinsstrukturen waarin een onbepaalde constituent als subject de eerste plaats in de zin inneemt, bewerkstelligt dat die constituent verder naar achteren in de zin geplaatst wordt en dat op de opengevallen eerste plaats er wordt geïn-

16 Zie: Kraak en Klooster (1968), p. 103-112.

17 De formulering van ‘THERE-insertion’ (MIT rules, 19S7) is:

S.B.:	(PreS) -	[NP - Def]	- Tns(M)	(Perf) - {be/v} - X
	1	2	3	4 5	(OPT) ⇒
S.V.:	1	2 + Pre + there	3	4 + 25

[p. 200]

troduceerd.

Welnu: (61) stelt ons in staat een generaliserende verplaatsingstransformatie ER-insertie te formuleren die niet alleen de verschijnselen die tot nu toe met die transformatie beregeld werden bestrijkt, maar die ook het analoge syntactische gedrag van niet-faktieve versus faktieve zinnen verantwoordt:

(18) Dat Jan komt wordt door haar betreurd.
(20) *Er wordt door haar betreurd dat Jan komt.
(21) *Dat Jan komt wordt door haar beweerd.
(23) Er wordt door haar beweerd dat Jan komt.

Daarmee wordt de opvatting tot uitdrukking gebracht, dat de met (63)-(66) enerzijds, en (18), (20), (21) en (23) anderzijds geïllustreerde feiten op een zelfde wijze moeten worden verklaard: ook gevallen van faktieve of niet-faktieve zinscomplementatie zijn representanten van wat resp. bepaalde en onbepaalde nominale constituenten worden genoemd.

5.2. Voor het optreden van een niet-expletief het bij faktieve predikaten kan een pronominaliseringstransformatie ter verklaring worden aangevoerd, die van toepassing is op een bepaalde NC als in (61) van waaruit Z door Extrapositie¹⁸ verwijderd is. De N daarin, die Z domineerde, is door dat feit als het-woord gekarakteriseerd.

De Kiparsky's onderscheiden een ‘expletief’ en een niet-expletief of ‘faktief’ it en ze verantwoorden dat onderscheid door aan het ontstaan van beide woorden verschillende transformationele afleidingen ten grondslag te leggen. In het Nederlands ligt de zaak wat ingewikkelder: naast een faktief het bestaat er niet alleen een expletief er (geïntroduceerd door ER-insertie), maar ook een expletief het, dat optreedt bij niet-faktieve predikaten met een ingebedde zin als subject (vergelijk (68)) en waarvan het bestaan ook

18 ‘Extraposition’ is volgens MIT Rules, 1967:

S.B.:	X -	[IT - S]	- X
			NP	(OPT)
	1	2 3	4	⇒
S.V.:	1	2 0	4 + 3

[p. 201]

aangenomen moet worden bij predikaten met een ingebedde zin in de voorzetselconstituent (69):

(68) Het is mogelijk dat je gelijk hebt.
(69) Ze verlangt er naar op vakantie te gaan.

Gezien het feit, dat het verschil tussen expletief er en expletief het hierin schijnt te bestaan, dat er de eerste plaats in de zin bezet voor een daarvan verwijderde constituent die er als afgeleid subject terecht was gekomen, en dat het op de eerste plaats in de zin de plaats van een echt, ‘logisch’ subject inneemt, lijkt het mogelijk de geobserveerde feiten zo te verklaren, dat een transformatie (misschien: ‘HET-insertie’) de introductie van het als in (68) vóór de toepassing van de passieftransformatie bewerkstelligt, terwijl ER-insertie eerst na de passieftransformatie kan worden toegepast.

Een meer gedetailleerde beschrijving zal zeker laten zien hoezeer andere faktoren (de keuze van de ‘complementizer’ bijvoorbeeld) de zaak compliceren. In navolging van de Kiparsky's ga ik de confrontatie daarmee hier voorlopig uit de weg.

5.3. Een argument voor het aannemen van een struktuur als (61), of in ieder geval van een analyse waarin met een Z een determinator geassocieerd is, is de mogelijkheid die erdoor geschapen wordt voor het aanhechten van het element WH in strukturen die aan (afhankelijke) vraagzinnen ten grondslag liggen. Katz en Postal¹⁹ kennen aan vraagzinnen een dieptestruktuur toe waarin een symbool Q de zin als vraagzin karakteriseert en een element WH het ‘bereik’ van Q aangeeft, d.i. aangeeft wat in de zin ‘bevraagd’ wordt. In hun opvatting komt bij de afleiding van vraagwoordvragen het element WH onder de (doorgaans als onbepaald gespecificeerde) determinator van de ‘bevraagde’ NC (eventueel NC's) terecht:

Om een generalisatie van deze regel over vraagwoordvragen ingeleid door hoe, waar, wanneer, enz mogelijk te maken, nemen ze voorts aan, dat bijwoorden geanalyseerd moeten worden als voorzetselconstituenten, waarbinnen dan de nominale constituent met z'n determinator de genoemde mogelijkheid tot aanhechting van WH biedt. De beschrijving van ja/nee-vragen

19 Katz and Postal (1964), 79-120.

[p. 202]

wordt onder dezelfde noemer gebracht met de hypothese dat in die gevallen een ‘Sentence Adverbial’ bevraagd wordt.

Het is duidelijk, dat een analyse als in (61) een andere, en mijns inziens meer natuurlijke beschrijving van ja/nee-vragen mogelijk maakt: de determinator die met dergelijke zinnen geassocieerd is kan nu het element WH domineren.²⁰

5.4. Blijkens zinnen als:

(71) Hij verheugde zich over de val van het kabinet.
(72) Hij verheugde zich over een val van het kabinet.

waarbij in (71) door de spreker als waar is verondersteld, dat het kabinet gevallen is of op vallen staat²¹, terwijl in (72) een dergelijke presuppositie niet bestaat, moet in gevallen als deze de keuze van het lidwoord opgevat worden als bepaald door de vraag of het predikaat wel of niet faktief is of kan zijn.²² Een woordgroep als de val van het kabinet is een representant van wat we een nominalisatie noemen, d.i. een uit een zin afgeleid te achten nominale constituent. In de literatuur over nominalisatie wordt niet altijd²³ verantwoord, dat er een verschil bestaat tussen de overwinning van Ajax en een overwinning van Ajax dat niet in de loop van het grammatische procedé van nominalisering is ontstaan. Dat wil zeggen: op grond van de observaties met betrekking tot zinnen als (12), (16), (17), (71) en (72) moet als eis worden gesteld, dat de NC die een Z domineert en waarbinnen nominalisatie mogelijk kan zijn, als ‘bepaald’ of ‘onbepaald’ gespecificeerd is. Het is volstrekt onduidelijk of, laat staan hoe, de fact-analyse aan die eis voldoet. De analyse die door (61) wordt weergegeven biedt die mogelijkheid wel: de NC daarin waaronder nominalisatie kan voorkomen, is door Det als bepaald of onbepaald gekarakteriseerd; het nominaliseringsproces speelt zich in eerste instantie binnen N af. Dat de aanwezigheid van een knoop Det bij nominalisatie wenselijk is, blijkt ook uit een afleiding als de volgende, als die een aannemelijk te achten analyse voor de val van Jan enz. representeert:

20 Tegen het voorstel lijkt te pleiten, dat afhankelijke (indirecte) vraagzinnen daarmee anders beschreven zouden worden dan ‘zelfstandige’, directe vraagzinnen. Ook die echter moeten als ‘afhankelijk’ worden opgevat: de dieptestruktuur van komt ze? is die welke ook aan ik vraag jou (hierbij) of ze komt ten grondslag wordt gelegd; zie J.R. Ross, On declarative sentences (in: Jacobs & Rosenbaum (1970)).
Wellicht heeft de oplossing consequenties voor de plaatsing van ‘complementizers’, als WH als zodanig moet worden opgevat (Bresnan (1970)). Of en hoe dat tot een herformulering van transformaties als DAT-insertie en Extrapositie zou moeten leiden, is mij niet geheel duidelijk.

21 Zie echter het in noot 3. opgemerkte.

22 Het omgekeerde kan (volgens Chomsky (1965), versus Seuren (1969)) ook het geval zijn: de selectie van het predikaat (werkwoord, adjectief) hangt, ten aanzien van de keuze tussen subkategorieën als ‘faktief’ en ‘niet-faktief’, af van de determinator van het complement. Voor het argument doet de kwestie niet terzake.

23 Wel bijvoorbeeld in Fraser (1970).

[p. 203]

5.5. De fact-analyse voorspelt, met een beroep op Ross' Complex Noun Phrase Constraint, dat allerlei transformaties die elementen uit ingebedde zinnen tot in de die zinnen dominerende omgeving omhoogtillen, bij faktieve predikaten niet van toepassing zijn. Transformaties waar het daarbij om gaat zijn o.a. Subject Raising, NEG Raising, en de regel die vraagwoorden naar links doet oprukken.²⁴ Voorbeelden ervan vinden we respektievelijk in zinnen als (25), (27a) en (74):

(25) Hij wordt verondersteld ziek te zijn.
(27a) Ik denk niet dat hij er een snars van begrepen heeft.
(74) Wie denk je dat dit jaar de Tour zal winnen?

Toepassing van de bedoelde transformaties is geblokkeerd bij faktieve predikaten, blijkens de ongrammaticaliteit van (26) en (76), en het feit dat (75a) en (75b) niet synoniem zijn:

(26) *Hij wordt betreurd ziek te zijn.
(75a) Ik betreur het niet dat ze komt.
(75b) ≠Ik betreur het dat ze niet komt.
(76) *Wie betreur je het dat vandaag getrouwd is?

maar ook bij niet-faktieve predikaten, als de complementzin in een voorzetselconstituent daarbij optreedt:

(77) *Hij wordt ernaar verlangd te komen.
(78a) Ik verlang er niet naar dat ze komt.
(78b) Ik verlang ernaar dat ze niet komt.
(79) *Wie verlang je ernaar dat komt?

en bij niet-faktieve predikaten als het complement een ‘bevraagde’ zin is:

(80) *Hij wordt gevraagd gekomen te zijn.
(81a) Ik vraag me niet af of ze komt.
(81b) ≠Ik vraag me af of ze niet komt.
(82) *Wie vroeg je je af of gekomen was?

De verplaatsingstransformaties worden dus in ieder geval niet aktief in de volgende configuraties:

24 De Kiparsky's zien ervan af (p. 162n), de ‘oddity of questioning and relativization in some factive clauses’ aan de CNPC toe te schrijven, met een verwijzing naar een ongepubliceerd stuk van Leroy Baker: A class of semantically deviant questions (1967). Hoe veel aantrekkelijker Bakers alternatief is, wordt niet duidelijk; de Kiparsky's laten het onbesproken. Ten aanzien van ‘hopping’ van het betrekkelijk voornaamwoord overigens zijn de mogelijkheden in het Nederlands beperkter:
?Het boek dat ze beweerde dat ik geleend had.
(wel:... waarvan ze beweerde dat ik het geleend had.)
Lééuwarden is waar ik beweer dat je geweest bent.
Zie over de formulering en status van ‘Question Word Movement’: Bach (1971).

[p. 204]

Verondersteld zou kunnen worden, dat de bedoelde verplaatsingstransformaties niet kunnen worden toegepast waar sprake is van ‘syntactic insulation’, en dat die syntactic insulation niet alleen is gerealiseerd in het geval dat Det Def domineert (= het met (35) vergelijkbare geval), maar ook als de als Indef gespecificeerde determinator tevens een ander element domineert, anders gezegd: als de onbepaalde determinator ‘gebonden’ is. Het eerste is in (83a) het geval, het laatste in (83c), en in (83b) als we aannemen dat in enig stadium in de afleiding de knoop Prep door een transformatie onder Det gebracht wordt.²⁵

Deze hypothese verklaart de ongrammaticaliteit van de zinnen (77)-(82), waarvoor de CNPC van Ross geen verklaring bood, maar zou bovendien ook alle verschijnselen kunnen verklaren ter verantwoording waarvan Ross zijn Constraint formuleerde. Die regel verhinderde namelijk het toepassen van transformaties die elementen uit een Z omhoog halen in een struktuur als (84):

Daarmee zou verantwoord zijn, dat in zin (85) de NC waarvan Marie de representant is niet bevraagd mag worden, blijkens de ongrammaticaliteit van (86):

(85) Jan zag het hondje dat Marie beet.
(86) *Wie zag Jan het hondje dat beet?

Een o.a. door Chomsky (1965) voorgestelde struktuur voor relatieve zinnen²⁶ is echter (87):

Dat voorstel maakt het mogelijk, alle verschijnselen waarvoor de CNPC een verklaring biedt, op een andere wijze te verantwoorden en zo bovendien verschijnselen te beschrijven ter verantwoording waarvan Ross' Constraint niet kon worden aangevoerd:

25 De motivering voor een dergelijke transformatie zou kunnen zijn dat de aldus afgeleide struktuur een betere verklaring biedt voor het optreden van woorden als erdoor, erop, enz, omdat, nadat, enz (in plaats van erom dat.., erna dat.., enz), en voor het versmelten van voorzetsel en lidwoord in ten en ter (Duits: zur, om, enz.).

26 Chomsky (1965), p. 128 e.v. Over de beschrijving van relatieve zinnen bestaat een omvangrijke literatuur, waarin voorstellen worden gedaan voor het verantwoorden van het verschil tussen de minstens twee te onderscheiden soorten bijvoeglijke bijzinnen. Het lijkt te verdedigen, dat alle relatieve zinnen (eventueel: in enig stadium van de derivatie) door Det gedomineerd worden.

[p. 205]

(88) Transformaties kunnen geen elementen vanuit een ingebedde Z' omhoogbrengen tenzij de determinator (Det) onder de laagste NC waardoor Z' gedomineerd wordt, alleen Indef domineert.

Dat wil zeggen: voor ‘Raising’-transformaties is de aanwezigheid van een alleen als ‘Indef’ gespecificeerde determinator een noodzakelijke voorwaarde. Een voldoende voorwaarde is het echter, behalve wellicht voor ‘Question-word Movement’, niet: NEG-Raising is een transformatie die bij een zeer beperkt aantal predikaten van toepassing is (denken, geloven, en nog enkele daarmee naar de betekenis verwante werkwoorden), en Subject Raising treedt eveneens in een aantal van de door (88) toegelaten gevallen op, en wel bij werkwoorden als schijnen, blijken; achten, veronderstellen (mits in de lijdende vorm); beginnen, moeten, kunnen,..., dreigen, beloven (in hun ‘intransitieve’ interpretaties); mogelijk ook bij zien, voelen, horen, laten, vinden. Ten aanzien van Subject Raising geldt, dat de genoemde werkwoorden een zo kleine en bovendien zo heterogene verzameling uitmaken, dat het gerechtvaardigd lijkt, ze elk afzonderlijk als Subject Raising toelatend (zo niet noodzakelijk makend) te kenmerken.

Opgemerkt moet worden, dat door NEG Raising de voorwaarde voor de toepassing van transformaties zoals bedoeld in (88) geëlimineerd schijnt te worden:

(89a) Hij dacht dat Truus niet hoefde te komen.
(89b) =Hij dacht niet dat Truus hoefde te komen.
(90a) Wie dacht hij dat niet hoefde te komen?
(90b) *Wie dacht hij niet dat hoefde te komen?²⁷

Voor de afleiding van het zinstype tenslotte waarvan (91) een representant is, moet mijns inziens ook een transformatie als de in (88) bedoelde verantwoordelijk gesteld worden:

(91) Lopen dat men beweerde dat ze gedaan had!
(92) *Lopen dat men betreurde dat ze gedaan had!

Of en in hoeverre de cruciale rol die het lidwoord van onbepaaldheid een in dergelijke ‘exclamatieve’ zinnen kan spelen (Droste (1970)) de hier geformuleerde hypothese steun verschaft, is onduidelijk.

5.6. Ten gunste van de opvatting, dat met ingebedde zinnen een determinator geassocieerd is, kan wellicht ook worden aangevoerd, dat veel van de voegwoorden die bijwoordelijke bijzinnen inleiden, naar hun oorsprong gemeen hebben ‘dat zij eene aanduidende bijw. bepaling inhouden, die uitgebreid is tot een zin, terwijl het relatieve partikel dat de vooropstaande bijw. uitdrukking tot een onderschikkend voegwoord heeft gestempeld’.²⁸

27 Dat NEG Raising eerst is toegepast en daarmee ‘WH-hopping’ onmogelijk is gemaakt, en niet andersom, konkludeer ik uit de grammaticaliteit van zinnen als de volgende:
Wie wordt hij verondersteld ontslagen te hebben?
waarin door toepassing van WH-hopping of Subject Raising de in (88) geformuleerde voorwaarde niet is weggenomen.

28 Den Hertog (1903-04), iii, p. 223.

[p. 206]

Dat eerste bijwoordelijke element kan o.a. bestaan uit een voorzetsel, gevolgd door dien, datief van het demonstrativum dat; of die datief viel dan weg, of het relativum dat: na (dien) dat, sinds (dien) dat, indien (dat). In het middelnederlands komen die uitvoeriger vormen nog regelmatig voor. Stoett²⁹ vermeldt zinnen als Na dien dat alle die vechters gevallen waren en Bedauwet waren home ende crude tote dien dat die sonne up quant, en wijst op het optreden van vormen als avant ce que, pour ce que in het Oudfrans.

De introductie van het demonstrativum is te verklaren uit de pronominalisering van de als bepaald gespecificeerde NC waardoor de ingebedde zin (vóór Extrapositie; zie onder 5.2). gedomineerd werd. Met Z was in dat geval dus een determinator geassocieerd.

5.7. De hypothese dat ingebedde zinnen door een determinator als ‘bepaald’ of ‘onbepaald’ worden gekarakteriseerd, geeft aanleiding te veronderstellen dat, gegeven het feit dat er lidwoorden van bepaaldheid en onbepaaldheid, maar ook van categorialiteit worden onderscheiden, ook dergelijke ingebedde zinnen categoriaal zouden kunnen zijn. Daarvan, of van het ermee verwante ‘soort-aanduidende’ gebruik van het lidwoord van bepaaldheid als in de gulden is gedevalueerd,³⁰ is zeker sprake in de zinnen (93a)-(94c):

(93a) Sigaretten roken is hier verboden.
(93b) Het roken van sigaretten is hier verboden.
(93c) Het is hier verboden sigaretten te roken.
(94a) Het roken van sigaretten is op Bali onbekend.
(94b) *Sigaretten roken is op Bali onbekend.
(94c) *Het is op Bali onbekend sigaretten te roken.

De ongrammaticaliteit van (94b) en (94c) waar (93a) en (93c) wel grammaticaal zijn, lijkt op dezelfde wijze verklaarbaar als het door Kraak en Klooster geobserveerde feit, dat de gulden is van zilver, een gulden is van zilver en de gulden is gedevalueerd grammaticaal zijn terwijl een gulden is gedevalueerd dat niet is.

De met (61) voorgestelde analyse maakt het onmogelijk, aan zinnen als (7) en (7a) één zelfde dieptestruktuur toe te kennen:

(7) Het feit dat ze komt doet me genoegen.
(7a) Dat ze komt doet me genoegen.

Dat is geen bezwaar, als synonymie van zinnen, zoals in het grammatisch model van Chomsky (1965), wel een noodzakelijke, maar geen voldoende voorwaarde is om er één dieptestruktuur aan ten grondslag te leggen. Door een traditionele grammatica als die van Den Hertog wordt dat ze komt

29 Stoett (1923), p. 226-227.

30 Zie noot 16; het voorbeeld is van Kraak en Klooster.

[p. 207]

in zin (7) een bijvoeglijke bijzin (bij feit) genoemd, maar daarbij wordt opgemerkt dat dat daarin niet een betrekkelijk voornaamwoord, maar een voegwoord is. Een struktuur die aan die beschrijving recht doet en die een afleiding van het feit dat ze komt enz. mogelijk maakt via in de literatuur over relatieve zinnen reeds voorgestelde transformaties, is:

Een struktuur als (95) wordt in de literatuur (zie bijvoorbeeld Motsch (1967)) ook aan de afleiding van woordgroepen als de hoge bomen ten grondslag gelegd. Daarop worden achtereenvolgens toegepast de transformatie ter vorming van de relatieve zin in de bomen die hoog zijn, de transformatie die de relatieve zin reduceert (tot: de bomen hoog), en tenslotte de transformatie die het adjectief vóór het zelfstandig naamwoord brengt. Diezelfde afleiding (met uitzondering van de laatste transformatie, die ‘woordsoort-specifiek’ is) resulteert vanuit (95) via (96) in (97):

(96) Het feit dat [dat ze komt] is.
(97) Het feit dat ze komt.

Deze analyse zou woordgroepen als (97), in overeenstemming met een opmerking van Den Hertog: ‘In dergelijke gevallen is de bijzin te beschouwen als eene soort van bijstelling, die zich tot het voorafgaande substantief verhoudt als een eigennaam tot een soortnaam’ (Den Hertog (1903-04), 11 74), op een zelfde wijze beschrijven als woordgroepen van het type het schip Veronica, damclub Groningen, de Dienst Zuiderzeewerken. Naast het feit dat komen voor de vraag of, de overweging dat, het besluit om te, de belofte dat, het spreekwoord dat,

[p. 208]

enz. Het feit dat het merendeel van de tot die kategorie behorende substantieven een werkwoord als morfologisch correlaat heeft, maakt wellicht ook een beschrijving ervan aantrekkelijk, waarin dergelijke constructies worden opgevat als resulterend uit de nominalisatie van bepaalde samengestelde zinnen.

6. De hier voorgestelde beschrijvingswijze voor zinscomplementatie werpt niet veel nieuw licht op de problematiek van de infinitiefconstructies bij verba sentiendi waarmee De Geest (en nog al wat door De Geest niet genoemde anderen vóór hem) zich heeft beziggehouden. De door hem gesuggereerde oplossing gaat voorbij aan het bestaan van een aantal complicerende factoren; ik zal me hier beperken tot het signaleren van enkele ervan.

Een verbum sentiendi kan zowel faktief als niet-faktief zijn. Een zin als (98) kan als faktief worden geïnterpreteerd blijkens het feit, dat de presuppositie dat spreker en toegesprokene weten dat Luns over het hekje geklommen is, zich handhaaft onder negatie en ‘bevraging’:

(98) Hij heeft Luns over het hekje zien klimmen.
(99) Hij heeft Luns niet over het hekje zien klimmen.
(100) Heeft hij Luns over het hekje zien klimmen?

De veronderstelling, dat in de afleiding van zinnen als (98) Subject Raising zou zijn toegepast, is strijdig met de overwegingen die tot de formulering van de fact-analyse en van het hier voorgestelde alternatief leidden. Er kan echter twijfel aan blijven bestaan of dergelijke infinitiefconstructies bij verba sentiendi wel als echte tegenvoorbeelden gehonoreerd behoeven te worden. Ze onderscheiden zich namelijk ook in allerlei andere opzichten van de predikaten waarbij Subject Rasing kan worden toegepast.

De verba sentiendi kunnen ook voorkomen met alleen een (als concreet gespecificeerde) NC als direct object; dergelijke gevallen worden door De Geest opgevat als reducties van samengestelde zinnen.

(101) Ik hoor de boer het varken slachten.
(102) Ik hoor de boer.
(103) Ik hoor het varken.

Ten aanzien van de zinstypen waarvan (101)-(103) representanten zijn, schijnt echter te gelden:

(a)	Als een zin als (101) grammaticaal is, dan is (102) een grammaticale zin.^31
(b)	Als (101) ‘waar’, ‘van toepassing’ is, dan is van de zinnen (102) en (103) er minstens één waar.

Niet altijd blijken zinnen met infinitiefconstructies synoniem te zijn met de

31 De Geest (1970, p. 44) ontkent dat; wie echter een zin als ik zie geloof wonderen verrichten grammaticaal noemt, moet m.i. aan geloof een zodanige betekenis toekennen dat dan ook it zie geloof niet als ongrammaticaal kan worden afgewezen.
Met ik zie geloof overal ontbreken (een zin waarop Prof. dr. A. Sassen mij wees) lijkt wel een tegenvoorbeeld tegen de stellingen (a) en (b) te zijn aangevoerd. Minstens ten dele zijn daarvoor betekeniseigenschappen van het werkwoord ontbreken verantwoordelijk.

[p. 209]

ermee korresponderende zinnen met dat-zinnen. Beschouwen we eerst de zinnen (104a)-(105b).

(104a) Heb je wel eens een Hagenaar horen praten?
(104b) Heb je wel eens gehoord dat een Hagenaar praatte?
(105a) Heb je wel eens een rookworst horen praten?
(105b) Heb je wel eens gehoord dat een rookworst praatte?

De zinnen (105a) en (105b) zijn synoniem, zin (104a) betekent echter in z'n meest voordehandliggende interpretatie iets anders dan (104b). Het verschil lijkt te verklaren uit het feit, dat in (104a) het ‘bestaan’ van een ‘gebeuren’ als het praten van Hagenaars voorondersteld is, terwijl in (105a) niet alleen de waarneming van een gebeuren Z', maar ook de existentie van een gebeuren Z' zelf bevraagd wordt. De in (61) voorgestelde analyse biedt de mogelijkheid, dat verschil te beschrijven, dat lijkt te korresponderen met het eerder aangeduide verschil in gebruiksmogelijkheden van het lidwoord van onbepaaldheid (vergelijk het bij de zinnen (52) en (53) opgemerkte). In de tweede plaats moet erop gewezen worden, dat zinnen als ik zag hem lopen of ik zag het liggen niet synoniem zijn met respektievelijk ik zag dat hij liep en ik zag dat het lag. De zin ik zag het liggen is naar de betekenis meer verwant met zinnen als ik zag waar het lag of ik zag dat het erf daar lag. De verklaring voor het niet synoniem zijn van de eerstgenoemde paren zinnen kan dan ook wellicht gevonden worden in het feit dat de dat-zinnen om die synonymie te bewerkstelligen een plaatsbepaling behoeven; het lijkt geen onaantrekkelijke veronderstelling, dat in de afleiding van de zinnen met infinitiefconstructies niet alleen Identieke-Tijd-deletie (De Geest), maar ook een transformatie Identieke-Plaats-deletie moet zijn toegepast.

Van de predikaten waarbij Subject Raising mogelijk is, zijn het ook alleen de verba sentiendi en laten die in de infinitiefconstructie actieve vormen toelaten in gevallen waarin kan worden aangenomen dat de passieftransformatie is toegepast:

(2) Ik hoor een liedje zingen (door Kaatje).

De genoemde feiten (met de observaties dat de verba sentiendi infinitieven zonder te bij zich hebben en dat men ze hulpwerkwoordelijk kan noemen omdat de infinitief ervan in het perfectum in funktie van het voltooid deelwoord optreedt) kunnen aanleiding zijn tot een analyse die de gesignaleerde anomalie van Subject Raising bij faktieve verba sentiendi weerlegt als berustend op een onjuiste transformationele beschrijving van de bedoelde constructies.

[p. 210]

7. De in dit artikel gesuggereerde analyse van gevallen van zinscomplementatie is een zeer voorlopige. De argumenten die ter ondersteuning ervan werden aangevoerd zijn wellicht deels ondeugdelijk, en in ieder geval onvolledig.³² Wat echter ook tegen het voorstel kan worden ingebracht, verder retireren dan tot de stelling, dat zinnen door een determinator als bepaald of onbepaald gekarakteriseerd worden en dat de bepaaldheid van zinnen veel van de syntactische verschijnselen verklaart die tot nu toe als manifestaties van het begrip faktiviteit werden opgevat,³³ zal naar mijn overtuiging niet nodig zijn.

april-mei 1971

32 In een struktuur als (61) wordt bijvoorbeeld het semantische feit van de presuppositie van waarheid van de complementzin niet verantwoord door de aanzweigheid van een als ‘Def’ gespecificeerde determinator. Een faktieve interpretatie ligt echter vast als het optreden van een zinscomplement met ‘bepaalde’ determinator gepaard gaat met de aanwezigheid van een ‘noodzakelijk’ (betreuren) of ‘potentieel’ (zien) faktief predikaat.

33 De in (88) geformuleerde regel vindt bevestiging in een observatie van Chomsky (1968). Het door hem voorgestelde A-over-A principle, nl. dat een transformatie die van toepassing is op een struktuur van de vorm

[_S...[_A...]_A...]_S

voor een of andere kategorie A, alleen toepasbaar moet worden geacht op de maximale (meest omvattende) constituent A (dus niet op een in A ingebedde A), verantwoordt het feit dat:
Hij zag de bank in het park.
twee interpretaties heeft, terwijl in het park alleen in de lezing waarin het niet samen met de bank één NC vormt, bevraagd kan worden:
Waar zag hij de bank?
is ondubbelzinnig.
Het ‘universele’ A-over-A principle, dat dezelfde feiten lijkt te bestrijken als Ross' CNPC, kan echter door meer specifieke grammaticaregels doorkruist worden:

(57a) They intercepted John's message to the boy.
(57b) He saw John's picture of Bill.
(57c) He saw the picture of Bill.
(58a) They intercepted a message to the boy.
(58b)] He saw a picture of Bill.
(58c) He has a belief in justice.
(58d) He has faith in Bill's integrity.

‘The italicized noun phrases in 57 are not subject to the processes of interrogation and relativization, in accordance with the A-over-A principle, as we have already noted. In the case of 58, interrogation and relativization seem much more natural in these positions, at least in informal spoken English. Thus, the noun phrases containing the italicized phrases must be assigned transparency. It seems that what is involved is indefiniteness of the dominating noun phrase; if so, then for certain dialects there is a rule assigning transparency to a noun phrase of the form:

[_NPindefinite... NP]_NP’. (Chomsky (1968), p. 46).

[p. 214]

Bibliografie

Bach, Emmon

Questions. In: Linguistic Inquiry 2 (1971), p. 153-166

Bresnan, Joan W.

On complementizers: toward a syntactic theory of complement types. In: Folia Linguistica 6 p. 297-321

Chomsky, Noam

Aspects of the theory of syntax, Cambridge, Mass. 1965

Language and mind, New York etc. 1968

Droste, F.G.

Het lidwoord een. In: Studia Neerlandica 4 (1970), p. 63-72

Fraser, Bruce

Some remarks on the action nominalization in English. In: (Jacobs & Rosenbaum, eds.) Readings in English transformational grammar (Waltham, Mass. 1970), p. 83-98

Geest, W. de

Infinitiefconstructies bij verba sentiendi. In: Studia Neerlandica 3 (1970), p. 33-59

Hertog, C.H. den

Nederlandsche spraakkunst. Handleiding ten dienste van aanstaande (taal) onderwijzers, 2e druk, Amsterdam 1903-1904

Katz, Jerrold J. and Postal, Paul M.

An integrated theory of linguistic descriptions, Cambridge, Mass. 1964

Karttunen, Lauri

On the semantics of complement sentences. In: Papers from the 6th Regional Meeting Chicago Linguistic Society (1970), p. 328-339

Kiparsky, Paul and Carol

Fact. In: (Bierwisch & Heidolph, eds.) Progress in linguistics. A Collection of papers, The Hague etc. 1970, p. 143-173

Klima, Edward S.

Negation in English. In: (Fodor & Katz, eds.) The structure of language. Readings in the philosophy of language, Englewood Cliffs, N-Y 1964, p. 246-323

Kraak, A.

Zinsaccent en syntaxis. In: Studia Neerlandica 4 (1970), p. 41-62

Kraak, A. en Klooster, W.G.

Syntaxis, Culemborg 1968

Lakoff, G.

Irregularity in syntax, New York etc. 1970

Lakoff, R.

Abstract syntax and Latin complementation, Cambridge, Mass. 1968

Lindholm, James M.

Negative-raising and sentence pronominalization. In: Papers from the 5th Regional Meeting Chicago Linguistic Society (1969), p. 148-158

‘M.I.T.-Rules’ (1967)

Repr. (stencil) Instituut voor Neerlandistiek, Amsterdam

Motsch, Wolfgang

Können attributive Adjektive durch Transformationen erklärt werden? In: Folia Linguistica 1 (1967), p. 23-48

Rosenbaum, Peter S.

The grammar of English predicate complement constructions. Cambridge, Mass. 1967

[p. 215]

Seuren, Pieter A.M.

Operators and nucleus. A contribution to the theory of grammar, Cambridge 1969

Stoett, F.A.

Middelnederlandsche spraakkunst. Syntaxis, 3e herziene druk, 's-Gravenhage 1923

Vendler, Zeno

Linguistics in philosophy, Ithaca, New York 1967

Wilkinson, Robert

Factive complements and action complements. In: Papers from the 6th Regional Meeting Chicago Linguistic Society (1970), p. 425-444