Studia Neerlandica. Jaargang 1970

[p. 60]

W. Drop
Logische en niet-logische bewijsvoering in Ter Braaks essayistiek, gedemonstreerd aan de eerste paragraaf van het démasqué der schoonheid

Bij mijn onderzoek naar bewijsvormen in Ter Braaks essayistiek, ga ik uit van het feit dat deze essayistiek overtuigingskracht bezit. Ook tegenstanders roemen die.¹ Nu is het begrip ‘overtuigen’ in de communicatiewetenschap een omstreden begrip. Sommigen menen dat álle communicatie althans een overtuigende component heeft², ánderen stellen dat overtuigende communicatie de ontvanger moet brengen tot actie in de richting die de zender bedoeld had.³ Ivan L. Preston doet een naar mijn smaak geslaagde poging om beide inzichten met elkaar te verzoenen.⁴ Hij onderscheidt overtuigen met betrekking tot het onderwerp van de communicatie en overtuigen met betrekking tot het bericht zelf plus de bron. Overtuigen in de eerste zin betekent inderdaad brengen tot actie ten aanzien van het onderwerp, in de door de zender gewenste richting. Overtuigen in de tweede zin betekent aanvaardbaar maken van boodschap en zender als betrouwbaar. Dit soort overtuigen vindt zeker plaats bij geslaagde informatieve communicatie.

Als we nu het tweede soort overtuigen uitbreiden tot het aanvaardbaar maken dat zender en boodschap interessant, briljant, geestig, intelligent zijn, dan krijgen we het soort overtuigen dat met tegenstanders van de uiteindelijke conclusies kan plaatsvinden. Het eerste soort overtuigen gebeurt alleen met uiteindelijke medestanders; bij dezen zal trouwens ook het tweede soort waarschijnlijk optreden.

Hoe het ook zij, voor overtuigen zijn bewijzen nodig, in de zin die ik straks aan dit begrip zal geven⁵, en ook als medestander kan men nieuwsgierig zijn naar de middelen waarmee Ter Braak overtuigt. Men hoeft niet zo heel veel onderzoek in zijn essays te doen om te ontdekken, dat het primaatschap van sluitende logica op z'n minst twijfelachtig is. Dat deze ontdekking voor mij geen beletsel is om medestander te blijven, wil ik graag vooropstellen.

1 Van Vrieslands oordeel over Het démasqué der schoonheid bij voorbeeld, laat zien hoe een tegenstander die overtuigingskracht erkent. Van Vriesland verwerpt de strekking van het essay, acht een aantal argumenten zelfs ‘pure démagogie’. Maar hij roemt ‘de geweldige, exceptionele overredingskracht’. Zie Onderzoek en Vertoog dl. 1, Amsterdam 1958, p. 248.

2 Bij voorbeeld David K. Berlo: The Process of Communication, New York 1960, p. 234

3 Bij voorbeeld Wallace C. Fotheringham: Perspectives on Persuasion, Boston 1966, p. 25-26

4 Ivan L. Preston: ‘Communication: Is It Always Persuasion’ in Quarterly Journal of Speech lv (1969), p. 312-315

5 Zie hieronder, p. 88.

[p. 61]

Het onderzoek waarvan ik verslag uitbreng is niet meer dan een terreinverkenning; ik moet het afsluiten met enkele veronderstellingen die nadere verificatie behoeven. Om het onderzoek zelf zoveel mogelijk controleerbaar te maken voor anderen, beperk ik me hier tot de analyse van éen stuk. Dit moet bekend, redelijk afgegrond en representatief voor Ter Braak zijn. Aan deze eisen voldoet, dacht ik, de eerste paragraaf van Het démasqué der schoonheid.

Als centrale vraag voor dit onderzoek heb ik me gesteld: ‘Wat is de verhouding tussen logica en andere overtuigingsmiddelen?’ Dit brengt met zich mee dat ik mijn aandacht sterk richt op éen kant van het essay. Ik ga na welke beweringen erin voorkomen, welke stellingen zijn geponeerd, en welke middelen zijn gehanteerd om het gestelde te bewijzen. Artistieke kwaliteiten komen daarbij wel impliciet aan de orde⁶, maar de terminologie van mijn onderzoek is niet geschikt om ze als zelfstandige, laat staan primaire waarde uit te laten komen.⁷

Bij het proces van het overtuigen moeten uitspraken, beweringen, stellingen, bewijs krijgen, in de zin die we straks aan dit woordt zullen geven. Het spreekt echter wel vanzelf dat niet alle uitspraken, beweringen, stellingen in een stuk bewijs nodig hebben. We nemen aan dat het stuk zich richt tot een bepaald publiek; wat in dit publiek algemeen bekend respectievelijk aanvaard is, kan het zonder bewijs stellen. Verder vooronderstelt de normale communicatie-situatie een zeker vertrouwen in de schrijver. Tot nader order nemen we als lezer aan dat bij voorbeeld zijn verslag van eigen waarnemingen waar is. Dit geldt niet alleen voor de wetenschappelijke communicatie.

Een moeilijkheid vormen de gegeven waardeoordelen, die geen argumenten meekrijgen, en die niet bij voorbaat algemeen aanvaard zijn in het publiek. We zullen in ons onderzoek zien dat er ook in dit geval sprake kan zijn van bewijs - althans in de door mij gehanteerde betekenis - en van overtuigen.

Ik zal de term bewijs dan hanteren op de manier van de ‘new-rhetoricians.’⁸ Representatief is de definitie van Gerald R. Miller:

Alles wat wordt aangevoerd om geloof in een stelling op te wekken, is bewijs, of dit voldoet aan logische toetsen of niet.⁹

Alleen wanneer de schrijver zelf aangeeft wat hij als bewijs gebruikt, kunnen we Millers definitie ongewijzigd gebruiken. In zo'n geval kan men ook experimenteel nagaan of de toevoeging van bewijs heeft geleid tot toeneming van geloof in de beweringen van de schrijver.¹⁰ In een ‘natuurlijke’

6 Zie hieronder, bij voorbeeld waar de begrippen ‘language intensity’ en ‘pathetisch bewijs’ ter sprake komen; p. 91, 92, 97.

7 Ter Braak wijst zelf op de tweezijdigheid van het essay: ‘Wij vinden deze innerlijke tegenstrijdigheid: dat een onderzoek (iets wetenschappelijks dus) ondernomen wordt met een, bewust aanwezige, subjectiviteit van den uitdrukkingsvorm, dat alleen het expressiemiddel en niet het uitgedrukte zelf, zich bevrijdt van wetenschappelijkheid.’ Essay en essay in Man tegen man, Brussel 1931, p. 25.

8 Vergelijk b.v. Nathan Maccoby ‘The New “Scientific” Rhetoric’, in: The Science of Human Communication, ed. W. Schramm, New York/Londen 1965, p. 41-53.

9 Gerald R. Miller ‘Evidence and Argument’, in: Perspectives on Argumentation, ed. G.R. Miller en T.R. Nilsen, Chicago etc. 1966, p. 5: ‘Evidence consists of those data that are intended to induce a sense of belief in the proposition which the data purportedly support.’ Ik dank aan een discussie met dr. J.J. Oversteegen, prof. dr. A.L. Sötemann en dr. W. Blok nadere bezinning op de aanvaardbaarheid van de term bewijs voor evidence. In een logische redenering is evidence eerder equivalent met bewijsmateriaal of bewijsgrond(en). Aan de andere kant zien we in een niet formeel-logische redenering al heel wat ‘kortsluing’ optreden tussen evidence en conclusion; dan lijkt bewijs me de juiste vertaling. In de termen van het beroemde model van Stephen Toulmin (The Uses of Argument, Londen 1958) hoort in de rationele redenering tussen claim (stelling, conclausie) en evidence de warrant (toepasbaarmaking); deze kan echter in de praktijk ontbreken.

10 Vergelijk bij voorbeeld Robert S. Cathcart: ‘An Experimental Study of the Relative Effectiveness of Four Methods of Presenting Evidence’, in: Speech Monographs xxii (1955), p. 227-233.

[p. 62]

tekst is vermelding van de bewijs-bedoeling echter allerminst de regel. We zullen dan als lezer moeten uitmaken wat volgens ons dienst doet om gevoel van geloof op te wekken.

Als we in een gegeven stuk willen nagaan hoe de verhouding is tussen logisch bewijs en andere vormen van bewijs, krijgen we onherroepelijk te maken met de vraag welke uitspraken voor het publiek algemeen bekend en aanvaard zijn. Zulke uitspraken dienen namelijk niet alleen als schakels in de redenering, maar ook als verzwegen premissen - wat minstens even belangrijk is. Het enthymema, redenering met verzwegen premisse of conclusie, is de meest gangbare logische figuur in het ‘natuurlijke’ betoog. 't Is bovendien een logisch aanvaardbare figuur mits de aanvulling tot een compleet syllogisme een geldig syllogisme oplevert. Of de redenering ook een ware conclusie oplevert hangt natuurlijk af van de waarheid van de premissen, en daarover kan makkelijk strijd ontstaan, zeker als 't een verzwegen premisse is. Een zo groot mogelijke homogeniteit van het publiek reduceert deze moeilijkheden althans zo ver mogelijk.

Het is daarom plezierig dat we bij Het démasqué der schoonheid zonder veel moeite een tamelijk nauwkeurige publiekomschrijving kunnen maken. Ik noem hiervoor een paar gegevens uit de eerste paragraaf. Ter Braak spreekt over ‘het sonnet met de bekende terzine “Schoonheid, o Gij, Wier naam geheiligd zij, Uw wil geschiede” zonder nadere toelichting te geven. Hij citeert de woorden Deine Theos zonder ze te vertalen, maar met voorondersteld begrip van hun betekenis. Hij noemt Multatuli als vergelijkingsobject zonder de vergelijking uit te werken, vooronderstelt enige bekendheid met de literaire theorie van Renaissance en Beweging van Tachtig. Kortom, hij richt zich tot mensen die meer dan een goede VWO-kennis van literatuur paraat hebben gehouden. Tegen de achtergrond van hun kennis moeten we beoordelen wat algemeen bekend en aanvaard is. Het vergemakkelijkt mijn werk aanzienlijk, dat ik mezelf als representant kan beschouwen van het publiek waarvoor het essay is geschreven. Daardoor is de kans aanwezig dat mijn waarnemingen omtrent de bewijsvoering een redelijke geldigheid hebben voor de groep waarop het stuk is geschreven.

Voordat we ons nu wenden tot de analyse, wil ik duidelijk stellen, dat de term ‘niet-logisch overtuigen’ voor mij geen pejoratieve betekenis heeft. Men kan een ethische keuze doen en stellen dat alleen rationeel overtuigen aanvaardbaar is, maar moet zich dan toch wel bewust zijn dat deze keuze alleen opgaat wanneer er inderdaad mogelijkheid van rationeel óf niet-rationeel overtuigen bestaat.¹¹ Dat geloof zich niet laat dwingen door syllo-

11 Zie bij voorbeeld: Thomas R. Nilsen: ‘Ethics and Argument’, in: Perspectives on Argumentation, p. 193. ‘The question is: “Upon what grounds should men make their choices if they are, in the long run, to become insofar as reasonably possible, informed, critical, self-determining personalities?” It would seem that where rational grounds are possible and feasible, where the consequences are significant, and where such grounds would enlarge the listener's opportunity for informed, thoughtful, self-determining choice, they are ethically imperative.’

[p. 63]

gismen en wetenschappelijk aanvaardbare inductie geldt niet alleen in kwesties van religie.

Men kan de keuze tussen rationeel of niet-rationeel overtuigen ook doen op grond van het verwachte succes. In dat geval zal men rekening houden met de uitkomst van experimenten op dit gebied. Deze vallen niet erg bemoedigend uit voor de overtuigende kracht van de logica in een natuurlijke communicatiesituatie. Erwin P. Bettinghaus komt na een overzicht over een aantal van deze experimenten tot de Macchiavellistisch klinkende conclusie, dat een effectief betoog voor een ontwikkeld publiek logisch moet lijken.¹² Een compromis uit de nieuw-retorische hoek lijkt mij het meest aanvaardbaar en tegelijk realistisch: al zijn bepaalde klassen van bewijzen niet logisch maar suggestief, noemt de retoricus ze toch bewijs en veroordeelt ze niet, tenzij ze irrelevant zijn gebruikt, of voor lage doeleinden.¹³

Bezien we nu de eerste alinea van Het démasqué der schoonheid dan zit de eerste bewering die we niet algemeen bekend of aanvaard kunnen achten, in de kwalificaties van de dichter Perk: de naieve, zo bekoorlijk onbeholpen dichter. Hoewel we hier de vorm van een feitelijke mededeling hebben, is het oordeel - karakter onmiskenbaar, net zo goed als bij voorbeeld in ‘yoghurt is lekker’. Een waardeoordeel nu, kan niet waar of onwaar zijn¹⁴, het kan alleen een voor anderen al dan niet aanvaardbare toepassing van een norm zijn. Toch is het wel mogelijk om van bewijs in retorische zin voor een waardeoordeel te spreken: er zijn middelen om een waardeoordeel aanvaardbaar te maken, om een gevoel van geloof op te wekken in althans een deel van het publiek. In de derde zin geeft Ter Braak inderdaad een dergelijk bewijs voor zijn kwalificatie. Hij doet dat door te wijzen op de combinatie van geestdriftige oproep en onschone propaganda voor de onelegante dame Schoonheid. Als men dit nieuwe oordeel, over Deine Theos, onderschrijft, kan men tot de overtuiging komen dat naief en onbeholpen juiste kwalificaties zijn voor Perk. Het nieuwe oordeel, bewijs voor het eerste, krijgt op zijn beurt bewijs in de vorm van een citaat uit Deine Theos. Als ook de lezer in dit citaat onschone propaganda etc. onderkent, heeft het zijn dienst gedaan om een gevoel van geloof op te wekken.

In de eerste zin staat nog een tweede kwalificatie van Perk, die samen met zin 2 en 3 een belangrijke funderende functie heeft voor het hele Démasqué der schoonheid. Die tweede kwalificatie zegt, dat het literaire noodlot Perk heeft gepromoveerd tot een belangrijke mijlpaal¹⁵. De ironie in deze beeldcombinatie lijkt me onmiskenbaar, en onverhuld zou ik het hier gegeven oordeel als volgt willen parafraseren:

12 Erwin P. Bettinghaus: ‘Structure and Argument’ in: Perspectives on Argumentation, p. 141. Zie ook hieronder, p. 97

13 R. Fisher and Edward M. Sayles: ‘The Nature and Functions of Argument’ in Perspectives on Argumentation, p. 19-20. ‘Proof in rhetoric is that measure of evidence and reasoning requisite to the creation of belief. The rhetorician would like to agree with the logician that proof is established when an argument meets the logical tests appropriate to it. But he must recognize that an argument may meet all the logical tests appropriate to it, yet not convince an audience, that is, it may not perform its rhetorical function. In addition to logical proof the rhetorician considers “ethical” and “pathetic” proof. Ethical proof refers to those things a speaker or writer says in order to establish belief in his credibility-in particular his intelligence, integrity, and good will. Pathetic proof refers to those things a speaker or writer says in order to establish belief in the imperativeness or rightness of his argument-what he says to induce the audience to love what he loves, to hate what he hates, to deplore what he deplores, and so on. Although these are not logical arguments but persuasive appeals, the rhetorician calls them “proofs” and does not condemn their use unless they are used irrelevantly or for base or ignoble ends.’

14 Gustav Bergmann: ‘Ideology’ in Ethica lxi (1951), p. 206: ‘A value judgment is misunderstood if it is taken to ascribe a property to the object, act or situation it mentions in the same sense in which a statement of fact is such an ascription; it is, therefore, literally neither true nor false. What it involves and misleadingly states as the property of an object, act, or situation alone is the fact that this object, act, or situation causes in the one who makes the judgment a certain state of mind, say, for instance, of positive aesthetic appreciation or of moral approval.’

15 Hier, en op verschillende andere plaatsen parafraseer ik Ter Braak, hetzij heel licht, hetzij meer ingrijpend. Dit kan nodig zijn om samengestelde uitspraken te analyseren, en ook om te preciseren of zelfs te interpreteren. Voor een theoretische verantwoording van equivalente expressie en van precisering verwijs ik naar Arne Naess: Communication and Argument; elements of applied semantics, Oslo-London 1966.

[p. 64]

Perks wat bevreemdende literair-historische betekenis is het gevolg van de tijdsomstandigheden.

Samen met zin 2 en 3 stoot dit door naar een kern van Het démasqué der schoonheid. Ik geef een gecondenseerde versie van de bewuste zinnen:

Deine Theos kon alleen in zijn eigen, zeer moralistische tijd een soort van immoralistische openbaring worden.

De term ‘immoralistische openbaring’ is niet duidelijk. Op grond van wat volgt na de eerste alinea zou ik de interpretatie willen wagen: ‘een groot schoon kunstwerk door het immoralisme dat eruit sprak’. Ik geef dan nogmaals zin 2, en dan verbonden met zin 3:

Deine Theos kon alleen in zijn eigen, zeer moralistische tijd als een groot schoon kunstwerk gelden, door het immoralisme dat eruit sprak want (het woord althans maakt duidelijk dat zin 3 als bewijs is bedoeld): Ik vind Deine Theos onschone propaganda etc.

Als logisch bewijs kan zin 3 niet gelden. Zelfs als we Ter Braak willen accepteren als de volstrekt typische representant van een niet-moralistische tijd, is de redenering niet geldig. Immers, dat een niet-moralistische tijd Deine Theos niet schoon vindt, bewijst helemaal niet dat alleen een wel-moralistische tijd Deine Theos schoon kan vinden. Ter Braak zou dan eerst moeten aantonen, dat geen enkele niet-moralistische tijd Deine Theos schoon kan vinden. En uiteraard blijft dan nog te bewijzen, dat Perks sonnet in zijn eigen moralistische tijd nu juist op grond van het immoralisme dat eruit sprak, schoon werd gevonden.

Het is van meer dan detaillistisch belang de ongeldigheid van deze redenering vast te stellen. Deze redenering heeft namelijk een verstrekkende betekenis. Als we ervan overtuigd worden dat Perks sonnet alleen in een erg moralistische tijd als schoon kon gelden, en wel omdat het door zijn immoralisme botste met de opvattingen van zijn tijd, dan hebben we een hoofdstelling van het hele Démasqué der schoonheid in eerste verschijningsvorm geaccepteerd. Die hoofdstelling luidt: ‘schoonheid is verzet en bevrijding’. Of het aan de overtuigingskracht van het essay afbreuk doet, dat een hoofdstelling in eerste verschijningsvorm is verkregen op een logisch defecte manier, is een vraag die we nog moeten beantwoorden. We kunnen intussen wel vaststellen dat dit logische defect nu niet bepaald in het oog springt. Ik meen zelfs, dat die fout alleen door geduldige analyse is op te sporen.

Tot dusverre zagen we dus als bewijsmiddelen a. een oordeel + het materiaal waarop dat oordeel berustte en b. een schijnbaar logische redenering. Daarnaast zou ik nog willen wijzen op c. ethisch bewijs en d. pathetisch bewijs.¹⁶

16 Zie ook hiervoor, noot 13.

[p. 65]

Ethisch bewijs betekent dat de schrijver de betrouwbaarheid van zijn uitspraken aannemelijk maakt door de indruk te geven dat hij intelligent, welwillend en integer is. In de eerste zin kunnen de onconventionele kwalificaties van Perk een onafhankelijk, intelligent oordeel suggereren. Daarbij komt de klaarblijkelijke welwillendheid van ‘bekoorlijk onbeholpen’; dit geeft tevens waarborgen dat we met een integer, bij voorbeeld niet-rancuneus criticus te maken hebben. Pathetisch bewijs betekent dat de schrijver zijn uitspraken geloofwaardig probeert te maken door in z'n lezers gevoelens op te wekken die hij zelf koestert. Hiertoe zou ik de ironie van de mijlpaal-kwalificatie willen rekenen, en de sterke kleuring van kwalificaties als ‘een verbluffend moralistische tijd’, ‘weinig onschoners denkbaar’ en dergelijke.

De tweede alinea begint met een complex van drie zinnen, waarin Perk - voorzien van een nieuwe serie gekruid-negatieve kwalificaties - is gepresenteerd als ‘herontdekker van de zintuigen’. Zo gold hij als een bevrijdende geest. In de vierde zin slaat Ter Braak dan een brug naar de tweede zin van de eerste alinea:

Menwas in die tijd dogma en zedeprekerij, dogma en God, dogma en zintuigloosheid als identieke begrippen gaan beschouwen.

Met andere woorden, Perk was een bevrijdende geest als anti-dogmaticus, zowel in zijn kwaliteit van anti-moralist (eerste alinea) als in die van strijder tegen de zintuigloosheid (tweede alinea). Het ligt voor de hand dat Ter Braak ons wil laten concluderen, dat de schoonheidservaring voor Perks tijdgenoten bepaald werd door dat bevrijdende, anti-dogmatische karakter: door anti-moralisme en pro-zintuiglijkheid. Zo komt dan weer de hoofdstelling naar voren, dat schoonheid verzet en bevrijding is.

Is nu Ter Braaks betoog in de tweede alinea logisch meer dwingend dan in de eerste? Laat ik vooropstellen dat ik er moeite mee heb te begrijpen wat Ter Braak precies bedoelt als hij zegt dat ‘dogma en zedeprekerij, dogma en God, dogma en zintuigloosheid als identieke begrippen werden beschouwd’. De enige zinnige interpretatie die ik kan geven is, dat men bij de term dogma uitsluitend dacht aan zedeprekerij, God en zintuigloosheid, en dus geen andere vormen van dogma onderkende. Met andere woorden: wie uit deze trits bevrijdde, bevrijdde uit het totale dogmatisme. Ter Braak zegt zelf dat hij bewijs aanvoert:

Dat een zo dogmatisch-banale oproep aan de Schoonheid ((i.e. Deine Theos)) de illusie kon geven van een verlossing uit dogmatische grenzen, bewijst niets anders, dan dat men in die tijd dogma en zedeprekerij, dogma

[p. 66]

en God, dogma en zintuigloosheid als identieke begrippen was gaan beschouwen; het dogma der poëzie moest in Nederland nog worden uitgevonden.

Op zichzelf is hier geen sprake van logisch bewijs: omdat men niet d als dogma onderkent, betekent dit nog helemaal niet dat men alleen a, b en c als dogma herkent. Er kan nog een heel alfabet bijkomen. Maar laten we aannemen, dat Ter Braak bij zijn lezers kennis van het sonnet Deine Theos vooronderstelt. Verder, dat hij zijn lezers toevertrouwt dat ze drie conclusies uit dit sonnet hebben weten te trekken, en wel dat het verzet betekent tegen a. God, door de Onze Vader-parafrase, b. zedeprekerij door de vergoddelijking van de Schoonheid en c. zintuigloosheid, door het sterk zintuiglijke van het octaaf.

Als nu Perks tijdgenoten Deine Theos ervoeren als een bevrijding uit de dogmatische grenzen (maar dit is geenszins bewezen!), dan zou dit betekenen dat ze dogma met de bovengenoemde trits vereenzelvigden. Maar al zouden we bereid zijn de aldus aangevulde redenering logisch bevredigend te vinden, dan brengt ons dit niet nader tot de hoofdstelling. Immers, er is in 't geheel niet aangetoond dat juist dit bevrijdende, anti-dogmatische aansprakelijk was voor de schoonheidservaring, laat staan, dat we dit zouden mogen generaliseren. Ik kan de tweede alinea in het geheel van de redenering dan ook niet anders zien dan als een uitbreidende herhaling van de eerste, die logisch evenzeer defect is.

De uitbreiding en herhaling kunnen intussen wel degelijk fungeren als bewijs in retorische zin. Analyse van de logische structuur van de tweede alinea is geen sinecure, het ontdekken van de ongeldigheid een hele opgave. Het is voor de lezer verleidelijk intuïtief te beamen dat zintuiglijkheid direct verbonden is met schoonheidservaring en dit verzwakt de kritische waakzaamheid. De stap is dan niet zo groot om te laten passeren dat die zintuiglijkheid gelijk te stellen is met strijd tegen zintuigloosheid. Kortom, niet alleen het feit dat blote herhaling een bewezen overtuigend effect heeft, maar ook het feit dat de uitbreiding het makkelijk maakt Ter Braaks conclusie te beamen per schijnbare evidentie, geeft de tweede alinea overtuigende kracht. Er is een aperte geestelijke inspanning nodig om weerstand te bieden aan de suggestie dat Ter Braak inderdaad logisch aanvaardbaar bewijs geeft.

Ethisch bewijs is er net als in de eerste alinea: scherpzinnig-onafhankelijk oordeel van Ter Braak, met een indrukwekkende herleiding van de feiten tot het grondprincipe van het anti-dogmatisme. De welwillendheid blijft

[p. 67]

doorschemeren tussen de pittig-kritische kwalificaties in b.v. ‘een au fond provincialistische geest als Jacques Perk (nog) was’; dit handhaaft ook weer een indruk van integriteit. Het pathetisch bewijs neemt hier een veel dominerender plaats in, dan in de eerste alinea. Het is nauwelijks adequaat om hier één voorbeeld aan te wijzen, omdat vrijwel iedere zin dit bewijs in actie toont. Toch citeer ik, al was het alleen maar om m'n eigen betoog wat te laten profiteren van Ter Braaks levendigheid:

Perk, die bovendien zo aarzelend, zo vrijzinnig-protestants verlegen, zo schooljongensachtig grootsprakig die her-ontdekking der zintuigen ging ondernemen, heeft lang gegolden, en geldt in zekere kringen nog steeds, als een bevrijdende geest; en hij zal dat ook geweest zijn, voor hen, die van de ‘Deine Theos’ der zintuigen waren vervreemd, voor hen, die met hem in de aanbidding van de Schoonheid een heldendaad volbrachten.

Het is niet mogelijk en ook niet nodig om verder in detail alle alinea's van de eerste paragraaf te bespreken. Ik zal me beperken tot het aangeven van de grote lijn die de redenering volgt. In de derde plus de vierde alinea vinden we een nieuwe, afgeronde redenering. De zinnen 1, 2, 3, 5 en 6 van de derde alinea drukken een stelling uit, die fungeert als premisse minor in een deductieve redenering:

De schoonheid heeft intussen volkomen gezegevierd, is autonoom geworden.

Zin 4 trekt hier een conclusie uit:

‘Bijgevolg is het overbodig geworden, zo ernstig en verrukt tot de Schoonheid te bidden als Perk het deed.’

De vierde alinea levert de premisse major die nodig is om de conclusie van de derde alinea te kunnen trekken, en herhaalt vervolgens deze conclusie nog eens in algemener bewoordingen:

Alles wat volkomen heeft gezegevierd, is vervelend (premisse major). Laten wij daarom die onloochenbare waarheid dat de kunst schoon moet zijn met rust laten (algemener gestelde conclusie).

Weliswaar is er dan tussen premisse minor en conclusie een beroep gedaan op een verzwegen premisse, maar ik zou die voldoende algemeen aanvaardbaar willen noemen om van een acceptabel enthymema te kunnen spreken:

Wat vervelend is, kun je beter met rust laten.

Derhalve hebben we hier een geldige deductieve redenering. Of we de conclusie behalve geldig getrokken ook dwingend waar mogen noemen, hangt

[p. 68]

dus af van de waarheid van de premissen. Geeft Ter Braak daar voldoende bewijs voor? Hij bewijst de premisse minor:

De schoonheid heeft intussen volkomen gezegevierd, is autonoom geworden

door te poneren dat de oude kunstopvatting is overwonnen: schoonheid wordt niet langer afhankelijk gesteld van goedheid en zedelijkheid. Als bewijs hiervoor voert Ter Braak aan, dat de nieuwe opvatting tot in het schoolboek is doorgedrongen - een sterk bewijs. Het pathetisch bewijs bereikt verder in deze alinea zijn hoogtepunt, o.a. in het beeld van de transformatie die het territorium van de schoonheid heeft ondergaan.

De premisse major:

Alles wat volkomen heeft gezegevierd, is vervelend krijgt geen bewijs, tenzij misschien enig pathetisch bewijs door de manier waarop ze in het stuk zelf is geformuleerd. Al naar gelang we dus deze premisse aanvaarden of niet, zal de geldige redenering een dwingend ware conclusie hebben opgeleverd of niet.

Willen we nu iets kunnen zeggen over de plaats van de zojuist besproken redenering in de hele paragraaf, dan moeten we de conclusie als waar aannemen, en vervolgens kijken wat ze in het stuk doet. Welnu, dan levert ze een verklaring waarom Ter Braak de Tachtiger schoonheid vervelend vindt, en Deine Theos afwijst. Een schoonheid die haar missie heeft volbracht - en dat wil hier zeggen bevrijding van de kunst uit moralisme en zintuigloosheid - is niet functioneel meer.

Deze band met het voorgaande legt Ter Braak niet expliciet, maar wel impliciet aan het begin van de vijfde alinea:

‘Het is voor ons niet meer van vitaal belang, dat Tachtig de Schoonheid heeft gekroond en haar vijanden heeft vernietigd.’

Daarop volgt een redenering, die ik al volgt wil weergeven:

Tachtig heeft de schoonheid verabsoluteerd
Dat kunnen wij alleen begrijpen als we inzien, dat de schoonheid voor Tachtig een volledige openbaring was, dat de bevrijding van de zintuigen alles was voor Tachtig

Dit is een veralgemening van de stelling uit de tweede alinea: Ter Braak wordt ‘wij’ en Perks Deine Theos wordt ‘de Tachtiger Schoonheid’. Nieuwe bewijsvoering komt hierbij niet te pas, zodat ik de mate van aannemelijkheid logisch gesproken gelijkstel aan die van de eerste twee alinea's. Maar het herhalings- en uitbreidingseffect werkt natuurlijk door.

De zesde alinea tenslotte trekt nogmaals de conclusie, nu in de meest al-

[p. 69]

gemene vorm van deze paragraaf. Deze conclusie is een hoofdstelling van het hele Démasqué der schoonheid:

‘Rest ons de conclusie dat de Schoonheid slechts dan belangrijk is, wanneer ze ons bevrijdt’

Het behoeft nu geen betoog meer, dat deze zo stellig aangekondigde conclusie logisch geen been heeft om op te staan, Ze is namelijk (a) een onbewezen veralgemening van een bijzondere stelling die (b) evenmin logisch bewezen is. Om dit alles nog even goed uit te laten komen, laat ik zien hoe de eindconclusie aansluit bij de voornaamste, door mij nog gehomogeniseerde stappen uit het voorafgaande:

1. (alinea 1 + 2): Perks schoonheid van Deine Theos was voor zijn generatie belangrijk, omdat ze bevrijdde uit dogmatische grenzen, d.i. moralisme en zintuigloosheid (niet bewezen);

1a. (alinea 5): De Tachtiger schoonheid was voor haar generatie belangrijk omdat ze de zintuigen bevrijdde (niet bewezen veralgemening van niet bewezen stelling);

2. (alinea 3 + 4): (Perks) schoonheid is voor ons onbelangrijk omdat ze inmiddels volkomen heeft gezegevierd (al dan niet dwingend bewezen);

3. (alinea 6): Schoonheid is slechts belangrijk wanneer ze bevrijdt (zou niet uit de premissen volgen, zelfs als die waar zijn).

Als logische houdbaarheid alleen de overtuigingskracht van een stuk zou bepalen, konden we de start van Het démasqué der schoonheid moeilijk gelukkig achten.

Maar er zijn andere dan logische overtuigingsmiddelen: we hebben al specimina van ethisch en pathetisch bewijs gezien. Het is intussen wel nodig wat nader op een en ander in te gaan.

Er bestaat vrij veel experimenteel bewijs dat logische bewijsvoering, die voldoet aan de eisen van de logica, toch niet effectief behoeft te zijn, doordat ze niet het (hele) publiek kan overtuigen. Omgekeerd is er eveneens voldoende experimenteel bewijs dat fouten tegen de logica de effectiviteit van het bewijs niet in de weg hoeven te staan. George A. Miller wijst in een overzicht van een serie experimenten op de invloed van ‘established verbal connections’; conclusies kunnen aanvaard worden, uitsluitend omdat ze vertrouwd klinken¹⁷. In een zeer recent artikel bespreekt Gerald R. Miller systematisch de invloed van een viertal variabelen op het beoordelen van een logische redenering.¹⁸ Het interessantst is de invloed van de attitudes¹⁹ van degene die oordeelt. De geciteerde experimenten wijzen uit, dat attitudes iemand kunnen verhinderen een logische vlekkeloze redene-

17 George A. Miller: Language and Communication 2e druk, New York etc. 1963, p. 226. De experimenten met syllogistisch redeneren ‘do show however, that the laws of logic are not the dynamic laws of thought. Everyone obeys the law of gravitation, but we are all likely to disobey the laws of logic. The syllogism is a reconstruction of a devious psychologicalprocess. Verbal habits have a marked effect on the syllogizing reasoner. Some conclusions are drawn because they sound all right in the light of established verbal connections. (...) the subject recognizes the intraverbal connections and accepts the familiar statements regardless of the logical form’. Hetzelfde geldt voor het verwerpen: een geldig verkregen, maar absurd klinkende conclusie wordt verworpen.

18 Gerald R. Miller: ‘Some Factors Influencing Judgments of the Logical Validity of Arguments: a research review’ in Quarterly Journal of Speech lv (1969), p. 276-286

19 Voor een definitie van ‘attitude’ verwijs ik naar D. Krech, R.S. Crutchfield and E.L. Ballachey: Individual in Society; a Textbook of Social Psychology, New York etc. 1962, p. 139: ‘The social actions of the individual reflect his attitudes-enduring systems of positive or negative evaluations, emotional feelings, and pro or con action tendencies with respect to social objects.’ Zie ook p. 138: ‘As man in his finite world is repeatedly forced to cope with the same objects, the repeatedly evoked cognitions, feelings, and response dispositions become organized into a unified and enduring system-for man is an organizing and conserving animal (...) his improvisations toward these objects and his fresh examinations and interpretations of them decrease. His actions become stereotyped, predictable, and consistent - and social life becomes possible.’

[p. 70]

ring als zodanig te herkennen; hetzelfde geldt voor het verwerpen van een logisch defecte redenering.

Miller bespreekt met instemming de hypothese van Mary Henle²⁰, dat een attitude niet het proces van het logisch denken verwringt, maar onwillig maakt de taak te aanvaarden een redenering op haar logisch gehalte te toetsen. Bij een pro-attitude ten opzichte van de conclusie betekent dit, dat men tot op zekere hoogte ‘weigert’ serieus na te gaan of de welgevallige conclusie op een logisch houdbare wijze is verkregen. Het lijkt me intussen waarschijnlijk dat we het voorbehoud moeten maken, dat voor een ontwikkeld publiek althans de schijn van logica nodig is voor effectief onvertuigen - hier wijst Bettinghaus' onderzoek op.²¹

Een deel van Ter Braaks publiek nu zal een pro-attitude hebben ten aanzien van zijn conclusies: mensen die simplistisch gesproken meer de (controversiële) vent dan de vorm zoeken in literatuur. Zij zullen door Ter Braaks betoog overtuigd kunnen worden²², en wel overtuigd met betrekking tot het onderwerp én waarschijnlijk met betrekking tot ‘boodschap’ en ‘zender’.²³ Voor hen zal de schijn van logica sterk genoeg zijn, en zal het ethisch en pathetisch bewijs functioneren. Wat dit allerlaatste betreft is het interessant Bowers theorie in aanmerking te nemen²⁴: deze stelt dat bij een gunstige predispositie ‘language intensity’ een gunstige uitwerking heeft. Een van de voornaamste factoren daarbij is ‘metaphorical abstraction’. Deze geeft niet alleen een samenballing van de ssentiële betekenis, maar ook een sterke waarde-suggestie. Dit is precies wat we bij Ter Braak zien gebeuren, met name in de beeldspraak in de tweede en derde alinea. Een ander deel van Ter Braaks publiek zal een anti-attitude hebben ten aanzien van zijn conclusies: mensen die simplistisch gesproken het vormprincipe, het ‘belangeloze waarnemen’ van de kunstenaar²⁵ essentieel achten voor de schoonheidszin. Scherpt nu hun anti-attitude de blik voor logische feilen in de redenering van de tegenstander? Gerald R. Miller stelt inderdaad dat waarnemers die een stelling bij voorbaat verwerpen, beter in staat zijn ongeldige redeneringen te herkennen.²⁶ De formulering van Mary Henle daarentegen laat ruimte voor de veronderstelling dat sterke persoonlijke betrokkenheid in het algemeen het oordeelsvermogen over logica benadeelt.²⁷ Dit lijkt mij, zeker bij ingewikkelde vormen van betoog in natuurlijke taal, zeer plausibel. Men is namelijk niet attitudineel anti een manier van redeneren, maar anti de aanvaardbaarheid van een conclusie. Nu levert een geldige logische redenering wel een geldige conclusie, maar dit zegt niets over de waarheid van die conclusie ten overstaan

20 Mary Henle: ‘On the Relation Between Logic and Thinking’ in Psychological Review lxix (1962), p. 366-378: ‘If this suggestion is correct, the more personally relevant the material employed, the more difficult it will be to accept the logical task.’ Geciteerd door Miller in ‘Some Factors Influencing Judgments of the Logical Validity of Arguments’, p. 283.

21 Erwin P. Bettinghaus: ‘Structure and Argument’, in: Perspectives on Argumentation, p. 411, en dezelfde in: Persuasive Communication, New York 1968, p. 159
Dat voor de intellectuele de schijn van logica nodig is, lijkt me hierom al zeer plausibel, omdat de intellectuele de overtuiging ingeprent heeft gekregen, dat een goede redenering rationeel aanvaardbaar moet zijn. Dit verhindert hem weliswaar niet in allerlei waardeproblemen vooral op grond van de emotionele factor in de attitude te reageren, maar hij zal een gevoel van onbehagen krijgen als hij een attitudineel aanvaarde conclusie klaarblijkelijk onlogisch verdedigd ziet. Zolang de schijn van logica echter voldoende sterk is, zal hij niet geneigd zijn eventuele gebreken met veel moeite aan het licht te brengen. Er zijn trouwens genoeg voorbeelden voorhanden om aan te tonen dat zelfs de wetenschapsman op zijn vakterrein zelfoverwinning nodig heeft om ‘onwelgevallige’ feiten het volle pond te geven.
Gerald R. Miller ‘Some Factors Influencing Judgments of the Logical Validity of Arguments’ wijst er overigens op dat onderzoek van James P. Swinney tot enig mogelijk voorbehoud leidt ten aanzien van Bettinghaus' conclusies. Hierbij zou ik weer willen aantekenen, dat Bettinghaus de logische schijn al bepaald acht door ‘verbal cues’ dat de redenering logisch zou zijn; dat wil in ons geval zeggen betuigingen als ‘rest ons de conclusie’ etc; de logische schijn heeft bij Ter Braak echter aanzienlijk ‘solieder’ grondslagen dan deze ‘verbal cues’ alleen.

22 Men kan zich natuurlijk de vraag stellen of mensen met een pro-attitude nog overtuigd kunnen worden. Weliswaar betekent een pro-attitude nog niet dat men de specifieke conclusie van Ter Braak zelf al getrokken zou hebben, maar de vrijheid van keuze, die men met Fotheringham essentieel kan achten voor de situatie van overtuigen, is toch in het geding. Fotheringham stelt het zo, dat de vrije keuze wellicht zonder meer een illusie is, maar wel een belangrijke illusie: ze maakt het namelijk psychologisch mogelijk een genomen beslissing als harmonieus te ervaren, terwijl dat bij een gedwongen beslissing niet het geval is. Welnu, iemand die een pro-attitude heeft, hoeft zich helemaal niet beknot te voelen in zijn keuze-mogelijkheden, en kan dus ‘overtuigd’ worden. Wallace C. Fotheringham: ‘The Study of Persuasion’ in The Communicative Arts and Sciences of Speech ed. Keith Brooks, Columbus Ohio 1967, p. 151-164.

23 Vergelijk mijn uiteenzetting, p. 87.

24 John Waite Bowers: ‘Language and Argument’ in Perspectives on Argumentation, p. 165. Hij definieert het begrip ‘language intensity’ als volgt: ‘The quality of language which indicates the degree to which the speaker's attitude toward a concept deviates from neutrality.’ Zie voor metaphorical abstraction en language intensity verder p. 164-174.

25 Zie bij voorbeeld de formuleringen van Victor van Vriesland in zijn bestrijding van Hel démasqué der schoonheid: Onderzoek en Verloog 1, p. 241.

26 Gerald R. Miller: ‘Some Factors Influencing Judgments of the Logical Validity of Arguments’, p. 281

27 Vergelijk hiervóór, noot 20.

[p. 71]

van de werkelijkheid om ons heen. En een ongeldige redenering levert wel een ongeldige conclusie, maar die conclusie kan wel waar zijn ten overstaan van de werkelijkheid om ons heen.²⁸ Daarom is het bestrijden van formeel-logische fouten in een redenering geen effectieve weg van bestrijding voor een geëngageerde tegenstander. De directe weg is het aanpakken van de conclusie als onwaar, al dan niet met bestrijding van het meest aanvechtbare in de argumentatie. Tegenover deze onware conclusie stelt men dan een ware, met welke vorm van bewijs dan ook. Zo toetst men de verworpen conclusie aan de werkelijkheid.²⁹ De ongewenstheid van de conclusie bepaalt, met andere woorden, bij een sterke anti-attitude eerder het manco in overtuigingskracht in de eerste betekenis, dan het gebrek aan logica.

Men kan zich voorstellen dat ethisch en pathetisch bewijs, net zo goed trouwens als de schijn van logica, ook in de anti-groep een zekere mate van overtuiging van de tweede soort kunnen bewerkstelligen: de indruk dat zender en boodschap interessant, briljant, geestig en intelligent zijn en - tot op zekere hoogte - ‘betrouwbaar.’³⁰

De vraag onder welke voorwaarden en omstandigheden contra-attitudinele overtuiging kan plaatsvinden heeft tal van onderzoekers beziggehouden. Een poging om de resultaten van hun onderzoekingen op een dermate ingewikkelde situatie als dit essay van Ter Braak toe te passen is waarschijnlijk prematuur en valt in ieder geval geheel buiten mijn competentie.³¹

Het laat zich aanzien dat de zuiverste toets voor ‘de’ overtuigingskracht van de tekst geleverd zou worden door de uitwerking op ‘neutrale’ lezers. Als Mary Henle gelijk heeft, vinden we hier de meest competente beoordeelaars van de logische overtuigingskracht. Het ethisch en pathetisch bewijs kunnen op deze groep werkzaam zijn zonder boemerangeffect van ‘language intensity’, de vrijheid van keuze is hier maximaal aanwezig. De door George A. Miller samengevatte onderzoekingen³² maken ons intussen niet al te optimistisch ten aanzien van het oordeelsvermogen over logische bewijsvoering, ook in deze groep. Ik zou het ook anders kunnen stellen: maken ons niet al te pessimistisch ten aanzien van de mogelijke overtuigingskracht van Het démasqué der schoonheid voor deze groep.

Ik wil tenslotte nog wijzen op een tweetal factoren, die mijns inziens constanten zijn in Ter Braaks essaistiek, en die een rol kunnen spelen in de overtuigingskracht. In de eerste plaats het didactisch effectieve principe van de concentrische presentatie van een bepaalde redenering. Eerst ko-

28 Men ziet dit snel, als men een veelgehoorde ongeldige deductieve redenering van het volgende type bestudeert: ‘Socialisten zijn voor nationalisatie; Hij is voor nationalisatie; Dus hij is een socialist.’ Deze ongeldige conclusie heeft een statistisch niet geringe kans waar te zijn.

29 Het is interessant te zien hoe een filosoof als Bomhoff deze weg kiest. Ik kan niet aannemen dat het hem erg veel moeite zou kosten de ongeldigheid van Ter Braaks redenering in de eerste paragraaf (en in vele volgende) aan te tonen. Hij doet dat niet. Hij neemt zelfs, buiten Ter Braaks betoog om, aan dat Perks schoonheidsaanbidding verzet was. Maar Ter Braak heeft dit ten onrechte gegeneraliseerd tot de algemene stelling dat schoonheid zich in verzet tegen overgeleverde vormen openbaart. Bomhoff stelt dat Ter Braak inductief zwak staat omdat hij maar één sprekend voorbeeld heeft: ‘de jeugd der Tachtigers’. Deductief acht hij Ter Braaks redenering zeer zwak, waarvoor hij een beroep doet op de ware kunstbeleving, zoals hij die bij voorbeeld bij Van Vriesland geformuleerd vindt in diens polemiek tegen Het démasqué der schoonheid.
We zien hier dus dat Bomhoff Ter Braak niet aanvalt op de ongeldigheid in zijn redenering over Perk, maar op de beperktheid van dit overigens aanvaarde voorbeeld. Vervolgens valt hij Ter Braak frontaal aan op de onwaarheid van de hoofdstelling door er een andere, superieure tegenover te stellen.
Zie: J.G. Bomhoff: ‘De literaire theorie van Menno ter Braak' in Jaarboek van de maatschappij der Nederlandse letterkunde te Leiden 1960-1961, Leiden 1961, p. 3-13.

30 Zie mijn uiteenzetting op p. 87.
We moeten hier overigens wel in aanmerking nemen dat Bowers' onderzoek (vgl. hierboven, noot 24) een sterk boemerangeffect noteert bij language intensity, geconfronteerd met een ongunstige predispositie ten opzichte van de boodschap. Het is niet zo moeilijk je dat effect voor te stellen bij voorbeeld bij: ‘Het gebied der Schoonheid, in Perks jaren een te ontdekken en te veroveren territorium, bewoond door calvinistische Sioux met moralistische tomahawks, is nu een onschuldig Yellowstone Park, vol geëerde en verpoëtiseerde natuurmonumenten, de trots van de beschaafde mens, onder toezicht van schoolmeester en heemschutters.’

31 Een toonaangevend werk op dit gebied is nog steeds Carl I. Hovland, Irving L. Janis and Harold H. Kelley: Communication and Persuasion, New Haven 1953. Zie verder vooral: Gary Cronkhite: Persuasion; Speech and Behavorial Change, Indianapolis-New York 1969. De registers van Speech Monographs leveren verder de mogelijkheid om snel een grote hoeveelheid recent onderzoek op het spoor te komen.

32 Zie hiervóór noot 17. Verder over de rol van logica in het betoog bv. David W. Shepard: ‘Rhetoric and Formal Argument’ in Western Speech xxx (1966), p. 241-247; Glenn E. Mills and Hugh G. Petrie: ‘The Role of Logic in Rhetoric’ in Quarterly Journal of Speech liv (1968), p. 260-267, en Shepards antwoord hierop in QJS lv (1969), p. 310-312.

[p. 72]

men de redenering en de stelling in een gecondenseerde vorm, vervolgens worden die in een aantal fasen uitgebreid. Dit kan zowel gaan in de richting van steeds meer specificatie, als juist in de richting van steeds groter veralgemening. In de tweede plaats noem ik het eveneens constante verschijnsel van de herhalingsreeksen van kernwoorden, die door het hele betoog heen lopen. De adder onder het gras is steeds weer, dat de betekenis van zulke kernwoorden verschuift, zodat ten onrechte de indruk wordt gevestigd, dat er rechtstreeks wordt doorgeredeneerd. Men moet maar eens proberen in onze paragraaf vast te stellen welke verschuivingen er in de betekenis van ‘schoon’, ‘schoonheid’, ‘Schoonheid’ plaatsvinden.³³ De moeilijkheden worden dan zo groot, dat men er licht toe kan komen zijn kritische, rationele waakzaamheid uit te schakelen en hetzij in te stemmen met de conclusies, hetzij zich tegenover die conclusies op te stellen op grond van hun inhoud. De instemming wordt bovendien gemakkelijk gemaakt doordat tenminste een schijn van logica aanwezig is, en voorts een duidelijke strakheid en overzichtelijkheid van presentatie.

Overzien we nu onze bevindingen, dan kunnen we mijns inziens twee kanten uit voor een eindconclusie. In de eerste plaats de richting - Ter Braak. Onderzoek van het hele Démasqué der schoonheid, van Het nationaal-socialisme als rancuneleer, van enkele korte essays uit Man tegen man en van een aantal recencies uit de Kronieken heeft me de indruk gegeven dat onze bevindingen niet volslagen toevallig zijn geweest. Ik zou het zelfs wel voor mijn rekening durven nemen om Ter Braak in zijn eigen polaire beschouwingswijze van het essay aan de kunstpool op te stellen.³⁴ Ik neem daarbij aan, dat we de wetenschaps-pool in de allereerste plaats gekenmerkt mogen zien door rationale verifieerbaarheid van het gestelde. Ter Braak gebruikt in zijn essays veelal suggestieve, artistieke zo men wil, overtuigingsmiddelen. Vandaar dan ook dat Vestdijk naar mijn smaak volkomen terecht opmerkt: ‘Voor het begrijpen van deze z.g. “intellectualist” zijn meer gevoel en intuïtie nodig dan men in sommige kroegen en collegezalen wel meent.’³⁵

Maar we kunnen ook een conclusie van algemener strekking uit ons onderzoek trekken. Ter Braak is een schrijver die door vriend en vijand is gezien als prototype van de intellectueel; deze schrijver nu blijkt, ondanks een vrijwel overtuigende schijn van het tegendeel, weinig logica in zijn betoog te doen. Dit kan een schokkende ervaring zijn voor wie gelooft in het primaatschap van de logica, de géldige logica, in het intellectuele verkeer. Toch kan deze schok der erkenning heilzaam zijn; ze is naar mijn inzicht niet anders dan het onderkennen van een realiteit. De new-rhetoricians en

33 Een positieve waardering voor deze verschuivingen gaf S. Vestdijk in Muiterij tegen het etmaal, dl. ii, 2e druk, 's-Gravenhage 1957, p. 171.

34 Vergelijk hiervóór, noot 7.

35 S. Vestdijk, ‘Als men over de duivel spreekt’ in Muiterij tegen het etmaal, dl. ii, p. 177.

[p. 73]

een belangrijke groep psychologen hebben deze realiteit niet alleen onderkend, maar ook vrij uitvoerig verkend, tot heil van ons inzicht in de verbale communicatie.