Streven. Jaargang 87
(2020)– [tijdschrift] Streven [1991-]– Auteursrechtelijk beschermd
[pagina 32]
| |
Stefaan Marysse
| |
[pagina 33]
| |
gebeurtenissen, maar onderling verbonden. De barsten gecreëerd door globalisatie in de oude rijke wereld zijn weliswaar niet het werk van Rusland, maar de verdieping ervan is de strategie die als een watermerk door op het eerste gezicht los van elkaar staande historische gebeurtenissen loopt. Dit is althans de sterk onderbouwde visie in het recente boek van Timothy Snyder, getiteld De weg naar onvrijheidGa naar eind2. Om te begrijpen waarom de democratie onder vuur ligt en het autoritarisme in opkomst is, zijn vier vragen essentieel: Hoe komt het dat het autoritarisme in Rusland dominant is en de democratie uitgehold? | |
Rusland, aardolie, gas en de tweede globaliseringsgolfOp de eerste vraag geeft Snyder in enkele lezingen een directer antwoord dan in het boekGa naar eind3. Allereerst is het belang van de rol van koolwaterstoffen als aardolie en aardgas in de huidige cyclus van globalisering niet te overschatten. Op het hoogtepunt van de eerste globaliseringsgolf aan het einde van de negentiende eeuw waren petroleum en gas synoniem met vooruitgang. De ontploffingsmotor, stoomboten en de nieuwe communicatiemiddelen ondersteunden een groeiend optimisme in de vooruitgang door wetenschap en technologie, die de wereld steeds verder zou opstuwen naar meer welvaart en vrijheid. Dit was althans wat er gebeurde in de koloniserende mogendheden die zich de ganse wereld toe-eigenden, en er was geen twijfel over dat dit dankzij de universalistische beschavingsmissie ook in de ‘achtergebleven’ landen zou gaan gebeuren. In de huidige globaliseringsgolf, die we gemakshalve laten beginnen bij de Val van de Muur van Berlijn in 1989, heerste eveneens een dergelijk vooruitgangsgeloof: nu zou het internet de wereld omspannen en verbinden. Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie leek er geen alternatief meer voor de opmars van een universeel model van groei en vooruitgang, teweeggebracht door vrije markten die gestuurd en gecorrigeerd werden door | |
[pagina 34]
| |
democratische staten. Deze universalistische liberale visie noemt Snyder de ‘onvermijdelijkheidspolitiek’. Maar er zijn ook essentiële verschillen tussen de eerste en de tweede globaliseringsgolf. Een belangrijk verschil ligt in het belang van de koolwaterstoffen. In Rusland, dat de belangrijkste reserves ter wereld herbergt, zijn olie en aardgas ook de bron van de rijkdom van de nieuwe Russische oligarchen. Maar nu staat de productie van olie en gas niet symbool voor vooruitgang en toekomst, maar is zij oorzaak van de opwarming van de aarde, de uitstoot van co2, de klimaatproblemen. Zij staat nu dus symbool voor het verleden. Als niet-hernieuwbare grondstoffen echter niet meer de toekomst vertegenwoordigen, maar de bedreiging ervan, dan kan elke bescherming van de daarmee samenhangende belangen en autoriteit, niet verwijzen naar de toekomst, maar naar een onveranderlijk (mythisch) verleden. De feiten zijn dan niet meer belangrijk en kunnen worden ontkend, en alleen dat verleden (en God) zijn waar. Dit noemt Snyder de ‘eeuwigheidspolitiek’ die wordt gehanteerd in Rusland door Poetin, en eigenlijk ook door Trump wanneer hij verwijst naar het ‘America’ dat ‘Great’ was in het verleden. Ondanks die grote wereldreserves waar Rusland over beschikt, behaalt Frankrijk, bij wijze van vergelijking, met slechts de helft van de bevolking een nationale productie die twee maal zo groot is als die van Rusland. Het inkomen per hoofd in Rusland is dan ook vier tot vijf keer kleiner dan in Frankrijk. Dit wijst op de Russische mislukking bij het doorvoeren van hervormingen die de meerderheid van de bevolking ten goede komt. De combinatie van grote reserves van belangrijke grondstoffen in handen van een kleine groep en gebrek aan hervormingen om de levensstandaard van de mensen te verbeteren, maakt Rusland de trieste kampioen onder de landen met de grootste ongelijkheid ter wereld. Volgens Crédit Suisse bezat de rijkste tien procent van de Russische bevolking 89% van het totale vermogen. In de vs, het tweede land ter wereld met de grootste ongelijkheid in rijkdom, was dit 79%. ‘Miljardairs hebben gewoonlijk 1 à 2 procent van de nationale rijkdom in handen; in Rusland bezaten zo'n honderd miljardairs een derde van het land. Bovenaan de groteske omgekeerde welvaartpiramide van Rusland zaten Vladimir Poetin en zijn vrienden. Ze verwierven die rijkdom meestal met de verkoop van Russisch aardgas en olie, zonder daar enige moeite voor te doen.’ (blz. 270) Hoe doet Rusland dat - de sociale onvrede sussen, nalaten substantiële hervormingen door te voeren en tegelijk de belangen van de oligarchen vrijwaren? Wel, men houdt schijn van democratie op terwijl men de basis voor een autoritair leiderschap uitbouwt dat de belangen van de oligarchie | |
[pagina 35]
| |
vrijwaart en de sociale onvrede ontmijnt. In het binnenland gebeurt dit door het ‘successiebeginsel’ - de wisseling van de macht door vrije en geloofwaardige verkiezingen - te ondergraven en de oppositie monddood te maken. In het buitenland gebeurt dit door die landen die wel een successiebeginsel kennen en erin slagen individuele rechten, vrijheden en levensomstandigheden te verbeteren, te verzwakken. Dit kun je het beste doen door een strategie uit te werken om de zwakke punten in die democratieën uit te diepen: valse internetadressen opzetten en valse informatie verspreiden door het gebruik van trolls en fake news (Trumpcampagne), bewegingen en opvattingen steunen en financieren die de versterking van democratische projecten ondergraven, steun verlenen aan uiterst rechtse partijen in Europa, het beïnvloeden van referenda (Brexit), enzovoort. Waar nodig en mogelijk, schrikt Rusland er niet voor terug om zijn strategie van leugenachtigheid en ondermijning met fysiek geweld en militaire middelen te versterken, zeker wanneer het erom gaat, democratische vernieuwing te bestrijden (annexatie Krim en delen van Oost-Oekraïne). Op die manier bokst het Rusland van Poetin wel aardig boven zijn gewicht op het internationale toneel. De weg naar onvrijheid is zeer overtuigend over de manier waarop het Rusland van de oligarchen, met verschillende instrumenten en op een gediversifieerde manier, inspeelt op de barsten en zwakke plekken van het Westen. | |
Oekraïne en de verzakking van de Europese ConstructiePoetin tast de mogelijkheden om zijn impact te vergroten af, en hanteert een gediversifieerde aanpak, gaande van militair geweld tot cyberinterventie. Dit zie je het best geïllustreerd in de manier waarop hij inspeelt op de specifieke interne problemen van Europese landen. Janoekovitsj, de pro-Russische kandidaat, won in 2010 de presidentsverkiezingen in Oekraïne, nadat hij die in 2004, na overtuigende bewijslast van verkiezingsfraude en de ‘Oranjerevolutie’, verloor. Deze herkansing in 2010 slaagde onder andere omdat ‘de naar Kiev gestuurde Amerikaanse politiek strateeg Paul Manafort Janoekovitsj enkele vaardigheden bijbracht, en dankzij de corruptie van zijn rivalen kreeg hij een tweede kans’, aldus Snyder. Janoekovitsj ‘begon zijn ambtsperiode door Rusland vrijwel alles aan te bieden wat Oekraïne te geven had, inclusief het recht voor de Russische marine om gebruik te maken van havens op de Oekraïense Krim tot het jaar 2042 [...] Een Russische expert verklaarde dat de Russische troepen voor eeuwig in hun Zwarte Zeehavens zouden blijven.’ (blz. 71) Toen hij ten slotte in november 2013 als volgende wederdienst weigerde het associatieverdrag met de eu te ratificeren, | |
[pagina 36]
| |
begon het verzet tegen die pro-Russische koers. Deze ‘Majdan-protesten’ leidden tot een ware volksopstand in januari 2014, een opstand die bloedig werd gesmoord door de oproerpolitie, maar die tevens de president dwong te vluchten naar Rusland. Het vervolg is bekend: de reactie van Rusland was er een van militair machtsvertoon en van aftasten hoever het kon gaan, zonder een internationaal conflict te riskeren. De annexatie van de Krim volgde en het Kremlin zette vervolgens de destabilisatie van het Oosten van Oekraïne in. Poetin steunde, tegen het gezag van Kiev in, de Russische minderheid die ‘rebelleerde’ en de ‘volksrepublieken’ Lugansk en Donbass oprichtte. Voor onbeperkte tijd zit Oekraïne nu opgezadeld met een tragisch, slepend en duur militair conflict. Europa kijkt machteloos toe. De militaire en gewelddadige optie in de Russische achtertuin kan natuurlijk niet herhaald worden binnen Europa en de navo-landen. Daar is de aanval meer gericht op de verdieping van de zwakheden en de barsten in de bestaande politieke competitie tussen partijen in de democratische landen. De middelen zijn verschillend, maar het doel blijft hetzelfde: de verzwakking van de democratie en het aantonen dat de ‘onvermijdelijkspolitiek’ in een crisis verkeert. Concreet betekent dit: versterking van de uiterst rechtse partijen in Europa door het oppoken van de angst voor migratie, het doen mislukken van de Europese integratie door het ondersteunen van de Leave-campagne in de Brexit, en het stimuleren van verdeeldheid binnen de naties. En dit zijn maar enkele voorbeelden uit een overvloedig gedocumenteerd repertoire... Eind 2013 en begin 2014 verklaarden zowel Marine Le Pen als haar vader, dat hun partij werd gefinancierd door Rusland. In april 2015 namen Russische hackers de uitzending van een Franse televisiezender over, zogenaamd als islamitische terreurbeweging is, en zonden vervolgens een boodschap uit die Franse stemmers bang moest maken. [...] Toen er daarna in november 130 mensen vermoord en 368 gewond raakten bij een echte terreuraanslag [...] voorspelde Prochanov (de stichter van de invloedrijke fascistische Izborsk-club en inspiratiebron van Poetin) dat terrorisme Europa richting fascisme en Rusland zou drijven (blz. 112) Terwijl alle grote televisiezenders in het door de media gecontroleerde Rusland de Leave-campagne loofden in de weken voorafgaand aan de stemming over Brexit in juni 2016, bleek uiteindelijk een overredingscampagne op internet belangrijker, een campagne die op dat ogenblik onopgemerkt bleef: | |
[pagina 37]
| |
Russische internettrollen - echte mensen die chatten met Britse stemmers - en Russische twitterbots, computerprogramma's die miljoenen gerichte boodschappen verstuurden [...] 429 twitteraccounts die over Brexit postten, waren terug te voeren tot Ruslands Internet Research Agency - later zouden die allemaal ook posten namens Donald Trumps presidentscampagne. (blz. 114) Maar ook uiterst rechtse eurosceptische partijen elders in Europa kregen de twijfelachtige eer om bijzondere aandacht en steun te krijgen van Rusland. Zo sloot de Oostenrijkse fpö voor de verkiezingen van 2016 een samenwerkingsakkoord met Poetins partij. Norbert Hofer, de leider van de fpö, kreeg in een tweede stemronde 46% van de stemmen, maar haalde het net niet. In oktober 2017, toen de fpö 26% van de stemmen haalde voor de parlementsverkiezingen, zetelden ze wel in één coalitie. ‘Een extreemrechtse partij die een openlijke partner van Moskou was, hielp een lidstaat van de eu te besturen’, aldus Snyder. (blz. 116) | |
De Amerikaanse droom wordt nachtmerrieIn het langste hoofdstuk van De weg naar onvrijheid, getiteld ‘Gelijkheid of oligarchie’, beschrijft Timothy Snyder hoe de toenemende ongelijkheid en het verzanden van de ‘onvermijdelijkspolitiek’ in de ‘eeuwigheidspolitiek’, de ‘American Dream’ verandert in een nachtmerrie. De vs komt als onbetwiste wereldleider uit de Tweede Wereldoorlog en zet een wereldorde op poten (Pax Americana), gebaseerd op grotere internationale verstrengeling. De integratie in Europa versterkt die tendens. Samen met een intern politiek systeem van volksvertegenwoordiging ontstaat een lange golf van voorspoed en afname van de ongelijkheid (in het Westen). Het geloof in de mix van kapitalisme en democratie krijgt aan het einde van de Koude Oorlog zelfs nog een boost: de ontbinding van de Sovjet-Unie, de hereniging van Duitsland en het succes van de technologische communicatierevolutie. Rond de eeuwwisseling zagen weinigen de klad in de ‘onvermijdelijkheid’ van het koppel democratie en kapitalisme komen. Het zwaartepunt van een combattief kapitalisme verschuift naar China, en ziehier de ironie van de geschiedenis: dit onder leiding van een communistische partij en een autoritaire staat. De gevolgen van deze verschuiving in de globalisering en in de ontwikkeling van technologie veegt een zeer grote laag banen in de westerse industrie weg. Zij die zich kunnen aanpassen, hoger geschoold zijn en werken in de nieuwe sectoren verdienen goed, de anderen moeten hun heil zoeken in flexbanen en in andere precaire vormen van tewerkstelling, en hopen dat een sociaal vangnet de armoederisico's opvangt. Deze toename van de ongelijkheid is nog versterkt door de | |
[pagina 38]
| |
ongelijkheid in vermogen teweeggebracht door het casinokapitalisme, ‘zodat zij die hebben, nog meer krijgen’, in Snyders bewoordingen. Het geloof in de ‘onvermijdelijkheid’ van de vooruitgang en de sociale mobiliteit krijgt in deze context een stevige knauw. De evolutie van de ongelijkheid in de vs illustreert deze omslag: In 1978 was één familie uit de hoogste 0,01 procent van de bevolking zo'n 222 keer zo rijk als het gemiddelde Amerikaanse gezin. In 2012 was zo'n familie 1120 keer zo rijk. Sinds 1980 is 90 procent van de Amerikaanse bevolking er zo goed als niet meer op vooruitgegaan, qua vermogen noch qua inkomen. (blz. 273). Snyder komt dan tot een straffe uitspraak waardoor de hele heisa rond de Russische beïnvloeding in de Amerikaanse verkiezing van Trump, meer betekenis krijgt dan een toevallige samenloop van omstandigheden waar twee figuren van twee belangrijke landen elkaar vinden. In de jaren 2010 benaderden de Verenigde Staten de Russische ongelijkheidsnorm. Er is nog geen Amerikaanse oligarchische clan die de staat in handen heeft genomen, maar de opkomst van dergelijke groepen in de jaren 2010 (de Kochs, Mercers, Trumps en Murdochs) viel moeilijk over het hoofd te zien. Net zoals Russen Amerikaans kapitalisme gebruikten om hun eigen macht te consolideren, werkten Amerikanen met hetzelfde doel samen met de Russische oligarchie, bijvoorbeeld bij de verkiezingscampagne van Trump in 2016. (blz. 273) Dat kapitalisme zonder correctie door een performante staat, ongelijkheid en sociale uitsluiting creëert, is niet nieuw. De bijdrage van Snyder is dat niet alleen in de huidige scharnierperiode de inperking van die tendensen door democratische spelregels onder vuur ligt, maar ook dat het gevaar van autoritarisme opnieuw de bovenhand neemt onder bewuste invloed van Poetins Rusland. | |
De besmetting van de ‘eeuwigheidspolitiek’In een eerste hoofdstuk beschrijft Snyder welke de ideeën zijn achter de strategie van het Rusland van Vladimir Poetin. Hij geeft aan hoe op het eerste gezicht los van elkaar staande gebeurtenissen als de Brexit, de moeilijkheden in Oekraïne en de verkiezing van Trump, samenhang vertonen. Door de ervaring, lectuur en kennis van Russische bronnen toont de auteur aan hoe fascistische denkers als Yvan Iljin - die schreven in de jaren twintig van de vorige eeuw en totaal ongekend zijn in het Westen - door Poetin en de | |
[pagina 39]
| |
kring van getrouwe oligarchen een officiële status krijgen. Niet alleen krijgt Iljin nieuwe standbeelden en een officiële herbegrafenis, maar ook worden de gedachten en speeches van Poetin gekruid met expliciete verwijzingen naar het gedachtengoed van Iljin. De ganse symboliek en retoriek van het autoritaire denken is dan het cement van de strategie die Poetin en de zijnen uitrolt. Het grote Rusland is daar de hoeder van de traditionele waarden, die familie, mannelijke autoriteit en God verdedigt. Rusland is dan de antipode van het decadente Westen, waar God dood is en dat opkomt voor mensenrechten en minderheden (onder andere homoseksuelen) die staan voor de perversie van de natuur. Het is de invloed van dit decadente Westen dat de interne oppositie in Rusland voedt. De wederzijdse versterking en consecratie van de autoritaire staat door de kerk is dan ook instrumenteel in de verdediging van de Russische ziel, identiteit en waarheid. Het gebruik van dit denken dient daarbij als bliksemafleider voor het binnenlands falen van geloofwaardige hervormingen en de bestendiging voor de belangen van de macht van de oligarchie. De recepten daarbij zijn vooreerst de verheerlijking van een mythisch verleden waarin Rusland groot was en de belofte om die grootsheid te herstellen. Daarbij is het definiëren van de externe en interne vijanden, die dit grootse project tegenwerken, een volgende stap. De interne vijand is dan de binnenlandse oppositie, waarbij vrijheid van meningsuiting en individuele vrijheden slechts de uiting zijn van volksvreemde en of buitenlandse perverse invloeden. Die oppositie binnenlands neutraliseren of monddood maken is een eerste opdracht. Vervolgens is het buitenland, het Westen, de kern van het binnenlands kwaad: het houdt beloftes voor van vooruitgang, vrijheid en democratie. Het aantonen van de mislukking van de zoektocht naar dergelijke waarden is het cement in de buitenlandse Russische politiek. Het misbruik van de internetrevolutie en het vergroten van de verdeeldheid in het Westen zijn de moderne middelen om de waarheid van de grote Euraziatische roeping van Rusland kracht bij te zetten. In de vs gebruikt ook de verkozen president Trump die elementen. De binnenlandse vijand wordt gevormd door het politieke establishment en de vrije pers, maar ook de migratie dwarsboomt ‘America's Greatness’ De ‘echte Amerikanen’ zijn er de dupe van. Trumps beleid zou die ‘echte Amerikanen’ weer op de eerste plaats zetten en het glorieuze verleden herstellen. Dat hij zich daarbij niet in het minst schaamt om te liegen is regelmatig een item in de binnenlandse pers. Zo berichtte de Washington Post eind april 2019 dat Trump na 27 maanden presidentschap aan zijn tienduizendste leugen of desinformatie toe is. Dat zijn er gemiddeld 23 per dag. Door deze informatie over hem als ‘fake news’ te bestempelen en doordat zijn aanhangers dit accepteren, komt hij ermee weg. Snyder merkt daarbij op dat | |
[pagina 40]
| |
‘weliswaar alle presidenten liegen, maar dat het verschil bij Trump is dat de waarheid spreken eerder de uitzondering is.’ (blz. 278) De auteur documenteert verder hoe ‘de succesvolle’ entrepreneur Trump een fictie is die mede financieel ondersteund en gemaakt is door Rusland, terwijl de kloof tussen rijk en arm binnenlands toeneemt, en de afschaffing van bijvoorbeeld een minimale ziekteverzekering een feit is. De kracht en de paradox van Trump is nu juist dat de slachtoffers van zijn ‘eeuwigheidspolitiek’ ook zijn felste aanhangers zijn. | |
Ten slotte: de weg naar onvrijheid is niet onvermijdelijk‘Hedendaagse geschiedenis’ is misschien wel een onmogelijke term. De hedendaagse geschiedenis is immers eigenlijk nog geen geschiedenis; men schrijft over iets dat zich aan het ontplooien is. Toch is het boeiend als een historicus zich aan het heden waagt: het houdt risico's in. Na lezing van De weg naar onvrijheid kun je wel zeggen dat Rusland misschien de overschatte factor is: het succes van de Russische strategie heeft zich immers nog niet sluitend bewezen. We zagen hoe Janoekovitsj, de zetbaas van Poetin in Oekraïne, het onderspit moest delven, en dat Farage, de Le Pens, de Hofers en Salvini's van Europa, expliciet ondersteund door Poetin, de uiterst rechtse dijkbreuk en de versplintering van Europa (nog) niet hebben bewerkstelligd. Ook de herverkiezing van Trump, die de democratische waarden en instellingen verder zou kunnen ondergraven, is lang niet zeker. Dat de werkelijkheid zich in de richting van meer onvrijheid zou ontplooien, wat het werk van Snyder wil aantonen, is slechts een mogelijkheid. Tegelijk toont Snyder aan, in wat voor tragedie we terecht zouden komen als de mogelijkheid werkelijkheid zou worden. |
|