Streven. Jaargang 85

[p. 206]

Podium
Stijn Geudens
Voetbal lezen met Pol Jacquemyns

Over enkele maanden heeft in Rusland het Wereldkampioenschap voetbal plaats. Vele uren televisiezendtijd en talrijke bladzijden in de geschreven media zullen dan weer in het teken staan van het spel om de bal, met niet alleen de wedstrijden zelf, maar ook de commentaren van allerlei analisten. Een passende gelegenheid om eens even stil te staan bij het werk van de vader van de voetbaljournalistiek en tevens -analyse in de Zuidelijke Nederlanden. Ik heb het over Pol Jacquemyns (1896-1977), vandaag alleen nog een bekende naam bij de oudere generaties.

Pol Jacquemyns was afkomstig uit Drogenbos bij Brussel. Hij volgde Latijns-Griekse humaniora en werkte van 1914 tot 1917 als onderwijzer. Nadien ging hij aan de slag als ambtenaar bij het ministerie van Financiën. Onderwijl volgde hij tijdens het weekend een opleiding journalistiek. Jacquemyns was in 1924 de eerste Belg met een journalistendiploma. Aanvankelijk schreef hij voetbalverslagjes in het Frans voor het blad Le Vingtième Siècle. In 1929 vervolgens vroeg Karel Van Wijnendaele, pionier van de Vlaamse sportjournalistiek en tevens een sleutelfiguur in de wielrennerij ten onzent, hem journalist te worden bij zijn krant SportWereld. Daar werkte Pol Jacquemyns onder andere samen met Pol De Mont, Gerard Walschap en Filip De Pillecyn. In eerste instantie aangeworven voor de algemene berichtgeving schakelde hij geleidelijk aan over naar de sportverslaggeving met als specialiteit het voetbal. Zijn doorbraak kwam er toen hij in 1934 als reporter naar het wereldkampioenschap in Italië mocht trekken. Na de Tweede Wereldoorlog schreef hij ook nog voor het Antwerpse blad Sporting, maar bekendheid verwierf hij vooral door zijn wekelijkse voetbalpraatje in het brt-programma Sportweekend op zondagavond tijdens de jaren 1953-1969. Daarnaast was Pol

[p. 207]

Jacquemyns eveneens een verwoed duivenmelker en verzorgde ook daarover rubrieken en programma's.

Poëtica

Als sportjournalist publiceerde Pol Jacquemyns in totaal vijf boeken: Onze voetbalfiguren. Geschiedenis, techniek en taktiek van een spel (1942), Voetballers van heden (1943), Wilt u sportjournalist worden? (1946), Hoe ik voetbal zie (1946) en Ik heb mensen gekend (memoires) (1966). Deze bijdrage focust op Onze voetbalfiguren, omdat dit Jacquemyns' debuut was en meteen ook zijn grootste verkoopsucces. Het boek telt 208 bladzijden en verscheen in de reeks ‘Vlaamsche Sportuitgaven’ van Standaard-Boekhandel. Twaalf frank kostte het werkje destijds en het ging massaal over de toonbank. Zoals de auteur zelf later verklaarde: ‘Het was oorlog en de mensen hadden tijd om te lezen; daarbij werd het boek verzonden naar krijgsgevangenen, arbeiderskampen, enz.’ Vandaag is het antiquarisch nog relatief vlot verkrijgbaar.

In het boek gaat de auteur in op de geschiedenis van het Belgische voetbal vanaf het einde van de negentiende eeuw tot aan het begin van de Tweede Wereldoorlog. Jacquemyns overloopt systematisch de grote ploegen, bekende spelers en belangrijke voetbalscholen, alsook de lotgevallen van de nationale ploeg. Veel aandacht gaat daarbij naar de speltactiek en er is verder ook een hoofdstuk over de ontwikkeling van het profstatuut in de voetballerij en het ontstaan van de transfermarkt. Het belangrijke middengedeelte van het boek behandelt het Wereldkampioenschap van 1934 in Italië.

Jacquemyns ontpopte zich al op jonge leeftijd als een echte cultuurflamingant. Zelf nog opgegroeid in een tijd dat het middelbaar onderwijs in het Frans verliep, hechtte hij veel belang aan de promotie van de Nederlandse taal. Hij hield zich ook veel bezig met het volkstoneel en met de beeldende kunsten. De idee van volksverheffing volgde Jacquemyns ook bij zijn voetbalreportages. De sporttaal, die hij vaak banaal en arm vond, wilde hij op een hoger niveau tillen. Als lezer merk je duidelijk extra aandacht van de schrijver voor een verzorgde grammatica en woordkeuze. In de zinsbouw voel je zelfs diens Latijns-Griekse achtergrond zoals bij deze typologie van balkunstenaar Sylva Brébart: ‘Hij goochelde niet met of om het leder zooals de Weenenaar Sindelar of zooals Stanley Van den Eynde, hij dribbelde snel door, meestal in de diepte en soms met ruime zwenkingen als Bernard Voorhoof in zijn jeugdjaren, en al had Brébart niet het als een dynamo draaiend beenenspel van zijn tijdgenoot Woodward - de befaamde liefhebber die toentertijd centervoor in de profsploeg van de Londense Chelsea speelde - dan gold hij toch algemeen voor een, in ons land, nog niet geëvenaarden grootmeester in de kunst van het dribbelen’ (blz. 21).

Verzorgd taalgebruik hangt bij Jacquemyns rechtstreeks samen met zijn algemene poëtica. Voetbal is voor hem iets esthetisch. Hij is daaromtrent heel expliciet in zowel zijn voorwoord

[p. 208]

als zijn besluit: ‘Doel van dit werkje is: door het belichten van enkele der vele figuren, die we sinds jaren op onze velden zien evolueeren, datgene van het voetbalspel wat werkelijk schoonheid biedt en wat aan de vereischten van een gezonde opvatting van de sport beantwoordt, te illustreeren’ (blz. 10). ‘Een groot deel van het publiek onzer voetbalvelden, houdt er chauvinistische denkbeelden op na: het waardeert alleen het spel, voor zoover het tot den triomf der eigen kleuren leidt; het gaat minder naar de wedstrijden om van de schoonheid van dit gezonde openluchtspel te genieten [...]’ (blz. 205).

Psychologie

Opvallend is dat Pol Jacquemyns in Onze voetbalfiguren geregeld de psychologische kant van het sportgebeuren ter sprake brengt: ‘Den moreelen factor bij sportwedstrijden zoeken we niet te onderschatten. Met wilskracht en met het heilige vuur der bezieling, houdt een zwakkere er vaak een sterkeren onder’ (blz. 25). Maar niet alleen op collectief niveau benadrukt hij dit aspect, ook de individuele speler probeert hij via die weg te begrijpen: ‘De psyche van Raymond [Braine] bij wedstrijden was ingewikkelder. In het privaat leven was hij een hoffelijk en gedienstig jong mensch, in het strijdperk had hij een meer gesloten karakter. Men moest vaak nauw toekijken om hem op een “foul” te betrappen, want hij neep de katjes wel eens in het donker’ (blz. 53).

Psychologie vormt bij Jacquemyns ook enkele keren een mooi alibi om even het vingertje te heffen in de richting van de jongere generatie: ‘Van de mentaliteit van den doorsnee-voetballer kan inderdaad niet gezegd worden, dat ze in gunstigen zin evolueerde. Sommigen worden ten dage door club-leiders en supporters zoo vertroeteld, dat bij hen een potsierlijke eigendunk en een grenzelooze ongeneerdheid, er dik zijn gaan op liggen!’ (blz. 36). ‘We staan inderdaad op het standpunt, dat een overmatig bewierooken van den jeugdigen athleet, een zuivere sportopvatting meer schaadt dan dient. Het is al erg genoeg dat knapen, die eens een paar doelpunten maakten, zich gaan inbeelden dat ze reeds “iemand” zijn in de samenleving. Even bedenkelijk is, dat groote en kleine kinderen van hen sportgoden maken’ (blz. 204). Of hoe de tijden nauwelijks veranderen.

Deze aandacht voor het psychologische aspect was niet toevallig. In de jaren van het Interbellum ontwikkelde de roemruchte Nederlandse sportcoach Karel Lotsy de zogenaamde ‘mental training’ waarmee hij grote bekendheid verwierf. En in 1941 publiceerde Joris van den Bergh, zowat de grondlegger van de sportjournalistiek in Nederland, het befaamde boek Mysterieuze krachten in de sport, dat handelt over hetzelfde thema. Pol Jacquemyns ging meermaals met beiden in debat.

[p. 209]

Analyse

Maar veel meer dan een psychoanalist bleef Jacquemyns toch gewoon voetbalanalist. Want dat is inderdaad het opvallendste kenmerk van zijn geschreven werk: de sterke tactische besprekingen. Jacquemyns beschikte niet alleen over een bijzonder scherp analyseringsvermogen, zeg maar het vermogen om ‘een wedstrijd te lezen’, hij bezat ook een verbluffend talent om te synthetiseren, en hij hanteerde bovendien een trefzekere pen. Bij wijze van illustratie, de ‘switch’, een plotse en tijdelijke plaatswissel tussen voorspelers, legt hij uit als volgt: ‘Wanneer bv. de middenvoor er langs de linker buitenlijn van door pijlt, dan moeten hoek- en binnenspeler van dezen linkervleugel zoo snel mogelijk naar rechts opschuiven. Doen ze het niet, dan is er gevaar voor opstropping op de eene, en ontstaat er gevaar voor een gaping op de andere plaats’ (blz. 40).

Het grote onderwerp van discussie in de jaren 1930 en 1940 onder voetbalanalisten was de opkomst van het wm-systeem op het speelveld. Sinds het einde van de negentiende eeuw speelde men decennialang volgens het open en aanvallende 2-3-5-systeem (of piramide). Na een belangrijke wijziging in de buitenspelregel in 1925 ontwikkelde Herbert Chapman, coach van Arsenal, het meer defensieve wm-systeem (zo genoemd omdat men de opstelling van de spelers op het terrein kan tekenen in die letters), in de Lage Landen ook gekend als het stopperspilsysteem, en dat leverde zijn ploeg een lange reeks successen op. In de jaren 1930 waaide deze spelwijze over naar het vasteland, niet tot ieders genoegen. De Belgische topvedette Raymond Braine moest niets hebben van de wm-tactiek en de reeds genoemde Nederlandse journalist Joris van den Bergh schreef er zelfs een vlammende brochure tegen. Diens jongere collega Aad van Leeuwen kon wel waardering opbrengen voor deze spelwijze en legde dit uit in zijn boek Voetbal kreeg een ander gezicht (1947). Pol Jacquemyns van zijn kant was geen echte liefhebber van het nieuwe systeem maar schreef er wel heel genuanceerd over. Als volleerd analist zag hij ook steeds de schoonheid van een tactiek als zodanig.

Italië

Het hoogtepunt van Jacquemyns' loopbaan als reporter-analist was wellicht het Wereldkampioenschap van 1934 in Italië dat hij mocht volgen. Het eerste wk voetbal was vier jaar eerder gehouden in Uruguay. De Italiaanse dictator Mussolini deed er daarna alles aan om het volgende eindtoernooi naar zijn land te krijgen. Hij gebruikte het voetbal als propagandamiddel voor zijn fascistisch regime, net als Hitler in 1936 de Olympische Spelen in Berlijn (en het is uiteraard geen toeval dat een sportfanaat als Poetin het wk naar Rusland haalt in hetzelfde jaar als er daar presidentsverkiezingen zijn). Ook voor Pol Jacquemyns gaat het optreden van de Italiaanse leider niet onopgemerkt voorbij: ‘Mussolini, die vergezeld was van zijn twee zoons, betaalde zijn kaartje net als de eerste de beste.

[p. 210]

Toen men hem rechtstaande een ovatie bracht, verzocht hij met een vriendelijk gebaar de menschen te gaan zitten’ (blz. 117-118). En na de match: ‘De “Duce” gaf het signaal voor het applaus en gedurende vele minuten loeide over het stadion der fascistische partij een orkaan van dolle uitgelatenheid’ (blz. 120). Italië won uiteindelijk de wereldtitel maar daar waren wel enkele dubieuze beslissingen van de scheidsrechter voor nodig. Daartegenover staat dat de Azzurri ook Olympisch goud haalden in 1936 en de wereldbeker wonnen in 1938, dus een toevalstreffer was het nu ook weer niet. De Italiaanse bondscoach Vittorio Pozzo was niet voor niets in de leer gegaan bij Herbert Chapman.

Pol Jacquemyns volgde wedstrijden in Firenze, Rome en Napels. In zijn vrije uren profiteerde hij volop van het rijke culturele aanbod. Samen met de Rode Duivels (die er al na één wedstrijd uit lagen) bezocht hij zo de Uffizigalerij maar dat verliep toch niet geheel naar wens: ‘Ik kan spijtig genoeg van onze voetballers niet getuigen, dat ze een bevredigende belangstelling aan den dag leggen voor de vele kunstgewrochten waaraan Firenze, stad van Michel-Angelo en Fra Angelico, zoo rijk is. Rubens' geweldige tafereelen vermogen niet eens hun stambewustzijn op te wekken. Men valle hiervoor de sport niet zwaar: ook van niet-voetballers staat ten onzent de artistieke opleiding niet op peil’ (blz. 92).

Hijzelf daarentegen genoot intens van het esthetische overaanbod, inzonderheid de muzikaliteit van het plaatselijke Italiaans: ‘Men zegt dat de Florentijnsche vrouwen schooner zijn dan bij ons, dat ze vuriger oogen en een bruiner tint hebben. Dit is betrekkelijk waar. Maar zeker is, dat de taal van de krantenverkoopster, van de telefoniste en de winkeljuffer, het oor met welluidende klanken streelt [...] We luisteren zoo graag naar de vrouw, die in onze stille straat, op het platform van haar huis, de bloemen besproeit en daarbij een aria zingt, gelijk we er maar zelden in ons land in den schouwburg hooren...’ (blz. 105). In Rome verbleef Jacquemyns maar een korte tijd maar niettemin probeerde hij zoveel mogelijk te bezichtigen: ‘Dit is nu de synthese van een verblijf te Rome: het oude Romeinsche rijk met zijn fantastische geschiedenis, het huidige Italië en de harteklop van een volk, het Vaticaan met zijn eeuwig gezag en zijn onvergankelijken zedelijken luister. Florentië was een idylle, Rome is een epos!’ (blz. 115).

Voor de krant schreef Pol Jacquemyns niet alleen wedstrijdverslagen. Als ‘volksopvoeder’ kon hij het ook niet laten stukjes te plegen over het dagelijkse leven in bijvoorbeeld de armere wijken van Napels: ‘De menschen zitten meestal op den drempel van de woonplaats, die terzelfdertijd voor keuken en slaapkamer dienst doet. Naast den kokenden pot met rijst, linzen en macaroni, staan soms drie en vier bedden. Niet erg zindelijk. En wat moet het zijn als het snikheet wordt!’ (blz. 122). ‘Rond middernacht is het zoo druk in de straten als bij ons te 9 uur van den avond. Trams en autobussen rijden tot in de vroege uurtjes zoodat de nacht

[p. 211]

heel lawaaierig is en de slechte slaper het venster van zijn kamer moet sluiten’ (blz. 123-124).

Pol Jacquemyns heeft niet alleen de evolutie van het voetbal in de twintigste eeuw, van prille volkssport tot massa-entertainment, volledig meegemaakt, hij heeft ook de ontwikkelingen van de media helemaal doorlopen. Toen rond 1950 de televisie doorbrak, stapte hij moeiteloos over van de geschreven pers naar dit nieuwe medium. Zo behield hij steeds zijn greep op de tijd. Het omgekeerde was merkwaardig genoeg veel minder het geval. In een interview met Joos Florquin, in de bekende brt-reeks Ten huize van, uitgezonden op 1 juni 1967, vertelde Jacquemyns: ‘Ik ben mij al los aan het maken van de tijd. Ik heb geen ambitie. Ik sta zeker niet te trappelen dat de mensen op de maan zouden landen: het kan me helemaal niets schelen. Ik hoop nog wat te leven in vrede, ongestoord van de mensen, met mijn duiven. Het liefste wat ik doe is met een gelapte broek en in klompen rond te lopen. En na negen uur 's avonds een glaasje witte wijn te drinken terwijl de radio speelt en we een kaartje leggen! Het is een droom van rust’.