Streven. Jaargang 85

[p. 180]

Forum
Vincent Scheltiens
Communisme in de Lage Landen 1917-2017

De honderdste verjaardag van de Russische Oktoberrevolutie werd noch in Nederland noch in België herdacht door een orthodoxe communistische partij zoals de Communistische Internationale of Komintern die vanaf 1919 in alle landen gepland had. De Communistische Partij van Nederland (cpn) ging in 1989 op in GroenLinks om twee jaar later, in 1991, ontbonden te worden. De met ‘k’ gespelde Kommunistische Partij van België (kpb) leed een lange doodstrijd nadat ze in 1989 splitste in een Vlaamse en een Franstalige vleugel. De eerste werd in de tweede helft van de jaren negentig geruisloos opgedoekt. De tweede leidt vandaag een marginaal en irrelevant bestaan.

De jaartallen 1989 en 1991 zijn natuurlijk alles behalve toeval. In 1989 viel de Berlijnse Muur die symbool stond voor de scheiding tussen het kapitalistische Westen en het communistische Oostblok. In 1991 implodeerde de SovjetUnie, moederhuis en gidsland van het communisme.

In tegenstelling tot Frankrijk, Italië en deels ook Spanje wisten noch cpn noch kpb de grote sociaaldemocratische concurrent ooit naar de kroon te steken, laat staan te overvleugelen. Nochtans lag de ontstaansreden van het communisme in de ontevredenheid over de participatie van de sociaaldemocratie aan het kapitalistische bestel. In België werd die, net als in Frankrijk en elders, getriggerd door de goedkeuring door de socialisten van de oorlogskredieten in augustus 1914, gevolgd door hun actieve deelname aan wat ze voordien altijd hadden afgedaan als een imperialistische broederstrijd waar het proletariaat part noch deel aan had. Het Nederlandse communisme vormt hierop een uitzondering. Niet alleen bleef het land neutraal tijdens de eerste wereldbrand; al in 1908 hadden socialistische malcontenten

[p. 181]

zich gegroepeerd rond het tendensblad Tribune. Deze tribunisten hekelden het ‘electoralisme’ van de socialisten en zouden een jaar later de Sociaal Democratische Partij (sdp) oprichten, voorloper van de Communistische Partij Holland, later omgedoopt tot cpn. Zo het ledenaantal - een vijfhonderdtal - niet indrukwekkend oogde, lag dat totaal anders met de renommee van een aantal kopstukken. Naast de centrale leider David Wijnkoop, zoon van een rabbijn, kon de communistische splinter rekenen op befaamde intellectuelen als de astronoom Anton Pannekoek en de dichters Herman Gorter en Henriëtte Roland Holst (die evenwel later zou aansluiten).

In 1921 werd de kpb gesticht door een door Moskou opgelegde fusie van twee groepen die elkaar minachtten. De ene groep, geleid door de kunstschilder War Van Overstraeten, zwoer bij antiparlementarisme en radencommunisme en verketterde de tweede groep, rond de bediendensyndicalist Joseph Jacquemotte, als ‘reformistisch’. Die vonden de eersten dan weer ‘gauchistisch’. Van bij haar ontstaan en doorheen heel haar geschiedenis zou het zwaartepunt van het Belgisch communisme zich in Franstalig België situeren. Om in 1925 een eerste parlementaire zetel in de wacht te slepen moest Van Overstraeten zich bijvoorbeeld kandidaat stellen in Luik. Het laatste Vlaamse kpb-parlementslid, de Antwerpse dokwerker Frans Van den Branden, verloor reeds in juni 1950 zijn zetel.

Omvang en impact van beide partijen bleef tot midden jaren dertig uitermate beperkt. Na het aan de macht komen van Stalin werd elke dissidentie, ook in de verschillende communistische partijen, als ‘trotskisme’ gebrandmerkt en kordaat de kop ingedrukt. Van Overstraeten verliet met een aantal getrouwen de partij in 1928 nadat de Moskou-getrouwen met een manoeuvre op een congres in Antwerpen een meerderheid wisten te veroveren. De ontwikkeling van deze dissidente communistische stroming kende een ongelijk verloop. In België bleef ze numeriek beperkt maar telde ze een aantal belangrijke intellectuelen zoals de jonge Abraham Léon die een internationaal standaardwerk over het jodendom zou schrijven en, iets later, de vermaarde economist Ernest Mandel. In Nederland daarentegen kende de Revolutionair Socialistische Arbeiderspartij (rsap) meer succes. Dat had alles te maken met haar leider Henk Sneevliet die in de Tweede Kamer verkozen werd en ook een vakbondscentrale, het Nationaal Arbeids-secretariaat (nas) leidde. Onder het pseudoniem Maring was hij eerder als Komintern-vertegenwoordiger actief geweest in China en Nederlands-Indië.

De communistische partijen werden inmiddels ‘gebolsjeviseerd’. Het regende verdachtmakingen en uitsluitingen, wat in grote mate het partijleven verlamde en de magere rangen nog meer uitdunde. Maar de tweede helft van de jaren dertig bracht een weeral van bovenaf opgelegde kentering. De sektarische ‘klasse-tegen-klasse’ lijn,

[p. 182]

met de sociaaldemocratie als hoofdvijand, werd verlaten. Dankzij een nieuw paradigma, het antifascisme, zochten communisten toenadering tot socialisten en zelfs liberale democraten in de hoop tot een ‘volksfront’ te komen. In tegenstelling tot het Franse Front Populaire - waar de strategie voor het eerst succesvol toegepast was - kwam het in de Lage Landen niet zo ver. Zowel cpn als kpb waren te klein om op de sociaaldemocratie enige druk uit te oefenen.

Beide partijen leverden vele militanten voor de Internationale Brigaden toen in Spanje in 1936 een burgeroorlog uitbrak. Deze door de Komintern gestuurde en gecontroleerde vrijwilligersmilities trokken ook vermaarde intellectuelen aan. André Malraux koos de zijde van de republiek, net als Ernest Hemingway, W.H. Auden of John Dos Passos. Uit Nederland zetten onder meer de cineast Joris Ivens en de schrijver Jef Last zich in. Spaanse Burgeroorlog en Volksfrontpolitiek openden voor de Vlaamse en Nederlandse communisten voor het eerst de mogelijkheid om een netwerk uit te bouwen met compagnons de route, academici en intellectuelen die de partij zouden volgen en vergezellen, en die hand- en spandiensten zouden bewijzen, vaak door een deelname aan satellietorganisaties of in de partijcenakels bedachte bredere initiatieven.

In 1937 herdoopten de communisten in Vlaanderen zich tot Vlaamse Kommunistische Partij (vkp) in een poging om zich vlotter in te planten. Onder leiding van Georges Van den Boom en met een uithangbord als de in de Vlaamse beweging vermaarde Jef Van Extergem werd de flamingantische trom geroerd. Het partijblad heette voortaan Het Vlaamsche Volk en in de eerste maanden van de Duitse bezetting bracht de partij officieus het blad Uilenspiegel uit dat zelfs de antisemitische uitspraken niet schuwde.

Intern bereikte de stalinisering omstreeks diezelfde periode zijn voltooiing. De Moskouse processen waarbij kopstukken van de revolutie én de top van het Rode Leger als ‘saboteurs’ en ‘verraders’ werden geëxecuteerd, deden geen noemenswaardige dissidenties ontstaan. Als symbolische kers op de taart werd in Nederland de aan Stalin hondstrouwe Paul de Groot in 1938 benoemd tot secretaris-generaal. Deze grillige maar getormenteerde hardliner zou de partij decennialang onder de knoet houden.

Het hoogtepunt uit het bestaan van beide partijen - hun rol in het verzet tegen de Duitse bezetter - werd voorafgegaan door een schok toen Hitler en Stalin in de zomer van 1939 een niet-aanvalspact afsloten. Dit ontredderde de inmiddels in het antifascisme geschoolde militanten en isoleerde de partijen opnieuw. Toen in juni 1941 Hitler de Sovjet-Unie aanviel, eindigde de diepe malaise en zetten cpn en kpb zich in om zowel brede verzetsfronten op te richten als clandestiene militaire organisaties. Knowhow uit de Spaanse Burgeroorlog en clandestiene Kominternervaring hielpen de communisten hierin een eersteplansrol te vervullen. De Nederlandse communist Daan

[p. 183]

Goulooze speelde een cruciale rol in het radioverbindingsnetwerk met Moskou en verleende zowel Franse als Duitse communisten kostbare hulp. Na de oorlog zou hij door De Groot in de marginaliteit gedrukt worden.

In België ruilde de vkp haar flamingantisme meteen terug in voor een uitgesproken Belgisch patriottische positie, wat de cpn in Nederland ook deed. De Belgische communisten verleenden de illegale Franse pcf belangrijke hulp door onder meer partijleider Maurice Thorez te verbergen en door de Komintern-verantwoordelijke voor Frankrijk en de échte leider van de pcf, Eugen Fried, onderdak en werkingsmogelijkheden te verschaffen. Ook de kpb werd in die clandestiene periode overigens door een buitenlander geleid, de Hongaarse Komintern-gezant Andor Bereï. Jarenlang verzweeg de kpb dé grote smet op haar verzetsblazoen: de capitulatie van haar topleiding in gevangenschap in het Fort van Breendonk. Het doet alleszins niets af aan de moed en zelfopoffering van vele militanten en kaders in datzelfde Fort, in het verzet en in de Duitse concentratiekampen.

De onmiddellijke naoorlogse jaren vormden dan ook het ‘finest hour’ van cpn en kpb. In Amsterdam werd de cpn even de grootste partij en haar orgaan, De Waarheid, was het meest gelezen dagblad van Nederland. Nationaal werd bij de verkiezingen de kaap van de tien procent overschreden en het ledenaantal oversteeg de 50.000. Ook de kpb ging het voor de wind met een recordscore van 12 procent, weliswaar overwegend in Franstalig België. Ze werd opgenomen in de eerste vier naoorlogse regeringen waar de nieuwe sterke man, Edgard Lalmand, een van oorsprong Franstalige Antwerpenaar, minister van bevoorrading was. De partij telde in haar schoot en onmiddellijke omgeving academisch en artistiek talent zoals Aloïs Gerlo, de latere eerste rector van de Vrije Universiteit Brussel, en op de redactie van partijblad De Rode Vaan de romancier Louis Paul Boon. Maar de stalinistische achterdocht deed de partij snel in een zuiveringsgolf belanden. Vele nieuwkomers verlieten de partij weer. De achterdocht nam nog toe toen de Koude Oorlog begon en cpn en kpb constant doelwit werden van politie- en veiligheidsdiensten.

Vanaf dan werd een gestage achteruitgang ingezet. Toch bewaarden beide partijen dankzij een dosis ‘arbeiderisme’ een aanzienlijke aanwezigheid in de georganiseerde arbeidersbeweging, met aan de basis competente en geapprecieerde syndicalisten. De cpn drukte zijn stempel op sociale conflicten in Amsterdam, Groningen, Limburg, Rotterdam, Twente en de Zaanstreek. Voor de kpb waren dat de Antwerpse dokwerkers, de Gentse Kanaalzone, maar ook nieuwe industrie- en zoals de petrochemie in Antwerpen. Dat ‘arbeiderisme’ leefde binnen de partijen in spanning met de intellectuelen. Die moesten vaak aan een soort van boetedoening doen omdat ze niet uit de arbeidersklasse stamden en net daardoor hadden kunnen doorstuderen. Intellectuelen, intern misprijzend

[p. 184]

bourgeois of petit bourgeois genaamd, werden in basisinstanties van de partij vaak gewantrouwd en van hen werd meer dan wat lippendienst aan de proletarische zaak verwacht.

Mei '68 had in Vlaanderen een flamingantische insteek door de strijd om de Leuvense universiteit eindelijk Nederlandstalig te maken. Net als elders trad een nieuwe radicaliserende generatie op het voorplan. Voor het eerst kregen cpn en kpb ernstige concurrentie op hun linkerflank: jongeren die aan de hand van een nieuw paradigma - de Chinese Culturele Revolutie (en deels ook het oudere ‘trotskisme’) - de legitimiteit van de orthodoxe communisten betwistten. De schok was niet alleen ideologisch, maar ook cultureel. Provo en Maagdenhuisbezettingen, de tweede feministische golf, homorechten. Nieuwe formaties zoals het maoïstische Alle Macht aan de Arbeiders (amada) of de Kommunistische Eenheidsbeweging (ken) verweten de orthodoxe communisten tegelijkertijd niet revolutionair én niet stalinistisch te zijn. Na het twintigste partijcongres van de Sovjet-kp, waar Chroestjov zijn geheime rapport over de misdaden van Stalin had uitgebracht, hadden kpb en in mindere mate cpn stilaan wat meer afstand genomen van de Stalin-erfenis. Bij de cpn ging dat gepaard met het eindelijk opzij schuiven van De Groot, hoewel diens protegé Marcus Bakker nog lange tijd aan het roer zou staan. Het belette niet dat tal van getalenteerde studenten de partij zouden komen versterken en vernieuwen: Ton Regtien, Anet Bleich, Elsbeth Etty, Meindert Fennema, de laatste fractieleidster Ina Brouwer...

Ook in Vlaanderen wist de kpb, onder impuls van de kernfysicus Jef Turf, toch met de nieuwe radicalisering aan te knopen. Het eurocommunisme leverde daar het ideologische frame voor. Turf wist speelruimte te geven en trok jonge intellectuelen aan zoals de filosofen Ludo Abicht en Koen Raes die met het Vlaams Marxistisch Tijdschrift bruggen bouwden met het nieuwe jonge geweld. Uiteindelijk belandden velen van deze generatie bij de sociaaldemocratie of de groenen of trokken zich terug achter de muren van Academia, wat uiteindelijk ook in Nederland zou gebeuren.

In beide landen zadelt het wegkwijnen van de officiële communistische partijen ons op met een paradox. De mao-stalinistische organisaties die cpn en kpb met alle mogelijke middelen het label ‘communisme’ wilden ontfutselen, wisten te blijven. De inmiddels tot Socialistische Partij (sp) omgevormde ex-maoïsten baanden zich vanaf begin jaren tachtig een weg naar de institutionele Nederlandse politiek. De ondertussen tot Partij van de Arbeid (PvdA, niet te verwarren met de Nederlandse sociaaldemocratie) omgedoopte Amada brak recentelijk door in Wallonië en wint terrein in Vlaanderen. Maar beide partijen (de PvdA voerde nog campagne met de centrale slagzin ‘Goed dat er nog echte communisten zijn’) zagen zich, om te kunnen doorbreken, genoodzaakt afstand te nemen van hun originele ideologische referenties en weigeren

[p. 185]

vandaag het label ‘communisme’ waar ze nochtans zo hard voor knokten.

En zo lijkt het communisme na honderd jaar geen kinderen meer te hebben in de Lage Landen. Zij die communist waren, zijn er niet meer. Zij die het zo graag wilden zijn, worden daar liever niet meer aan herinnerd.