Streven. Jaargang 84

[p. 1025]

Podium
Herman Simissen
Uit de diepe put van het geheugen
Over Winterkind van Robert Vacher

Het is lang stil geweest rond de Nederlandse schrijver Robert Vacher (*1940). Vacher debuteerde verhoudingsgewijs laat, in 1988, met de goed ontvangen roman Grensgebieden. Hoofdpersoon van dit boek is de zeventienjarige Mattias Eligh, die wegloopt uit het Brabantse internaat waar hij naar school gaat, en zich vervolgens enkele weken schuilhoudt in de streek tussen Breda en Antwerpen. De titel van de roman verwijst enerzijds naar dit grensgebied, en anderzijds naar dat van de overgang tussen jeugd en volwassenheid. Mattias zoekt zijn toe-vlucht bij zijn zeven jaar oudere vriendin Dagmar, die op haar beurt een ingewikkelde verhouding heeft met Stef. Mattias bewondert deze Stef, die hem enerzijds inwijdt in het uitgaansleven van Breda, met veel drank en dronkenschap, en anderzijds in zijn leven als nestrover: hij verzamelt eieren van bij voorkeur zeldzame vogels. Maar Mattias is ook jaloers op Stef, want heimelijk is hij zelf verliefd op Dagmar. Zo ontwikkelt zich een soort driehoeksverhouding, die tot een abrupt einde komt als Dagmar - worstelend met een verleden waarin zij is misbruikt - een zelfmoordpoging doet en in een psychiatrische kliniek belandt.

Vier jaar na Grensgebieden publiceerde Vacher de verhalenbundel Vrije val, en in 2001 de reisroman Kai. Het decor van dit laatste boek wordt vooral gevormd door Indonesië en India, waar de ikverteller probeert Kai Deville op te sporen, in opdracht van diens tante. Deville is een eenzaat die door zijn ongebonden levensstijl een voorbeeld, zelfs haast een obsessie is voor de ikverteller. De verhouding tussen Kai en de ik-figuur herinnert zo enigermate aan de verhouding tussen Stef en Mattias in Grensgebieden. In Kai gaat Vacher bijna als een antropoloog te werk, met beeldende, zorgvuldige beschrijvingen van de natuur en vooral ook van de gewoonten en gebruiken van de bevolking in de gebieden waar zijn hoofdpersoon rondreist.

Pas onlangs verscheen, na ruim vijftien jaar, met de roman Winterkind

[p. 1026]

weer een nieuwe titel van Vacher. Wat onmiddellijk opvalt, is dat de auteur met dit boek terugkeert naar het decor van Grensgebieden: de streek rond Breda. Net als in Grensgebieden wordt in Winterkind het verhaal verteld van een jeugd in deze regio, waarbij niet - zoals bij Marcel Proust in A la recherche du temps perdu, waarop Vacher in het eerste hoofdstuk een toespeling maakt - een in de thee gedoopte madeleine de opmaat vormt voor een stroom aan herinneringen, maar het vluchtig zien van een vroegere klasgenoot die op een gracht voorbij schaatst: ‘uitgedaagd door de schim op het ijs die me verleidde nog één keer terug te gaan naar de verloren jaren van mijn jeugd [...]’.(blz. 9) Maar Winterkind heeft niet alleen het decor gemeen met Grensgebieden: er zijn verschillende thema's en motieven uit het debuut van Vacher die ook in deze nieuwe roman voorkomen. Zo heeft in beide boeken de hoofdpersoon een bepaald moeilijke verhouding met zijn afstandelijke vader, een strenge, zelfs autoritaire politieman met wie de hoofdpersoon maar sporadisch echt kan praten; leidt de moeder van de hoofdpersoon in beide boeken aan zware aanvallen van migraine, maar vormt zij desondanks het ankerpunt in zijn leven; leest de hoofdpersoon in beide boeken in onbewaakte ogenblikken in oude processen-verbaal die zijn vader op de zolder bewaart in een dekenkist; is naakt zwemmen in beide boeken een symbool voor het afwerpen van met name het ouderlijk gezag; en zijn beschrijvingen van de natuur, en met name van vogels, in beide boeken nadrukkelijk aanwezig.

Ondanks deze opvallende overeenkomsten met Grensgebieden is Winterkind een boek met een heel ander karakter: Grensgebieden beslaat een periode van niet meer dan drie weken in het leven van de hoofdpersoon, in Winterkind worden de jeugdjaren van de ik-verteller tot ongeveer zijn vijftiende jaar verteld. En anders dan in de debuutroman van Vacher staat in Winterkind niet zozeer de ontwikkeling van de hoofdpersoon centraal, maar betreft het een zorgvuldige en geduldige reconstructie van de jeugdjaren van de ik-verteller: vastleggen wat ‘ik uit de diepe put van mijn geheugen naar boven wist te halen’, (blz. 9) De auteur beschrijft deze jeugdjaren met dezelfde aandachtige, antropologische blik die Kai kenmerkt. Vanzelfsprekend spelen daarbij de herinneringen van de ik-figuur een belangrijke rol, maar niet minder, indirect, de herinneringen van anderen: verhalen die hem in de loop der jaren zijn verteld. Een indringend voorbeeld hiervan is hoofdstuk 8 waarin de eerste maanden uit het leven van de ik-figuur worden beschreven: hij werd geboren in de bitterkoude winter van 1940 - vandaar de titel van de roman -, vlak voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog. In de meidagen van 1940 brak in Breda paniek uit, toen van de ene kant Duitse legers naderden, en van de andere kant Franse troepen die de Nederlandse krijgsmacht dienden te ondersteunen bij de verdediging. De angst bestond, dat de stad midden in de vuurlinie zou komen te liggen, en vanwege dit dreigende gevaar adviseerde de gemeente

[p. 1027]

de bewoners Breda zo snel mogelijk te verlaten. Zo ontvluchtte ook de moeder van de ik-figuur hals over kop haar woonplaats - met vier kinderen: een meisje van acht, jongens van zes en vier, en de vier maanden oude baby. Waar haar echtgenoot was, wist zij niet: hij was als politieman immers juist in deze benarde omstandigheden aan het werk. De verwarring en angst van de moeder tijdens deze vlucht weet de auteur knap op te roepen, zo ook de opluchting als haar man haar en de kinderen de volgende dag weet terug te vinden en in veiligheid te brengen. De halfslachtige wijze waarop zij op haar vlucht hulp krijgt van een boer wordt raak beschreven, overigens zonder dat de lezer een afkeurend oordeel wordt opgedrongen. Een ander voorbeeld van de wijze waarop de auteur gebruik maakt van de herinneringen van anderen is de weergave van de diensttijd van de vader van de ik-verteller, met name zijn omgang met de legerpaarden, die al even gedetailleerd en knap wordt opgeroepen.

Uit dit alles moge blijken, dat Robert Vacher geen chronologisch verhaal vertelt: zijn ik-figuur geeft flarden van herinneringen, al associërend vanaf een nieuw startpunt aan het begin van elk hoofdstuk. De lezer wordt zo een veelkleurige verzameling herinneringen en anekdotes voorgeschoteld, die samen een beeld geven van de jeugdjaren van de ik-verteller. Op deze manier wordt een jeugd in grofweg de periode 1940-1955 beschreven, in het traditioneel katholieke Brabant, in de nadagen van het Rijke Roomse Leven.

Het katholieke geloof speelt uitdrukkelijk een rol in deze levensschets: de paters van de lagere school zagen in de ik-figuur een geschikte kandidaat voor het priesterschap, en zonder enige vorm van overleg met hemzelf werd hij als twaalfjarige door zijn ouders naar een kostschool gestuurd, met de bedoeling dat hij uiteindelijk tot priester zou worden gewijd. - Dit vertrek naar een kostschool betekent het einde van zijn vriendschap met Ron, met wie hij de laatste twee jaar van de lagere school intensief was opgetrokken. Later, na zijn vertrek naar de kostschool, had hij hem nooit meer gezien, maar Ron is de schaatser die hem in een flits voorbijrijdt op de gracht, waarmee de stroom herinneringen waaruit dit boek is opgebouwd in gang wordt gezet. Net als de verhouding tussen Deville en de ikverteller in Kai doet de verhouding tussen Ron en de ik-figuur in Winterkind enigermate denken aan de verhouding tussen Stef en Mattias in Grensgebieden. Zoals Stef in Grensgebieden, zoals Deville in Kai, is Ron in Winterkind degene die een soort rolmodel is voor zijn wat terughoudender vriend. - Maar vanaf het begin voelt hij zich niet thuis op de kostschool: het strikte dagritme dat hem wordt opgelegd, het gebrek aan vrijheid en het voortdurende toezicht, en vooral het ontbreken van enige vorm van roeping zijn de voedingsbodem voor een zich geleidelijk ontwikkelend verzet tegen het regime van de school. Dit begint met kleine dingen - niet mee willen doen met het voetballen tijdens de recreatie, misselijkheid voorwenden om tijdens een

[p. 1028]

viering in de kapel naar buiten te kunnen gaan en even, al is het maar tien minuten, ongestoord te kunnen rondwandelen. Geleidelijk wordt het gevoel van onbehagen sterker, overigens zonder dat het tot een echte rebellie komt, maar wel zozeer dat de ik-figuur zich voorneemt na de zomervakantie niet meer terug te keren naar de kostschool. Worstelend met de vraag hoe hij dit aan zijn zo strenge vader moet vertellen, neemt hij zijn moeder voorzichtig in vertrouwen. Zij vertelt, tot zijn verrassing en opluchting, dat zijn vader toch al voornemens was hem naar een andere school te sturen. Dit omdat zijn vader een pater van wie de ik-figuur op de lagere school les had gehad, had gearresteerd wegens misbruik van leerlingen; de paters van de kostschool behoorden tot dezelfde orde, en om deze reden wilde zijn vader hem niet langer aan hen toevertrouwen. Wat de ik-figuur angstvallig voor zijn ouders had verzwegen - en wat hij voor hen blijft verzwijgen - is dat hij ook zelf in zijn lagere schooltijd een slachtoffer van diezelfde pater was geweest, die hem had betast. Voor de ik-figuur is dit mede een reden, waarom hij als vijftienjarige kerk en geloof achter zich laat. Al spreekt uit dit boek zeker woede over het wangedrag van de pater, desondanks is het niet rancuneus van toon: de ik-figuur schrijft bijvoorbeeld met liefde over de klassieke muziek waarmee hij op school heeft kennisgemaakt, en over de intellectuele vorming die hij er heeft gehad. Vacher heeft zo geen ik-figuur geschapen die worstelt met zijn verleden, maar één die er met een mengeling van verwondering en aanvaarding op terugkijkt.

In Afrika bestaat de uitdrukking dat wanneer er een bejaarde sterft, er een bibliotheek wordt gesloten - zoveel verhalen die nooit meer zullen worden verteld en met de overledene verloren gaan. Robert Vacher houdt daarentegen met Winterkind een bibliotheek voorgoed open: de ik-verteller in zijn roman heeft tal van verhalen en herinneringen - van zijn vader, van zijn moeder, en van anderen - die hem ooit zijn verteld geduldig en aandachtig opgetekend. Verweven met de eigen herinneringen van de ik-figuur bieden zij een prachtig beeld van diens jeugd. Vacher schrijft verzorgd maar sober proza: hij is geen ‘mooischrijver’, maar vertelt zijn verhaal in eenvoudige bewoordingen, en blijft dicht bij de spreektaal. Het sporadische gebruik van dialectwoorden - bijvoorbeeld de bijnaam ‘de Kuus’, het varken, voor een al te dikke priester - draagt bij aan het authentieke karakter van de vertelling. Het tempo van het boek ligt laag: de schrijver gunt de lezer de tijd de verleden wereld die hij beschrijft, rustig te leren kennen. ‘Kleine kroniek van een jeugd’ luidt de ondertitel van Winterkind, maar het boek biedt meer: het geeft een aandachtig beeld van wat opgroeien in een katholieke provinciestad in de naoorlogse jaren inhield.

[p. 1029]

Literatuur

Robert Vacher, Winterkind. Kleine kroniek van een jeugd, Aldus Boek Compagnie, Almere 2017, 275 blz., paperback, isbn, 19,99 euro.

Robert Vacher, Grensgebieden. Roman, De Bezige Bij, Amsterdam, 1988, 232 blz.

Robert Vacher, Vrije val. Verhalen, Prometheus, Amsterdam, 1992, 228 blz.

Robert Vacher, Kai, Prometheus, Amsterdam, 2001, 331 blz.