Streven. Jaargang 84

[p. 1021]

Podium
Wilco Versteeg
Geschonden Wereld
Braguino en de onmogelijkheid samen te leven

When one's friends hate each other how can there be peace in the world?
Ezra Pound, Canto CXV

Samenleven is geen sinecure. Het lijkt bij tijd en wijle onmogelijk om te leven in een maatschappij die niet alleen bedreigd wordt door ongrijpbare grootheden als klimaatverandering en terrorisme, maar ook inwendig wordt verscheurd langs maatschappelijke, politieke en religieuze breuklijnen. Zulke tijden zijn een rijke voedingsbodem voor onrealiseerbare utopieën, maar ook voor een zoektocht naar nieuwe samenlevingsvormen. Deze zoektocht naar authenticiteit uit zich vaak, paradoxaal genoeg, in een teruggrijpen op het vroegere. Dit verklaart ten dele de toenemende populariteit van pre-digitale technologieën als lp's en polaroids, maar ook in de wens komaf te maken met het gehaaste stadsleven en weer in contact te komen met de natuur, en zich bewust te worden van de breekbaarheid van het leven. Westerse samenlevingen lijken oude vormen beu en zoeken naar een leven dat ingebed is in het gemeenschappelijke, een leven waarin de behoefte aan betekenis niet door relativisme of de harde werkelijkheid in de kiem wordt gesmoord. Braguino ou la commununauté impossible (2017), een multimediaal documentaireproject bestaande uit een boek, een film en een tentoonstelling van de Franse kunstenaar Clément Cogitore, brengt een samenleving in beeld waarin dit voor het grijpen lijkt, maar die ons toch blijft ontglippen. Braguino is het verhaal van elke westerse samenleving die worstelt met eenheid en verscheidenheid, met traditie en vernieuwing, met een noodgedwongen versplintering en de veroordeling er met de medemens er iets van te moeten maken.

In Braguino volgen we de familie Braguine. Vanaf de jaren zeventig wonen deze zogenaamde ‘Oud Gelovigen’ in de Siberische wildernis op 700 kilometer afstand van de bewoonde we-

[p. 1022]

reld. Het werk van Cogitore toont op impressionistische wijze hun leven: het begint met een onheilspellende droom over verdrijving uit hun paradijs, en toont het samenleven in zijn dagelijkse wonderlijkheid: van het eten, tot de jacht, tot het spelen van de kinderen. Hoewel taal in de vertelling ondergeschikt is aan het visuele, krijgen we mondjesmaat inzicht in de drijfveer zich zo radicaal van de maatschappij af te keren. Anders dan sommige Oud Gelovigen echter, zweren deze geportretteerden de moderniteit niet geheel af: ze hebben een motorboot voor de jacht en een satelliettelefoon voor noodgevallen. Inmiddels leven er drie generaties, waarvan de jongste generaties bijna volledig analfabeet zijn en zelden contact met buitenstaanders hebben gehad.

Tot zover lijkt het leven van de familie Braguine paradijselijk: op zichzelf aangewezen, maar ook geheel zelfvoorzienend en levend in het ritme van de natuur. Maar de utopie duurt niet lang. Wat begint als een stille rebellie tegen de maatschappij, mondt uit in de herschepping van die maatschappij, inclusief haar kleinzerige kanten. De maatschappij waarvan ze zich afgekeerd hebben, rukt met rasse schreden op naar Braguino (dat zoveel betekent als ‘De plek van de Braguine’). In de vorm van klimaatverandering zorgt ze voor het verdwijnen van hun leefwereld, de flora en fauna waarvan ze afhankelijk zijn voor hun levensonderhoud; de komst van buren, verre familie die na vijftien jaar eenzaamheid naast hen komt wonen, maakt van de eens zo paradijselijke ballingschap een nachtmerrie.

Al jaren leven deze twee families, de enige mensen in de wijde omtrek, op voet van oorlog. Honderden kilometers van de bewoonde wereld worden grenzen opgetrokken. Zo nemen door het gebrek aan contact met elkaar, de angst en paranoia toe. Beide families zijn Oud Gelovigen, een groep die zich vanaf het midden van de zeventiende eeuw en vooral sinds Peter de Grote afzet tegen de Russisch Orthodoxe kerk. Ze kennen een eeuwenlange traditie van verdrijving en vervolging, maar ook van zelfdestructie: liever sterven ze dan zich over te geven aan een door hen als corrupt ervaren kerk en haar antichristelijke leiders. Een mogelijk gewelddadige uitbarsting ligt in elk beeld van de documentaire op de loer: dit geweld komt van buiten, van de buren en de door hen ontvangen jagers uit de grote stad, maar ook van binnen, van de zelfdestructieve impuls liever het paradijs te vernietigen dan het te delen. Braguino doet wat sfeer betreft denken aan Apocalypse Now (1979) met als verschil dat in deze film de afgelegen samenleving van Kurtz vanaf het begin op geweld en koloniale overheersing is gebaseerd. De samenleving die de Braguine voorstaan is gebaseerd op de simpelste voorschriften uit het christendom. Als samenleven hier al onmogelijk is, waar kan het dan wel?

In de documentaire krijgen we alleen de kant van Braguine te zien. De buren leren we slechts kennen door de verhalen die over hen worden verteld: volgens Sasha Braguine, het hoofd van

[p. 1023]

de familie, hebben ze een complex militair afluistersysteem opgezet, bezitten ze een enorm arsenaal aan wapens, en jagen ze zonder scrupules op alles wat beweegt zodat de Taiga onder hun aanwezigheid zucht. Ze zijn kortom in alles het tegengestelde van het zelfbeeld van de Braguine: zij leven sober, jagen niet meer dan absoluut noodzakelijk en leven in harmonie met hun leefwereld. Er is een uitzondering op deze strikte scheiding tussen de families: als de ouderen van beide families gaan jagen, worden de kinderen op een eiland in de rivier gezet zodat ze door het water en door honden beschermd worden tegen wilde dieren. De kinderen zien elkaar dagelijks en lijken soms het contact aan te gaan, maar wederzijds onbegrip houdt hen ook tegen samen te spelen.

Cogitore is een veelzijdig kunstenaar die in zijn werk, of het nu de documentaire Parmi nous (2011) is waarin hij onderduikende vluchtelingen volgt, of het fictieve werk Ni le ciel, ni la terre (2015) over een Franse legereenheid, zoekt naar de mystiek van het alledaagse, naar het mysterie dat onzichtbaar in elk bestaan aanwezig is maar juist door zijn alledaagsheid niet als zodanig herkend wordt. Dit religieuze aspect is ook in Braguino op een paradoxale manier zeer sterk aanwezig: het is een film over het religieuze, maar religie zelf is afwezig. Bij de Braguine is alles, tot in de kleinste handeling, sacraal en staat het in het teken van het hogere: door deze alomtegenwoordigheid van het sacrale fundament onder hun leven, is geen verheven theologie nodig: de theologie zit in elke geste. Om herinnerd te worden aan de eenzaamheid van het aardse bestaan, aan de nietigheid van de mens tegenover de natuur, en aan de gevaren van het pioniersbestaan, hebben zij, roependen in de woestijn, zich verzettend tegen een verdorven, geschonden wereld, geen psalmen nodig.

De kijker krijgt de heiligheid van het alledaagse het duidelijkst te zien in een indrukwekkende scène die de berenjacht toont. Na het uit zijn lijden verlossen van een in de val gelokte beer, krijgt de jachthond als bewijs van bewezen diensten bloed op zijn witte vacht gesmeerd, en ontleden vader en zoon het dier van zijn ledematen, ingewanden, poten, vacht en hoofd. Alles wat niet wordt gebruikt, wordt in het bos begraven na een ritueel dat bestaat uit gebed en dankzegging. Deze scene wordt gescharnierd met het plotse landen van een helikopter. Hieruit stappen enkele mannen die tot de tanden bewapend zijn en, als een ware koloniale macht, het beschermde bos in trekken om een weekend te jagen. Als de Braguine protesteren, krijgen ze een watermeloen aangeboden ter genoegdoening. Als dit hen niet stil krijgt, worden ze beledigd en bedreigd: wie zijn zij dat ze zeggen hier te wonen, wie denken zij te zijn als zij de bezoekers iets in de weg willen leggen? De maatschappij en haar eigen logica van uitbuiting doet bruut haar intreden in het toch al door haat en nijd verscheurde paradijs.

Cogitore is als verteller afwezig in Braguino: hij drukt zijn stempel op het verhaal door de montage, maar ook daarin probeert hij geen dwingende interpretatie te geven. Hierdoor

[p. 1024]

onderkent en ondergraaft hij het probleem van de etnografische blik die bij dit soort projecten op de loer ligt: een buitenstaander daalt neer in een zogenaamd authentieke samenleving en verheft het uitzonderlijke van die cultuur tot definiërende aspecten. Daarentegen toont Cogitore in deze kleine samenleving enkele fundamentele eigenschappen: de noodzaak tot samenleven, maar ook het scheppen van vijandbeelden die betekenis geven aan de eigen gemeenschap maar los kunnen staan van de werkelijkheid, en de behoefte aan rituelen. In individualistische, rationele samenlevingen denkt men van dit soort zaken vaak dat ze onnodig zijn, quod non. Een vergelijking met de documentaire Bells from the Deep. Faith and Superstition in Russia (1993) van Werner Herzog dringt zich op bepaalde momenten op. Ook Herzog is op zoek naar het religieuze in Rusland en zoekt naar een zogenaamde Russische ziel, naar het mystieke en sublieme in hoe mensen hun werkelijkheid vormgeven. Herzog zoekt echter vooral marginale fenomenen binnen de Orthodoxe kerk op: gebedsgenezing, de zoektocht naar een verdwenen heilige stad, en iemand die zich Christus waant en gekleed gaat als een Jezus op een matig uitgevallen bidprentje. Hij zoekt het sacrale in het uitbundige, de religie in het religieuze. Deze twee documentaires lijken te communiceren. Een zichzelf Jezus wanende figuur in het werk van Herzog preekt voor een wijds landschap over de schrift en stelt dat een centrale leerstelling ondanks eeuwenlange uitleg nooit begrepen is:

‘Houd van uw God, en van uw buren, maar waar is deze liefde?’ Een vergelijking tussen Bells from the Deep en Braguino maakt duidelijk dat bij Herzog het kwaad van binnen komt: de mens is door de duivel en zijn eigen wanen bezeten en heeft geen andere keus dan hieraan gehoor te geven. Bij Cogitore ontstaat het kwaad in de relatie met de buitenwereld: de hel zijn niet de anderen, maar het contact met het andere dat altijd corrumpeert.

De film, het boek en de expositie van Cogitore eindigen met de stemmen van de buren die, anders dan gedacht, een ontroerend kinderversje opzeggen over een radioverbinding. Gloort er dan toch hoop? Nee, Braguino is een uitermate donker project: een verdorven moderniteit stoot door tot in de verste uithoeken van de wereld en zal uiteindelijk elk alternatief onmogelijk maken; klimaatverandering doet de rest in het vernietigen van een diverse leefomgeving waarin de mens, dankzij zichzelf, het onderspit delft. Braguino is geen pleidooi en zit als documentaire dichter tegen een vermolmd sprookje dan tegen een politiek of maatschappelijk protest. Juist hierdoor slaagt het project erin, zijn boodschap te tonen: elke terugtrekkende beweging uit de maatschappij, hoe verleidelijk ook, ontslaat de mensheid nooit van haar taak samen te leven en zorg te dragen voor het geheel. Braguino is het verhaal van een nieuwe wereld die al lang achter ons ligt.