Streven. Jaargang 84

[p. 1010]

Forum
Jonathan Lambaerts
[Voor]beeldige theologie: HBO's ‘The Young Pope’

Afgelopen jaar bracht het Amerikaanse betaalkabeltelevisienetwerk hbo, in samenwerking met zijn Europese partners Sky Atlantic en Canal+, de serie ‘The Young Pope’ uit. De serie gaat over het beginnend pontificaat van de fictieve paus Pius xiii. In Nederland en Vlaanderen ging deze serie vooralsnog onopgemerkt voorbij. Ze werd niet geprogrammeerd door een van de publieke zenders, en is enkel via bepaalde abonnementen of online beschikbaar. Dit is jammer, want de serie is een pareltje, zowel visueel als theologisch.

Paolo Sorrentino (bedenker, schrijver en regisseur) en zijn crew schreven een wervend verhaal over geloofsgroei, dat zich afspeelt tegen de achtergrond van de rooms-katholieke traditie. Het is een verhaal geworden dat deze rijke traditie verbindt met de rijkdom van de eigentijdse cultuur. Deze kruisbestuiving levert scènes op met een grote amusementswaarde. Zo ziet voortaan iedereen in gedachten zijn parochiepriester zijn liturgische gewaden aantrekken op de tonen van lmfao's ‘Sexy And I know It’. De wisselwerking tussen de katholieke geloofstraditie en de hedendaagse kunsten toont vooral de verborgen spiritualiteit van de zogenaamde seculiere cultuur, en houdt zo een spiegel voor. De mens is en blijft een zinzoeker.

Hier speelt Sorrentino verder op in. Op subtiele wijze verleidt hij zijn kijkers met een visuele pracht en een vermakelijk spel met betekenislagen, dat na verloop van tijd wat oppervlakkig aanvoelt. Tegelijk verwerven de personages die eerder als figuranten in dit schouwspel werden ervaren, plots een onbevattelijke diepgang. Deze omwenteling blijkt zo niet toevallig, maar wel de rode draad doorheen de serie te zijn. Geloofsgroei, zo lijkt Sorrentino te suggereren, is het ontgroeien van uiterlijkheden en het ontdekken van de spirituele diepte die in de (klein)menselijkheid verscholen ligt.

‘The Young Pope’ begint bij de verkiezing van een nieuwe paus. De keuze van het College van Kardinalen valt onverwachts op de jonge aartsbisschop

[p. 1011]

van New York, Lenny Belardo (meesterlijk neergezet door Jude Law). De verkiezing van de eerste Amerikaanse paus in de geschiedenis van de roomskatholieke kerk doet het Vaticaan op zijn grondvesten daveren. Al vanaf het eerste moment wordt duidelijk dat de jonge paus van plan is om de teugels strak in handen te nemen, en de kerk in een nieuwe richting te doen inslaan. Of eerder een oude...

De naam die de jonge paus aannam na zijn verkiezing, Pius xiii, roept een associatie op met de meer behoudsgezinde vleugel binnen de kerk en het lijkt ook hun agenda die hij wil uitdragen. Pius xiii bindt vrijwel onmiddellijk de strijd aan met de ‘onzuiverheden’ binnen de kerk, te beginnen met de curie waar hij machtsbeluste en praalzuchtige kardinalen uitrangeert. Dit levert dolkomische scènes op, zoals die waarin hij kardinaal Ozolins zichzelf met behulp van een spelletje naar Alaska laat verbannen. En ongemakkelijke scènes, zoals wanneer hij de prefect van de Congregatie voor de Bisschoppen confronteert met zijn homoseksualiteit. De verkregen bekentenis van de prelaat betekent naar alle waarschijnlijkheid zijn ontslag, want de jonge paus eist rechtlijnigheid in de leer en de toepassing ervan. Een christen leeft immers door middel van zijn voorbeeld. Pius xiii zet de puntjes op de doctrinaire i en verbiedt iedere toegeeflijkheid aan de heersende tijdsgeest. De kerk zal onverzettelijk zijn in haar leer, of zij zal niet zijn. Het risico dat zij hierdoor een minderheidskerk wordt, neemt deze paus er graag bij.

Het lijkt in zekere zin zelfs zijn voornemen. Hij wil de tijdsgeest die door het Vaticaan dwaalt, opnieuw buiten krijgen. De kerk hoort tegenover de wereld te staan, en er niet middenin. Het Evangelie getuigt van een andere wereld, en hier valt wat Pius xiii betreft niet over te onderhandelen. Als de kerk werkelijk de hoeder is van een universele waarheid, dan is een verzoening met de seculiere waarden die ermee in strijd zijn onmogelijk. Hiermee trekt de jonge paus niet alleen een streep door de toenaderingspolitiek met de moderne wereld van zijn ijdele kardinaal-staatssecretaris Voiello, maar eveneens door die van de heersende theologische opvattingen, belichaamd door zijn mentor kardinaal Spencer.

Het consequente denken en handelen van de paus oefent een bizarre aantrekkingskracht uit, en het is als kijker moeilijk om geen sympathie op te vatten voor deze jonge revolutionair (of contrarevolutionair) die met de bezem door de Vaticaanse Pegasusstal gaat. ‘The Young Pope’ ontlokt bij de kijker een goedkeuring voor het project van een moreel rechtlijnige en standvastige kerk. Dit is een opmerkelijke vaststelling in een tijd waarin verzet tegen instituties hoogtij viert en iedereen zweert bij een radicaal zeggenschap over het eigen leven. Op slinkse wijze weet de jonge paus het verlangen dat hieraan ten grondslag ligt naar boven te brengen.

Pius xiii hekelt hoe God tot een nevenfiguur in zijn eigen kerk is geworden, en is vastberaden om Hem op-

[p. 1012]

nieuw centraal te plaatsen. Intrigerend is hoe hij dit doet door middel van een filosofie (of eerder een marketingstrategie) van afwezigheid. Zo weigert Pius xiii om zichzelf tot gezicht van de kerk te laten maken. Tot wanhoop van zijn entourage vertikt hij het om zich te tonen aan het grote publiek. Er mogen geen foto's van hem gemaakt of verspreid worden, geen souvenirs met zijn gezicht erop verkocht worden (een steek onder water richting de commerciële geest in het Vaticaan?).

Journalisten, maar ook de publieke opinie, raken alsmaar meer geïntrigeerd en geënerveerd, door deze onzichtbare paus. Hun verlangen brandt vurig, maar leidt zoals bij ieder verlangen dat niet wordt ingelost, tot frustratie. De jonge paus confronteert zo wel met een harde waarheid. Het doet er eigenlijk niet veel toe wie paus is, laat staan hoe hij eruit ziet. De kerk heeft al een gezicht, een eeuwig gezicht, en het gelaat van het instituut is het enige dat ertoe doet. Het gezicht van de paus, zijn woorden, zijn daden, ... zijn onbelangrijk - als het tenminste God is die gezocht wordt, en niet de bevrediging van sensatielust. Pius xiii legt onze hypocrisie bloot. Als het God was die de hedendaagse mens zocht, dan zou hij niet zo gemakkelijk te bespelen zijn, want God liet zich kennen in zijn Zoon en zijn geboden zijn duidelijk. Dit laatste laat de jonge paus niet na te benadrukken in zijn ingesproken toespraken, of de verklaringen die hij door derden laat brengen.

Toch doet deze afwezigheidsstrategie meer dan enkel onze tijd confronteren met haar hang naar sensatie of haar hypocrisie. De aanhoudende stilte ontbloot het verweesde karakter van ons hart. De eigentijdse mens zoekt houvast. De aantrekking die Pius Xiii op ons als kijker uitoefent, en de radeloosheid die zijn afwezigheid bij zijn kudde teweegbrengt, verraadt zo misschien bovenal ons onuitgesproken verlangen naar wie Pius xiii door zijn afwezigheid aanwezig stelt: God. Tegelijk stoot zijn afwezigheidsstrategie hier op haar grenzen, want door zelf afwezig te blijven weigert Pius xiii aan dit herontdekte verlangen tegemoet te komen.

Het keer- en tegelijk hoogtepunt komt tijdens een pastorale reis naar Afrika (een hachelijke onderneming voor een paus die niet gezien wil worden). De hamvraag is of Pius xiii zich voor het eerst zal laten zien. Die hoop maakt al snel plaats voor teleurstelling, wanneer in een voetbalstadion iedereen zit te wachten op de komst van de paus, maar er nergens enige beweging te bespeuren valt. Plots galmt de stem van Pius xiii door de luidsprekers. Weer een opgenomen toespraak, weer een donderpreek zo blijkt. Zijn toehoorders buigen gelaten het hoofd, en ondergaan.

De toespraak van de paus begint inderdaad opnieuw met het benoemen van de tekortkomingen van de hedendaagse mens. Hij wijst op ieders verantwoordelijkheid voor het onrecht waarvan hij tijdens zijn reis getuige was. Dan verandert plots zijn toon, als een onverwacht briesje dat verlossing brengt op een warme zomerdag. Pius Xiii houdt zijn toehoorders niet langer

[p. 1013]

alleen een spiegel voor, maar biedt ook een perspectief. De mens is dan wel verantwoordelijk voor oorlog en geweld, maar hij is ook in staat om vrede te stichten. Dit is geen droom, maar iets dat binnen ons bereik ligt. Als de mens zich hierop toelegt, houdt Pius xiii hen voor, dan zal hij God vinden. God kan inderdaad niet in afwezigheid worden gevonden, maar in de betrokkenheid op en de inzet voor elkaar. God is, zoals Pius xiii altijd al verdedigde, niet van deze wereld, maar Hij heeft hier wel zijn tent opgeslagen. Hij is dan ook in deze wereld te vinden.

Tijdens de nachtelijke terugvlucht naar Italië begeeft de jonge paus zich onder de slapende journalisten die zijn meegereisd. Een beetje zoals een vader die aan de slaapkamerdeur van zijn slapende kinderen halthoudt om zich ervan te vergewissen dat alles in orde is. Eén journalist is nog wakker. Zijn gezicht licht op wanneer hij de paus ziet. Het inzicht rijpt bij Pius xiii dat de nood aan zichtbare tekens van God geen uiting zijn van een gebrekkig of sensatiebelust geloof, maar een erkenning van de eigen machteloosheid en de bereidheid om te vertrouwen op iets buiten zichzelf. In de geloofszwakte schuilt eigenlijk kracht.

Zijn principiële hardheid brokkelt af, en zijn jeugdige rechtlijnigheid wordt ingeruild voor een vaderlijk begrip. De jonge paus neemt eindelijk de rol van herder op in plaats van die van profeet, en aanvaardt de (klein)menselijkheid van het geloof. Want dat is wat de mens in relatie tot God is: een kind. Dit inzicht dat Pius xiii tot mildheid stemt, plaatst heel de kerk in een ander licht. Haar vermeende hypocrisie laat zich nu herkennen als een tegemoetkoming aan de uiteenlopende verlangens en noden binnen de geloofsgemeenschap. Volgestouwde souvenirwinkels, samengepakte massa's op het Sint-Pietersplein, een rondrijdende en wuivende paus, ... het krijgt plots allemaal iets genadevols.

Zo draait Sorrentino opnieuw de rollen om. De kritische ondertoon in ‘The Young Pope’ die zich eerst leek aan te sluiten bij het heersende sentiment ten aanzien van de kerk, richt zich nu tot de kijker die vanuit zijn luie zetel oordeelt. Misschien is het niet de kerk die meer menselijk moet worden, maar de eigentijdse mens die net als Pius xiii zijn jeugdige rechtschapenheid nog moet ontgroeien?

‘The Young Pope’ is (voor)beeldige theologie in alle betekenissen van het woord. De serie bewijst dat bespiegelingen over God en de mens niet enkel in boeken en stoffige aula's thuishoren, maar dat ook visuele media zich er uitstekend toe lenen. Alsook dat theologie een breed publiek kan aanspreken, als de juiste toon maar wordt aangeslagen. Op een heel herkenbare, ontroerende en bijna kwetsbare manier geeft de serie de worsteling weer van de hedendaagse mens met het religieuze, het goddelijke en met zichzelf. Deze gelaagdheid van de serie maakt dat zij voor elk wat wils heeft. ‘The Young Pope’ is dan ook een aanrader voor zowel de culturele meerwaardezoeker als de spirituele zinzoeker.