Streven. Jaargang 84

[p. 1002]

Forum
John A. Dick
Amerikaanse civil religion

Sommigen hebben beweerd, en beweren nog, dat het christendom het Amerikaanse nationale geloof is. Anderen daarentegen dat het christendom, het deïsme van de Founding Fathers en andere godsdienstige tradities in de Verenigde Staten Amerikanen al lange tijd inspireren middels een nogal veralgemeende religie van de American way of life.

Ik merk op dat er inderdaad een uitgewerkte en geïnstitutionaliseerde civil religion bestaat in Amerika, naast - en duidelijk onderscheiden van - de gevestigde godsdienstige tradities. De woorden en daden van de Founding Fathers en van de eerste paar presidenten gaven vorm aan en kleurden de toon van de Amerikaanse civil religion, die sindsdien steeds bleef gehandhaafd. De Amerikaanse civil religion is een diep gevoelde en sterk patriottische algemene verbondenheid met de natie. Zij wedijvert niet met de gevestigde godsdiensten maar bestaat daarnaast, en wordt erdoor gesteund. Dit maakt allemaal deel uit van hoe de Amerikanen godsdienst beleven. Mensen die buiten de Verenigde Staten opgroeiden, zoals mijn Europese vrienden, kunnen dit maar niet begrijpen. Zij hebben heel andere ervaringen met godsdienst. Ik wil niet arrogant zijn, maar er is iets unieks aan de Amerikaanse ervaring.

De idee van civil religion stamt uit het werk van Jean Jacques Rousseau, met een naklank in Alexis de Tocqueville. Deze idee kreeg voor het eerst grote betekenis voor de sociaal-wetenschappelijke bestudering van godsdienst in Amerika door de publicatie van het essay ‘Civil religion in America’, in 1967 geschreven door de godsdienstsocioloog Robert Bellah (1927-2013). ‘Terwijl sommigen beweren dat het christendom het nationale geloof is’ merkte Bellah op, ‘beseffen maar weinigen dat er in Amerika in feite naast de kerken een uitgewerkte en geïnstitutionaliseerde civil religion bestaat’. (Een paar jaar geleden had ik het genoegen een aantal informele gesprekken te voeren en te lunchen

[p. 1003]

met Bellah, toen hij onze universiteit in Leuven bezocht.) De civil religion in de Amerikaanse cultuur is uniek omdat zij zich niet richt tot een bepaalde maatschappelijke groepering, maar tot de samenleving als geheel; of, zoals de Engelse schrijver G.K. Chesterton ooit opmerkte, ‘De Verenigde Staten zijn een “natie met de ziel van een kerk”.’

Alle godsdiensten hebben bepaalde gemeenschappelijke kenmerken: een god of een transcendent beginsel; heilige objecten en symbolen die de bevolking steun bieden en verenigen in hun opvattingen; feestdagen en rituelen die mensen verenigen en verbinden met het transcendente; godsdienstige leiders zoals priesters en dominees; heilige plaatsen en gedenkplaatsen; heiligen of heldhaftige heilige mensen; en gewijde geschriften.

De Amerikaanse civil religion heeft deze kenmerken. Een geloof in de Goddelijke Voorzienigheid die waakt over Amerika: ‘God zegene Amerika’. Heilige objecten zoals de Amerikaanse vlag en het bankbiljet. Een geloof in Amerika zelf, als object van religieuze verering; Amerikaanse feestdagen zoals de Fourth of July, Memorial Day, Thanksgiving, enzovoort. Op tal van manieren fungeert de Amerikaanse president - die president werd met de hand op de Bijbel - als een nationale hogepriester. Franklin D. Roosevelt fungeerde zo, met zijn New Deal en zijn praatjes-bij-het-haardvuur. Heilige plaatsen, zoals het Lincoln Memorial, de nationale begraafplaats Arlington waar de ‘martelaren’ zijn begraven, het Washington Monument, Mount Rushmore, enzovoort. Heiligen, zoals de heiligen George Washington en Abraham Lincoln. We herdenken hen jaarlijks met een dag op de kalender. (Ik denk niet dat er ooit een heilige Donald Trump zal zijn, maar men weet nooit.) De Amerikaanse heilige documenten zijn uiteraard de Grondwet en de Onafhankelijkheidsverklaring. Het is niet verwonderlijk dat het Nationaal Archief de vorm heeft van een basiliek, en dat de gewijde geschriften van de natie tentoon worden gesteld in een beschermende schrijn die lijkt op een altaar.

Tot aan de Burgeroorlog (18611865) richtte de Amerikaanse civil religion zich vooral op de Amerikaanse Revolutie. Dit was het laatste bedrijf van een Uittocht uit de oude wereld overzee. De Onafhankelijkheidsverklaring en de Grondwet werden beschouwd als nieuwe heilige teksten; en Washington was de van Godswege aangestelde nieuwe Mozes die zijn volk wegleidde uit de tirannie van de oude wereld.

Met de Burgeroorlog kwamen er nieuwe thema's van dood, opoffering en wedergeboorte binnen in de Amerikaanse civil religion. Deze werden gesymboliseerd in leven en dood van Abraham Lincoln; en, aan het einde van de Burgeroorlog, in een reeks gebeurtenissen als de Goede Week van de civil religion. Generaal Robert E. Lee van de Confederatie gaf zich over aan generaal Ulysses S. Grant op 9 april 1865 - Palmzondag. Toen hij op Goede Vrijdag. 14 april, werd neergeschoten, vergoot president Lincoln zijn bloed voor zijn land; Lincoln overleed

[p. 1004]

op zaterdag, en zo begon de volgende dag, Pasen 1865, de ‘Reconstructie’ de wederopstanding onder president Andrew Johnson.

Een paar jaar voor zijn eigen dood begreep de Amerikaanse dichter Robert Lowell (1917-1977) de betekenis van Lincoln voor de civil religion, en gaf het volgende ter overweging:

De Gettysburg Address is een symbolische en sacramentele handeling. Lincoln stierf symbolisch in zijn woorden, zoals de soldaten van de Unie werkelijk stierven - en zoals ook hij aanstonds zou sterven. Door zijn woorden gaf hij het slag-veld een symbolische betekenis die het tot dan niet had. Aan ons en ons land liet hij de idealen van Jefferson van vrijheid en gelijkheid na, samengebracht met de christelijke opoffering door dood en wedergeboorte. Ik denk dat dit een betekenis is die verder gaat dan iedere sekte of geloof, verder dan oorlog en vrede, die nu deel uitmaakt van onze levens als een uitdaging, hindernis en hoop.

Na de Burgeroorlog was vanwege het grote aantal oorlogsslachtoffers de oprichting nodig van verschillende nationale begraafplaatsen. Hiervan werd de nationale begraafplaats Gettysburg, opgedragen aan de beroemde toespraak van Lincoln, alleen overschaduwd door de nationale begraafplaats Arlington, die werd begonnen op het landgoed van Robert E. Lee, tegenover Washington aan de rivier.

Memorial Day kwam voort uit de Burgeroorlog. Memorial Day brengt mensen en plaatselijke gemeenschappen samen in een gezamenlijke viering, net zoals Thanksgiving Day, die tijdens het presidentschap van Lincoln werd ingesteld als jaarlijkse feestdag, en dient om gezinnen binnen de Amerikaanse civil religion te laten deelnemen aan de viering van eenheid en dank-baarheid voor de zegeningen van de Goddelijke Voorzienigheid.

Het Amerika van na de Tweede Wereldoorlog was een goede voedingsbodem voor de Amerikaanse civil religion; en president Dwight David Eisenhower een krachtige voorspreker. Met de steun van mensen als dominee Norman Vincent Peale en dominee Billy Graham gaf Eisenhower leiding aan een stevige borging van de plaats van de godsdienst in het publieke leven. Dit zelfs, zoals hij zei, ook wanneer het hem niet uitmaakte om welke godsdienst het ging. Hij begon met het jaarlijkse ontbijtgebed van de president, en met de gewoonte van presidenten om toespraken te beëindigen met ‘God zegene Amerika’ Met de steun van Eisenhower nam het Congres een voorstel aan om ‘onder God’ toe te voegen aan de Eed van Trouw, en ‘In God We Trust’ (‘We vertrouwen op God’) op alle muntgeld. Slechts weinig Amerikanen waren hierop tegen. Protestanten en katholieken waren tevreden, en joodse Amerikanen konden wel leven met de vage publieke religiositeit van Eisenhower.

[p. 1005]

Een indertijd heel populair uitvloeisel van de civil religion was dominee Norman Vincent Peale met zijn ‘Positief Denken’-relipsychiatrie. Peale, die in 1993 overleed, was vermoedelijk de meest beroemde kerkelijke waardigheidsbekleder in de Verenigde Staten in de jaren veertig en de vroege jaren vijftig. Toen Donald Trump een kind was, bezocht het gezin Trump geregeld de Marble Collegiate Church van Peale in Manhattan. Jaren later, in 1977, zegende Peale het eerste huwelijk van Trump met Ivana in. Overigens was het ook Norman Vincent Peale die Trump leerde reclame voor zichzelf te maken, en zichzelf te vereren.

Sinds de vroege negentiende eeuw is de Amerikaanse civil religion overwegend activistisch, moralistisch en sociaal, veeleer dan contemplatief en theologisch. De Amerikaanse civil religion was nooit antiklerikaal of militant werelds. Zij heeft voortdurend geleend uit bestaande religieuze tradities, maar zo, dat de gemiddelde Amerikaan nooit een tegenstelling tussen beide zag. Daardoor is de civil religion nooit gestuit op tegenstand vanuit de kerken, en in staat geweest sterke symbolen van nationale eenheid te scheppen, en diepe lagen van persoonlijke inzet voor nationale doeleinden aan te boren. Ik ben niet tegen privéscholen als zodanig, maar in dit opzicht moet men echt erkennen dat openbare scholen hebben bijgedragen aan het vormen van de waarden van de civil religion. Zij zouden niet moeten verdwijnen.

Het geheel van de Amerikaanse civil religion wordt geschraagd door Bijbelse archetypes van beslissende betekenis: de Uittocht, het Uitverkoren Volk, het Beloofde Land, het Nieuwe Jeruzalem, de Offerdood en Wedergeboorte. Maar hoe moeten de mensen deze thema's tegenwoordig begrijpen? Begrijpen zij deze goed? Zelfs Robert Bellah merkte jaren geleden al op ‘dat de civil religion niet altijd wordt ingezet voor waardige doeleinden’. Vandaag de dag zien we dat zij wordt gebruikt om, op nogal fanatieke, fundamentalistische wijze, racisme, politiegeweld, homofobie, vrouwenhaat en vreemdelingenhaat te rechtvaardigen. Er zullen altijd mensen zijn als Pat Robertson, die nog onlangs zei: ‘Je kunt die linkse colleges niet toevertrouwen dat ze je kinderen opleiden. Je stuurt je zoon naar zo'n links college, en hij komt terug als een transgender die gelooft in duivelse leugens als de evolutie en de opwarming van de aarde’.

Civil religion heeft een wassen neus. Men kan die elke kant opdraaien die men wil (of erover twitteren).

Binnen- en buitenlandse volgers vragen zich af welke kant het op zal gaan tijdens de regering-Trump... Ook ik. Waar gaan we naartoe?

Deze tekst werd oorspronkelijk geschreven voor Streven en uit het Engels vertaald door Herman Simissen.