Streven. Jaargang 84

[p. 845]

Ludo Abicht
Vrijwilligers werken met migranten, migranten werken met vrijwilligers
Bij Elcker-Ik

De ‘bedrijfsfilosofie’ (als ik even die lelijke term mag gebruiken) van het Antwerpse vormingscentrum Elcker-Ik zit al in de naam. Niet gewoon ‘elckerlyc’ het Middelnederlands voor ‘iedereen’ Ook dat is uiteraard bedoeld, maar ‘Elcker-Ik’ gaat nog een stap verder. ‘Elcker-ik’ staat zowat voor ‘elkander’ Het is ideologisch verwant met het Zuid-Afrikaanse ‘ubuntu’ door bisschop Desmond Tutu omschreven als ‘ik ken mezelf alleen maar via jou, ik word eerst mezelf via en mét jou’. Het feit dat hier dus al vanaf het begin van de jaren zeventig vrijwilligers met anderstalige nieuwkomers werken, betekent dus tegelijk dat de nieuwkomers evengoed met deze vrijwilligers werken. Ten slotte is Elcker-Ik een plaats waar de emancipatorische pedagogie van Paulo Freire (1921-1997) nog steeds doorwerkt, wars van het passieve kathederonderwijs dat door Freire terecht werd verworpen als een systeembevestigend opvoedingsmodel.

Niet toevallig of onschuldig publiceert Wikipedia een foto van de Italiaanse marxistische filosoof Antonio Gramsci onder die van Freire, want ook Gramsci schreef, vanuit een fascistische gevangenis, dat we nooit een echt democratische samenleving zullen bereiken, zolang niet alle kinderen van arbeiders en pachters de kans hebben gekregen op dezelfde brede en diepgaande opvoeding als de gouden kinderen van de bourgeoisie. Dat klonk in het dictatoriale Italië van de jaren 1930 ronduit utopisch en dat doet deze uitspraak in feite ook hier nog altijd, want de kloof tussen de hier aangespoelde nieuwkomers en de hooguit 1% happy few is er helaas niet kleiner op geworden.

[p. 846]

Zolang echter de ongelijkheid tussen mensen, landen en continenten blijft bestaan en de laatste decennia zelfs toeneemt (Piketty, 2013), zal de toestroom van economische en politieke vluchtelingen naar Europa niet afnemen. De vraag is dan niet enkel hoe we die ‘landen van herkomst’ kunnen helpen om uit de greep van het neoliberalisme te ontsnappen - uiteraard geldt dit in de eerste plaats voor onze eigen westerse samenleving - maar tegelijkertijd hoe we in de ‘landen van aankomst’ met deze mensen omgaan. Ooit zei de Amerikaanse protestzanger Pete Seeger dat we onterecht van een ‘zwart probleem’ spreken maar dat het aan de dominante blanke meerderheid lag om haar houding tegenover niet-blanke minderheden fundamenteel te veranderen. Democratisch en ethisch vanzelfsprekend betekent dit dat we alle vormen van discriminatie en xenofobie onmiddellijk, ondubbelzinnig en krachtig moeten bestrijden:principiis obsta, verzet je vanaf het begin, zoals Ovidius al schreef.

Maar als we nu eens de zaak omkeren, en dit begin als een kans aangrijpen om één en ander recht te zetten en op te bouwen? In tijden als deze is het daarom goed om even in het hart te kijken van zo'n 45 Vlaamse en Nederlandse vrijwilligers die dit vandaag, morgen en de volgende weken en maanden, ‘whatever it takes’ (om Jack Bauer uit ‘24’ en Dyab Abou Jahjah te citeren), gratis en voor niets doen. Met woorden als daden. Wat volgt, is de samenvatting van een gesprek met twee van deze mensen, Renée Laqueurvan Gent en haar collega Frédéric Lorgé.

Zouden jullie je aan ons willen voorstellen?

Ik ben Renée Laqueur-van Gent. Ik kwam in 1984 uit Nederland. In de jaren negentig ben ik vervolgens in het taalonderwijs terechtgekomen doordat ik een dyslectische zoon had. Met de hulp van de methode ontwikkeld door de Amsterdamse neerlandicus drs. Willem J. de Haan kon hij binnen de kortste keren gewoon met de andere leerlingen meedraaien. Ik heb dan negen jaar lang als vrijwilliger in dat dyslexie-remediëringsprogramma gezeten. Samen met een ‘remedial teacher’ hebben we toen boeiende tijden beleefd, tot we het op een gegeven ogenblik met De Haan aan de stok kregen, omdat we hier en daar van zijn methode durfden af te wijken. Toen hij met een proces dreigde, moesten we wel ophouden. Maar even later zag ik een advertentie van Elcker-Ik, waar men op zoek was naar mensen die anderstalige nieuwkomers Nederlands wilden leren. Voor mij betekende dit ook dat ik mijn hele ervaring met die methode van De Haan kon meenemen. Van opleiding en beroepshalve ben ik in feite jurist, wat natuurlijk ook wel met taal te maken heeft. Vanaf 2003 ben ik dan ononderbroken met dit programma bezig geweest.

[p. 847]

En ik ben Frédéric Lorgé, 50 jaar oud. Het centrum Elcker-Ik doet me terugdenken aan mijn tijd op het Antwerpse Onze-Lieve-Vrouwecollege, een door de paters jezuïeten geleide instelling (zoals Elcker-Ik oorspronkelijk ook). Via het college ben ik in contact gekomen met Elcker-Ik. Zo'n vijf jaar geleden was ik hier zelf een aantal voordrachten aan het volgen. Vanwege een reorganisatie van de firma waar ik werkte, raakte ik mijn baan kwijt en zocht ik dus een nieuwe baan. Op een dag meldde ik dit laatste terloops aan de secretariaatsmedewerkers van Elcker-Ik. Zij konden mij weliswaar geen nieuwe betalende job aanbieden, maar vroegen me of ik niet als vrijwilliger in hun taalprogramma wilde meewerken. Had je daar dan geen specifiek diploma voor nodig? Nee, zeiden ze, je moet alleen goed Nederlands kennen. Zo ben ik in april 2013 gestart, en ik ben er nog steeds mee bezig. Ik vind het heel boeiend werk.

Goed. Ik ga ervan uit dat de 43 andere vrijwilligers een vergelijkbaar profiel hebben. Maar wat doen jullie nu heel concreet?

Op dinsdagen en donderdagen komen hier zo'n 105 mensen uit 46 verschillende landen les volgen. Het zijn mensen die niet of nog niet in het reguliere circuit - op scholen waar ze een diploma kunnen behalen - terecht kunnen. Dat heeft met veel zaken te maken, bijvoorbeeld omdat ze geen papieren hebben, of op wachtlijsten staan, of in het officiële onderwijs ‘uitgeleerd’ zijn, of ook omdat ze hun taalopleiding nog eens dunnetjes bij ons over willen doen. Die mensen worden bij ons opgevangen, en wel zó dat iedereen in een individueel tempo kan werken, wat volgens ons uniek is. We zetten ze niet in een klas achter een boek met de verplichting om altijd aanwezig te zijn. Ze kunnen dus komen wanneer ze willen. We hebben bovendien lesgroepen op alle mogelijke niveaus. Dat gaat van de Tibetaan met wie je geen enkele taal gemeenschappelijk hebt en die ook totaal analfabeet is in zijn eigen taal, tot een doodenkele keer een universitair geschoolde die eventjes snel en goedkoop bij ons komt leren. Maar het merendeel bestaat toch uit laaggeletterden.

Hoe komen deze mensen aan dit adres? Ze komen hier aan in een volslagen vreemd land waar ze heel vaak niemand of niets kennen. Dan is de weg naar een specifiek programma als dat van Elcker-Ik toch niet vanzelfsprekend?

In principe komt elke nieuwkomer in Antwerpen bij Atlas terecht, de dienst voor integratie en inburgering, tenzij je natuurlijk in het illegale circuit zit. Dat is hét centrum waar je je als nieuwkomer hoe dan ook moet melden vanwege de inburgeringsplicht. Atlas zal je dan testen en je, naargelang het

[p. 848]

resultaat van die test, naar een bepaalde onderwijsinstelling verwijzen, bijvoorbeeld naar Linguapolis, het taalopleidingscentrum van de universiteit, een Centrum voor Volwassenenonderwijs (cvo) of het Centrum voor Basiseducatie (cbe), in Antwerpen ook ‘Open School’ genoemd. Minderjarigen kunnen terecht in de okan (Onthaalklassen voor Anderstalige Nieuwkomers)-klassen van het secundair onderwijs. Wanneer je dan mensen hebt die nog niet meteen ergens terecht kunnen, worden zij doorverwezen naar allerlei vrijwilligersorganisaties. Velen vinden ook de weg naar Elcker-Ik van horen zeggen, vanuit de eigen groep buitenlanders die elkaar helpen, bijvoorbeeld nichtjes van cursisten, enzovoort.

Is alles dan volledig vrijblijvend?

De cursisten betalen 8 euro voor 10 lesdagen. Dat komt dus neer op minder dan één euro per dag. We hebben een tijd lang helemaal gratis gewerkt, maar toen verdween er aan de lopende band allerlei schrijfpapier en ander lesmateriaal. Niemand had nog enige zorg voor zijn spullen, want het was toch allemaal gratis. Nu is dat, ondanks dit bijzonder lage cursusgeld, merkbaar verbeterd.

Jullie hebben het over 46 verschillende nationaliteiten en heel veel verschillende onderwijsniveaus. Wat is jullie ervaring hiermee?

Ja, met Tibetanen, Afghanen, Marokkanen en reeds Belgische cursisten als de grootste groepen. Nu komen er steeds meer mensen uit Syrië, die vanuit de opvangcentra naar ons worden verwezen.

Een familielid van mij is directrice van een bijna volledig ‘zwarte’ school in Borgerhout. Zij vertelt hoe er vaak samenlevingsproblemen en zelfs gewelddadige conflicten ontstaan tussen jongeren uit bepaalde culturen die hier voor het eerst ongevraagd met elkaar geconfronteerd worden. Hoe is jullie ervaring op Elcker-Ik?

Van dit soort dingen hebben wij in ons volwassenenonderwijs geen last. Wij krijgen de indruk dat onze cursisten bijzonder dankbaar zijn met wat hen hier wordt aangeboden; je hebt er al eens eentje die om onduidelijke redenen bijvoorbeeld niet graag naast iemand wil gaan zitten, maar daar geven we niet aan toe. We betrekken er de hele klas bij en komen zo tot discussies over uitsluiting en discriminatie - dingen die we hier duidelijk afwijzen - en we krijgen bijna altijd de groep mee. Van clanvorming kunnen we hier niet spreken. Toch zijn er altijd een paar die zich liever afzijdig houden

[p. 849]

wanneer hun oud-landgenoten hier activiteiten organiseren, zoals onlangs het geval was met een Syrische. Overigens weten ze dat zij daarin alle vrijheid hebben. We hebben later ontdekt dat zij een Yezidi was. Dit verklaart waarschijnlijk waarom zij zich niet gemakkelijk met de andere Syriërs identificeerde. Syrië kent een zeer diverse samenstelling, en de spanningen die daar heersen, vallen hier niet zomaar opeens weg.

Stuiten jullie nooit op problemen?

Bedoel je binnen of buiten ons programma? Wanneer we het over de buitenwereld hebben, zitten we wél met een ernstig financieel probleem. Waar we tot nog toe wat subsidie kregen van de provincie Antwerpen, is die bron intussen ook opgedroogd. Er staat een heel nieuw decreet over de subsidiering van sociaal-culturele organisaties in de steigers en het is ongelooflijk de vraag of we dit nog lang zullen kunnen volhouden.

Jullie weten dat Hugo Ongena (de stichter-directeur van Elcker-Ik) er begin deze eeuw voor gekozen heeft om Elcker-Ik niet te laten opgaan in Vorming Plus, de nationale Vlaamse vormingsorganisatie. De prijs die hij voor die onafhankelijkheid betaalt, is daarom heel hoog.

Renée: Er kunnen dus twee dingen gebeuren: een vrolijk mirakel dat we toch nog in de prijzen vallen of het hele programma moet stoppen. Maar ik heb het idee dat in het laatste geval onze vrijwilligers dan toch ergens anders een onderkomen zullen vinden. We zijn ten slotte niet het enige initiatief in die richting. Maar de sfeer op Elcker-Ik is zo fantastisch dat het doodzonde zou zijn als dit niet langer door zou gaan. En wat de overheid betreft: ik krijg de laatste tijd steeds meer de indruk dat je vooral kans op slagen hebt wanneer je met een ‘project’ afkomt, vooral als het flink uitheinig is. Ga je bijvoorbeeld met je buitenlandse cursisten dansen op een bepaalde manier, dan heb ik de indruk dat ze daar wél geld voor over hebben. Eerder dan wanneer je ze fatsoenlijk Nederlands wil bijbrengen, door bijvoorbeeld te zorgen voor een zinnige manier om hen een basiswoordenschat aan te leren.

Mij is het met buitenlandse studenten overkomen dat ze een bepaald gebruik compleet anders inschatten, zoals bijvoorbeeld het uithuwelijken van hun kinderen, wat hier al lang niet meer de norm is. Hebben jullie ook dergelijke ervaringen?

Renée: Er worden bij ons geen heuse filosofische of theoretische discussies gevoerd, maar wanneer we bijvoorbeeld met analfabeten met behulp

[p. 850]

van plaatjes over ‘het huwelijk’ praten en we tonen hen beelden van man x vrouw, daarna van man x man en van vrouw x vrouw, merk je meteen dat ze het heel goed begrepen hebben. Wat opvalt, is dat ze niet zo geschokt zijn als wij verwacht hadden, maar dat ze al min of meer klaargestoomd zijn door hun nieuwe omgeving, waar deze voor hen wilde combinaties blijkbaar aanvaardbaar zijn. Ik heb het één keer gehad dat een Afghaanse jongeman niet wilde gaan zitten naast een schaars en wulps geklede Afrikaanse, en dat wilde ik niet toelaten. Na een tijdje heeft hij het onder luid geklap van de klas wél gedaan. Zo zie je dat we hier niet met een passieve groep ‘bijstandsgebruikers’ te maken hebben, maar met mensen die al die nieuwe ervaringen zelf verwerken en bespreekbaar maken.

Frédéric: Ik heb een tijdje een zogenaamde ‘dialoogklas’ gehad, met mensen van verschillende origine. Op een gegeven ogenblik kwam er een joodse dame in mijn klas en ik dacht bij mezelf: Oei, nagenoeg de hele klas zit vol moslims. Wat gaat er nu gebeuren?. Tot mijn opluchting is dat heel vlot verlopen, alsof er niets aan de hand was.

Elcker-Ik zit hier toch wel in het hartje van het ultraorthodoxe stadsdeel, waar de interne sociale controle heel sterk is. Maar is dat ook niet het geval met veel van jullie studenten die bijna vanzelfsprekend in buurten wonen met religieus en cultureel gelijkgezinden? Is daar ook niet een vorm van gettovorming bezig?

Wij merken bij onze cursisten erg uiteenlopende reacties: je hebt er die de bescherming van de eigen kring opzoeken, wat natuurlijk heel begrijpelijk is, maar je hebt er ook heel wat die de kans grijpen om allerlei traditionele bagage van zich af te schudden. In die zin is Elcker-Ik voor hen wel een openbaring. Maar dergelijke uiteenlopende reacties heb je natuurlijk ook bij autochtonen. Ook daar staat niet iedere vader of moeder te juichen wanneer zoon- of dochterlief een relatie met een vreemdeling aangaat. Hetzelfde geldt ook voor andere gebruiken en voorschriften: de meeste moslimcursisten drinken nooit alcohol in het publiek, maar er zijn er ook bij die op een feestje de fles wijn best laten doorkomen, zonder dat de anderen daar meteen negatief op reageren. Soms is alcoholvrij bier een soort ‘tussenstap’, of beter nog: een teken dat ze toch met hun nieuwe omgeving willen meedoen.

Wat is voor jullie ‘integratie’?

Het feit dat we hier vooral te maken hebben met laaggeletterden betekent dat overleven op het eerste plan staat. Deze mensen zijn bijna uitsluitend bezig met overleven. Dat wil zeggen: werk vinden, de kinderen naar school krijgen, enzovoort. Ik heb één keer een mevrouw meegemaakt die nog als

[p. 851]

analfabete door mensen in het OCMW werd gespot als razend intelligent. Die dame was gewoonweg fantastisch. Ze kwam zelfs in de vakantie bij mij thuis voor extra lessen. Ze straalde ook vanaf het begin uit dat ze hier (in haar nieuwe thuisland) wel het één en ander wilde reorganiseren zodra ze daar de kans toe kreeg. Maar dat was er één. Het merendeel is heel hard bezig om te kunnen meedoen. Wanneer zij bijvoorbeeld naar één of andere bijeenkomst moeten, houdt hen dat dagenlang bezig: hoe geraak ik daar in godsnaam? Dat mag je ook niet vergeten. Zij hebben gewoonweg geen tijd om met ons te praten over abstracte sociale en politieke problemen zoals interactie en assimilatie.

Kunnen zij zich er dan iets bij voorstellen dat er anderen zijn, die zo veel tijd voor hen vrijmaken?

Renée: Die briljante dame over wie we het daarnet hadden, vroeg me ooit of ik dit werk uit religieuze overwegingen deed, en ze was stomverbaasd toen ik haar vertelde dat ik gewoon geen godsdienst had. ‘Hoe kan je dan zo aardig zijn?’, was haar eerste reactie. De anderen zijn van dag tot dag druk bezig met het oplossen van allerlei nieuwe en ingewikkelde problemen waar ze voortdurend mee worden geconfronteerd en waar ze doorheen moeten en duidelijk ook willen. Over het uiten van waardering voor onze taalhulp hebben we echter niet te klagen.

Frédéric: Dat hoor je wel vaker: een andere godsdienst belijden, dat vindt men oké, en men verwacht ook dat je een andere godsdienst hebt - maar hoe je zónder een godsdienst een goed mens zou kunnen zijn, dat is voor velen een raadsel.

Wat de omgang met mensen uit de Arabische en moslimlanden betreft, hebben wij in het westen een flinke dosis ‘oriëntalisme’ meegekregen, met allerlei stereotypes en vooroordelen over hun wereld. Maar zij moeten toch ook met een omgekeerd, zeg maar ‘occidentalistisch’ beeld van ons zijn opgegroeid?

Renée: Ik maak het niet mee dat over die dingen echt vragen gesteld worden.

Frédéric: in de ‘dialoogklas’, waar het taalniveau hoger ligt dan bij de analfabeten of beginnelingen, hebben we het wél meegemaakt tijdens lessen over de twee Wereldoorlogen. Soms word je echter verrast door pertinente reacties: ‘Hoe is het mogelijk dat er in de Eerste Wereldoorlog naar aanleiding van de moord op twee mensen uiteindelijk zo veel miljoenen mensen zijn omgekomen?’...

Renée: De problemen met geweld en racisme vind je eerder bij mensen die al langer hier zijn en de klik met hun nieuwe omgeving niet gemaakt

[p. 852]

hebben. Dat is niet of veel minder het geval bij echte nieuwkomers; en dat is ook de kans die we hier krijgen. Deradicaliseringsmaatregelen zijn nu nodig, maar daarmee los je een dergelijke vervreemding niet op. En alleen academisch los je het ook niet op. Vandaar het belang van dit directe contact met nieuwkomers. Wanneer ik weer zulke negatieve opmerkingen over vreemdelingen hoor, zeg ik gewoon: ‘Schat, kom maar eens een paar dagen met ons meedraaien.’