Streven. Jaargang 83

[p. 341]

Forum

Joke van Leeuwen en Ides de Bruyne
Van eetclub tot wereldwijde mensenrechtenorganisatie

pen International is de eerste internationale mensenrechtenorganisatie en het eerste wereldwijde auteursnetwerk. In 1921, toen pen in Londen werd opgericht, was het nog een eet- en praatclub, met vriendschap en solidariteit in het vaandel. De oprichters wilden de politiek buiten de deur houden, maar engagement en keuzes werden noodzakelijk toen Hitler aan de macht kwam. Zo voerde de pen in 1933, toen H.G. Wells voorzitter was, een campagne tegen boekverbrandingen. En toen Ernst Toller, van Joodse komaf en anti-nazi, van het Duitse pen-centrum niet mocht spreken op het jaarlijkse pen-congres, werd die club meteen afgestoten.

Writers in prison committee

In 1960 begon pen met het Writers in Prison Committee, dat een vergelijkbare werkwijze heeft als het kort daarna opgerichte Amnesty International: door massaal druk uit te oefenen op regeringen vrijlating of een eerlijk proces afdwingen voor gewetensgevangenen. Het wipc richt zich op het lot van auteurs in brede zin. Sinds we digitaal communiceren horen daar ook bloggers bij. Een van hen is Raif Badawi uit Saoedi-Arabië, die een website begon om in dat ultraconservatieve land een frisse wind te laten waaien. De uitspraak was tien jaar, een gigantische geldboete en duizend stokslagen, en ook zijn advocaat werd gevangengenomen.

pen International nam in 2012 een resolutie aan over digitale vrijheid van meningsuiting, waarin werd aangehaald dat menig technologisch bedrijf hand- en spandiensten verricht opdat repressieve regimes digitale censuur en controle kunnen doorvoeren.

[p. 342]

PEN-centra

De vele pen-centra wereldwijd, in meer dan honderd landen, werken autonoom. pen International voorziet ze van informatie en organiseert acties en congressen, en de centra die daar financieel toe in staat zijn dragen bij aan de werking van pen International.

Momenteel probeert China een politiek spel te spelen door afgevaardigden van een officieel pen-centrum naar de internationale congressen te sturen, maar die hebben geen stemrecht. China wordt voor pen vertegenwoordigd door het onafhankelijke Chinese pen-centrum, waarvan de leden deels uit China en deels uit de diaspora komen. Toen op het laatste congres, in 2014 in Bisjkek, Kirgizië, de onafhankelijke afgevaardigden over de Chinese auteur Liu Xiaobo spraken, voor wie pen actie voert, repliceerden de ‘officiëlen’ meteen dat de man misdaden zou hebben begaan, maar dat had geen impact. Ze waren een eilandje in de zee van pen-gedelegeerden.

Omdat de pen-centra autonoom opereren zijn er wel eens onenigheden waar andere centra niets mee te maken hebben, al kan het nieuws erover voorbij de grenzen raken. Zo reageerde een zestal auteurs negatief op de beslissing van pen Amerika om de pen-prijs voor vrijheid van meningsuiting aan Charlie Hebdo toe te kennen. Een van hen, Peter Carey, die zich weliswaar duidelijk tegen het dodelijke geweld uitsprak, weigerde aanwezig te zijn op de uitreiking van de prijs, omdat hij vond dat de Franse natie arrogant was tegenover een groot en machteloos deel van de bevolking. Salman Rushdie repliceerde: Als pen niet eens mensen kan verdedigen en kan herdenken die vermoord zijn omdat ze tekeningen maakten, dan is de organisatie haar naam niet waardig.

Ook in Nederland ontstond een heftige controverse. Een en ander gebeurde naar aanleiding van het Festival van het Vrije Woord in Amsterdam op 2 mei 2015. Als onderdeel van dat festival wilde pen Nederland de slotpresentatie houden van een project waarbij Nederlandse auteurs correspondeerden met auteurs in landen zonder vrijheid van meningsuiting, waaronder uit het Midden-Oosten. De komst op diezelfde manifestatie van de bedreigde Deense cartoonist Kurt Westergaard deed het pen-bestuur echter besluiten zich terug te trekken, omdat de evidente bekendmaking daarvan een gevaar zou kunnen vormen voor de betrokken auteurs uit die landen. Het bestuur van pen Nederland werd als lafaards weggezet en er werden pogingen ondernomen hen de laan uit te sturen. In de Volkskrant kwam een genuanceerder verhaal te staan waarin ook kritiek werd geleverd op de hatelijke toon in de sociale media. Midden-Oostendeskundige Anne de Jong voegde eraan toe dat men in betreffend Midden-Oostenland wel voor minder in de gevangenis kwam. Overigens vond op 3 mei, de dag erna, in Brussel Difference Day plaats, een evenement waaraan pen Vlaanderen een bijdrage leverde. In een van de debatten vertelden Belgische dagbladcartoonisten dat ook zij waren bedreigd.

[p. 343]

Tijdens het eerder genoemde congres in Bisjkek werd - het is al een traditie - vooraan in de zaal voor een vervolgde auteur symbolisch een lege stoel neergezet. Op de eerste dag was die voor de in Kirgizië gevangen gehouden journalist en mensenrechtenactivist Azimjon Askarov. Zijn vrouw kwam een brief van hem voorlezen. Rond de lege stoel stonden schilderijen die Askarov had gemaakt. Portretten en landschappen. Fraaie ongerepte berglandschappen waren het, die hij blijkbaar achter de tralies in zich meedroeg. Zijn verbeelding en scheppingsdrang reikten ver voorbij zijn cel.

PEN vlaanderen

Naast het werk voor wipc kan elk pencentrum ook eigen initiatieven ontplooien. pen Vlaanderen, opgericht in 1927, momenteel met een ledental van zo'n 170 schrijvers en enkele tientallen (niet-schrijvende) ‘pen-vrienden’, nam en neemt dan ook zeker eigen initiatieven. Zo bevindt zich, ergens verborgen in Antwerpen, sinds 2002 de pen-flat, die wij met steun van de stad en de Universiteit Antwerpen beschikbaar stellen voor schrijvers, dichters, journalisten, cartoonisten en bloggers uit andere landen. Het eerste halfjaar gaat het doorgaans om een gevluchte auteur die wij ontvangen in samenspraak met het icorn, het International Cities of Refuge Network. De rest van het jaar ontvangen wij zes auteurs uit onze eigen netwerken. pen zorgt voor leefgeld, contacten met de literaire wereld hier en, als de gast dat wil, contact met de media. Een van onze gasten, een journalist uit Tadzjikistan, durfde zich vanwege een recente aanslag op zijn leven aanvankelijk nauwelijks uit te spreken, maar gaandeweg dat halve jaar hier wilde hij niets liever dan in het openbaar en in vrijheid zijn verhaal doen.

pen Vlaanderen voert ook campagnes, waarbij het aandacht vraagt voor in het Nederlands vertaalde boeken die in eigen land gecensureerd zijn, en het organiseert lezingen en literaire optredens. Daarnaast is het supporter van een aantal auteurs die naar ons land zijn gevlucht, met de bedoeling hun werk hier zichtbaar te maken, zodat ze weer auteur kunnen zijn. Zo is van de Palestijnse dichteres Fatena Al-Ghorra een dichtbundel in het Nederlands verschenen, Gods bedrog, die een tweede druk kreeg. En de van oorsprong Zimbabwaanse Nozizwe Dube die zich hier een jaar of zeven geleden bij haar gevluchte moeder voegde, is inmiddels voorzitter van de Vlaamse Jeugdraad geworden. Maar er zijn nog heel wat meer auteurs die nu onder ons wonen, in Antwerpen, Brussel of elders, zoals de uit Irak afkomstige auteurs Hazim Kamaledin die door het Arabisch Theater Instituut werd uitgeroepen tot beste toneelschrijver van 2014, en dichter Majid Matrood die vier bundels publiceerde, de Syrische auteur en journalist Abduallah Maksour, en de Palestijnse auteur Nisma Al-Aklouk, die ook al twee romans publiceerde. Elk van hen heeft ook een aangrijpende persoonlijke geschiedenis te vertellen.

[p. 344]

pen Vlaanderen organiseert activiteiten zoals de Dag van de Gevangen Schrijver. Daarbij vestigt ze de aandacht op ontelbare schrijvers, journalisten en bloggers die gevangen zitten of bedreigd worden, omdat ze gebruikmaakten van het recht op vrije meningsuiting. Zo werd in 2015 de in Denemarken verblijvende Iraanse maker van de film We Are Journalists naar Antwerpen gehaald. Ahmad Jalali Farahani schetste in zijn film een ontluisterend portret van een regime dat de pers op brutale wijze monddood maakt in Iran. Op diezelfde dag organiseerde pen Vlaanderen in samenwerking met bozar een grote sit-in rond een replica van de gevangeniscel van Dawid Isaak, een Zweeds-Eritrese schrijver die al veertien jaar wordt vastgehouden in Eritrea.

pen Vlaanderen houdt ook in eigen land en regio de vinger aan de pols. Vrije meningsuiting is niet iets wat in een rots is gebeiteld. Die kan snel onder druk komen te staan, als je ziet wat er de afgelopen tijd gebeurt in Hongarije, Polen of Duitsland. Ook in België worden jaarlijks publicaties door rechters al of niet in kortgeding en op éénzijdig verzoek verboden. Ook durven politici in Vlaanderen wel eens inhakken op journalisten die iets schrijven wat hen niet zint. Zo creëer je een chilling effect waardoor auteurs of journalisten aan zelfcensuur gaan doen. pen Vlaanderen roept de mainstream media op om journalisten meer ruimte te geven om aan onderzoeksjournalistiek te gaan doen en minder steekvlamjournalistiek. Het vraagt meer duiding en minder opiniëring, meer buitenlanden Europaberichtgeving, minder tunnelvisie op Wetstraat. Ook vraagt pen Vlaanderen om meer aan zelfregulering te doen en minder aversie te tonen voor externe kritiek, meer inzicht in reële conflicten en minder opkloppen van futiele conflicten.

In 2016 gaat pen Vlaanderen op volle kracht door. Het hoopt op meer samenwerking met pen Wallonië en op de nodige kansen bij de professionele literaire organisaties voor onze auteurs met andere roots. Ook dromen de bestuursleden van het starten van een flat in Gent als onderdeel van het wereldwijde icorn (International Cities of Refugee Network.). pen Vlaanderen heeft nog weinig te maken met een eet- en praatclub, maar des te meer met vriendschap en solidariteit.

Meer info

www.pen-international.org

www.penvlaanderen.be