Streven. Jaargang 80

[p. 481]

Streven
Juni 2013

[p. 482]

Kijk toch eens wat beter. Wij weten immers niet eens waar het levende leven nu te vinden is en wat het eigenlijk is, hoe het heet. Laat ons eens alleen, zonder boeken, en we verdwalen meteen, raken het spoor bijster - we zullen niet weten bij wie we ons moeten aansluiten, waar we ons aan moeten houden; wat lief te hebben en wat te haten, wat te respecteren en te verachten. Wij beschouwen het zelfs als een last om mens te zijn...

Fjodor Dostojevski, Aantekeningen uit het ondergrondse, 1864, vertaald door Monse Weijers, Athenaeum-Polak & Van Gennep, Amsterdam, 2006.

[p. 483]

Van de klacht die vervreemding heet
Ter inleiding

In de jaren zestig van de twintigste eeuw was de studerende jeugd van Vlaanderen in de ban van de vervreemding. Wie politiek bewust was, wie het concilie had gevolgd, wie begaan was met de toestand waarin de maatschappij en de wereld zich bevonden, wie de tijdgeest snoof en later tot ‘68’ zou worden gerekend: zo iemand wist perfect wat ‘vervreemding’ inhield. Veel theorie was daar niet bij nodig, de sfeer was er zwanger van en dat was voldoende. Zo iemand wist ook waar de vervreemding vandaan kwam, en waartoe ze zou leiden als haar niet onmiddellijk een halt werd toegeroepen. Precies dit had deze generatie zich voorgenomen te bewerkstelligen: het einde, of correcter gezegd de ‘opheffing’ van elke vervreemding. Geen tien jaar later was het begrip op sterven na dood. Sommigen stelden voor het te euthanaseren.

Waarom begint de redactie van Streven er nu opnieuw over? Zat er toch nog leven in de patiënt? Het is de toestand van malaise en crisis waarin de Europese en wereldsamenlevingen zich bevinden die ons de vraag deed stellen of we dit concept, met zijn anderhalve eeuw lange geschiedenis van Hegel over Marx tot de jaren zeventig, niet opnieuw zouden kunnen verbuigen en vervoegen zonder in de oude dogmatismen te vervallen. Zo luidde ook onze (niet al te dwingende) uitnodiging aan de auteurs. Zelf waren we blij verrast, niet alleen door de gretigheid waarmee onze kandidaten op deze vragen zijn ingegaan, maar nog meer door de kwaliteit van de reflectie die we aan hen hebben kunnen ontlokken. De vervreemding wordt in dit nummer ‘bijgesteld’, maar zeker niet op een eenduidige wijze.

De samenstellers openen het nummer. Jean-Pierre Rondas spant een boog tussen Jaap Kruithof, die rotsvast overtuigd was van het nut en het ‘bestaan’ van het concept, en de Franse auteur Michel Houellebecq die in zijn roman De kaart en het gebied (middels allerlei vervreemdingseffecten) nieuwe contouren van een conservatieve ont-vreemding uittekent. Georges De Schrijver kijkt naar het project van de moderniteit,

[p. 484]

constateert dat het gekwantificeerde tijdsverloop van de industriële tijd ontwrichtend heeft gewerkt, en dat de onttovering zoals door Max Weber geanalyseerd ons in de stalen kooi van de noodzaak heeft gedwongen.

In een persoonlijk doorleefde geschiedenis van de problematiek van de vervreemding evoceert Ludo Abicht de stadia die het begrip heeft doorlopen van de erfzonde tot Marx, en van de Romeinse alienatio (diefstal) tot de oproep die de vervreemding vandaag aan ons richt. Omdat postmarxisten zoals Chantal Mouffe het begrip irrelevant vinden, wil Thomas Decreus de aliënatie opnieuw definiëren als een onvermijdbare ontologische conditie. Als je deze niet meer kan plaatsen, dan heb je de ware (dubbele) vervreemding.

Jacques De Visscher gebruikt het woord ‘vervreemding’ niet, maar beschrijft wel de vervreemde (moderne) conditie. Zelfhaat en de dedramatisering van het leven zijn de eigenmachtige levensvormen van de moderniteit. Herbert De Vriese sluit zich daarbij aan. Uitgaand van een pakkende scène uit Ingmar Bergmans film Als in een donkere spiegel, plaatst hij ons voor de keuze tussen ons geweten en onze ‘authenticiteit’. Annemarie Estor schetst in ‘De gedownloade mens’ de ultieme vervreemding: hoe we, startend bij allerlei lichaamsverlengingen, ten slotte bij lichaamsvervanging uitkomen.

Paul Verhaeghe bespreekt de pas uitgekomen DSM 5.0, het wereldwijd gehanteerde psychodiagnostische handboek dat ooit een antwoord moest bieden op de aliënerende psychiatrie van de jaren zestig, maar dat ondertussen meer vervreemdende effecten sorteert dan de te bestrijden kwaal. Wanneer Lieven Jonckheere de modieuze aspecten van het verschijnsel autisme analyseert, komt hij uit bij taalvervreemding. Heeft de autist moeilijkheden met de inherente dubbelzinnigheid van de taal? Welaan, laten we de taal doen opschuiven richting pictogrammen en emoticons.

Dit themanummer begint en eindigt literair. Franz Kafka, schrijver van de vervreemding, kon niet ontbreken, en het is David Dessin die hem aankaart in een merkwaardige combinatie met J.J. Voskuil, de auteur van Het bureau, met als thema de relatie tussen vervreemding en vriendschap.

Hoe men het ook draait of keert (en dat hebben de auteurs in dit nummer gedaan), het vervreemdingsconcept zelf stelt een eis aan de mens, namelijk de vervreemding terug te dringen of zelfs ongedaan te maken. De vraag is alleen: om in welke toestand te belanden? Bij een menselijke essentie? Het is een Streven als het ware, waar Streven nog niet uit is...

Georges De Schrijver en Jean-Pierre Rondas