Streven. Jaargang 78

[p. 476]

Boeken

Filosofie

Stilte, geste, stem

René ten Bos, hoogleraar filosofie van de managementwetenschappen, schreef Stilte, geste, stem om de losse eindjes van zijn vorige boek aan elkaar te knopen. Dat werk, Het geniale dier, stond in 2009 terecht op de shortlist voor de Socrates-wisselbeker, een prijs die jaarlijks aan de auteur wordt uitgereikt die ‘het meest urgente, oorspronkelijke en prikkelende Nederlandstalige filosofieboek van het voorgaande jaar’ schreef. Het geniale dier handelt over de verhouding tussen mens en dier, waarbij Ten Bos al terloops de thema's van zijn jongste boek noemt: dieren leven in stilte, communiceren met gestes en hebben misschien taal, maar in ieder geval een stem.

Stilte, geste, stem leest als een bonte lappendeken, waarvan de lapjes onderling erg in vorm en grootte verschillen. Het boek bestaat uit veertig korte teksten, die op associatieve wijze zijn gerangschikt rondom de drie thema's uit de titel. Verschillende teksten uit Stilte, geste, stem hebben een feministische kleur. Zo lezen we over de vrouw die, meer dan de man, veroordeeld is tot stilte en die haar stem moet verlagen om aan autoriteit te winnen. Deze passages zijn minder geslaagd dan de teksten waarin Ten Bos zijn expertise op het gebied van management laat spreken. Hij plaatst zaken als projectmanagement, transparantie en leiderschap overtuigend in een fris nieuw kader. Dat kader wordt gevormd door filosofen als Heidegger, Derrida, Foucault, Deleuze en Agamben: contemporaine denkers die eerder al in Het geniale dier schitterden. Maar ook, stuk voor stuk auteurs die berucht zijn om hun ontoegankelijke taalgebruik. Daardoor zijn sommige teksten taai, terwijl andere juist heel licht geschreven zijn.

Ten Bos probeert in Stilte, geste, stem het onmogelijke te doen: schrijven over de rafelranden van de rede, waar betekenissen huizen die per se niet in taal te vangen zijn. ‘Wie gestes analyseert, verlaat automatisch het gestische universum. Datzelfde geldt natuurlijk ook

[p. 477]

voor stilte en stem. Alles wat ik in dit boek doe, is doortrokken van de paradox dat ik met woorden probeer te analyseren wat zich helemaal niet laat analyseren.’ Het resultaat is een ongebruikelijk boek dat om een speciale manier van lezen vraagt. Ten Bos roept zijn lezers in het voorwoord op om kriskras door Stilte, geste, stem heen te lezen en er vooral de tijd voor te nemen. Dat advies verdient navolging. Het past niet om ijverig en doelgericht door een boek te gaan, dat juist wil laten zien hoeveel waarde er buitengesloten wordt als we enkel de rationaliteit laten spreken. De stem van het geweten is bijvoorbeeld stil, laat zich niet in taal vangen, maar is desondanks zeer betekenisvol.

Stilte, geste, stem is een gedurfd project dat voorbij de logos, de menselijke rationaliteit gaat. Ten Bos slaagt erin een universum aan betekenissen te ontsluiten, waarbinnen niet alleen dieren, maar zeker ook mensen communiceren wanneer ze naar elkaar gebaren, hun stem gebruiken zonder te spreken, of wanneer ze gewoonweg stil zijn.

□ Léonne van der Weegen

René ten Bos, Stilte, geste, stem. Een filosofisch drieluik, Uitgeverij Boom, Amsterdam, 2011, 235 blz., 17,50 euro, ISBN 978-90-8506-833-4.

Kerk & theologie

Compassie

Karen Armstrong is langzaam uitgegroeid tot een autoriteit op gebied van de inter-levensbeschouwelijke dialoog in Engeland en ook daarbuiten. Met haar opeenvolgende boeken en haar positionering in het maatschappelijk debat wordt ze meer en meer beschouwd als referentiepunt op dit gebied.

In 2008 ontving Armstrong de TED-prize die jaarlijks wordt uitgereikt door een internationaal forum voor technologie, entertainment en design. Laureaten van deze prijs krijgen een belangrijke geldsom en kunnen een wens doen waar ze de wereld mee willen veranderen. Voor Armstrong was dit de aanleiding om een project op te starten waarmee ze de gemeenschappelijke wezenlijke kern van de drie grote monotheïstische tradities, het begrip compassie, terug centraal wilde stellen. De bekendste uitingen van compassie bij joden, christenen en moslims bestaan voor haar in een positieve of negatieve formulering van de gulden regel: alle anderen te behandelen zoals wij zélf behandeld willen worden. In een eerste beweging vroeg Karen Armstrong aan vooraanstaande denkers uit diverse grote religies om een gezamenlijk Handvest voor Compassie op te stellen dat een tegenwicht kan bieden tegen extremisme, intolerantie en haat. Deze tekst is inmiddels vertaald en verspreid over heel de wereld. De volledige achtergrond en het eindresul-

[p. 478]

taat van dit gebeuren zijn overigens te bekijken op de website van TED (www.tedprize.org/2008-winners).

In dit boek, dat een belangrijk tweede luik vormt in deze beweging, verkent Karen Armstrong de weg van de compassie verder. Veeleer dan een toegankelijk wetenschappelijk werk, zoals heel wat van haar vorige publicaties, vormt Compassie een pleidooi voor het in de praktijk brengen van de gulden regel in de vorm van een verzameling van oefeningen en praktische aanbevelingen in twaalf opeenvolgende stappen. De oorspronkelijke titel van het boek luidt dan ook Twelve Steps to a Compassionate Life en in grote lijnen vormden deze twaalf stappen een beweging van inkeer en zelfonderzoek naar kennis van en aandacht voor de wereld, de medemens en zelfs degene die wij als onze vijand beschouwen.

Op het einde van iedere stap richt Armstrong zich rechtstreeks tot de lezer. Ze stelt directe vragen en geeft advies en concrete opdrachten om compassie geleidelijk tot een vanzelfsprekend deel van het eigen leven te laten uitgroeien.

Met deze twaalf stappen naar een leven vol compassie sluit Karen Armstrong aan bij veel oudere tradities van geestelijke begeleiding en bij recente werken over mindfulness. Ze heeft na een lange zwerftocht, die ook uitgebreid in haar eerdere boeken aan bod is gekomen, een hefboom gevonden waarmee ze de wereld ten goede wil veranderen en zet met dit boek ook een concrete stap om mensen mee op deze weg te nemen. Een vrijblijvende lezing uit oprechte interesse in het werk van de auteur is zeker mogelijk maar tegelijk bevat dit boek ook een dwingende oproep om compassie in de praktijk te brengen. En zo is dit boek meteen ook het beste voorbeeld van hoe de twaalf stappen bij Armstrong zelf tot leven zijn gekomen.

□ Gert Van Langendonck

Karen Armstrong, Compassie, Uitgeverij De Bezige Bij, Amsterdam, 2011, 239 blz., 19,90 euro, ISBN 978-90-234-5973-36.