Streven. Jaargang 78

[p. 369]

Podium

Afscheid van de keizer

In Mémoires d'Hadrien (1951) laat Marguerite Yourcenar de bedaagde Romeinse keizer Hadrianus zijn leven vertellen aan de jonge Marcus Aurelius; de bestemmeling is dan net geadopteerd door Hadrianus' al vroeger aangeduide opvolger en zal ooit op zijn beurt keizer worden. In zijn literaire eersteling Afscheid van de keizer, die dit voorjaar verschijnt, neemt Dirk Collier (^o1956) die mise en scène over en geeft hij ze extra dramatiek. Akbar de Grote, die in de tweede helft van de zestiende eeuw over drie kwart van het Indische subcontinent regeert en daarmee waarschijnlijk de machtigste heerser van zijn tijd is, vertelt zijn leven aan zijn oudste zoon, met wie hij, omdat de kroonprins ongeduldig werd, al veel conflicten uitgevochten heeft. De nagelaten autobiografie probeert het contact, dat eigenlijk nooit vlot gelopen had, minstens post mortem een kans te geven. We vernemen ook dat Akbar zonder iemand in vertrouwen te nemen zijn dood verhaastte omdat een langer leven voor nieuwe spanningen en misschien voor een burgeroorlog had kunnen zorgen. De keizer verkiest tijdig te gaan.

Bij Marguerite Yourcenar vernamen we niet echt waarom Hadrianus zich geroepen voelt zijn leven te recapituleren en evenmin waarom hij zich daarbij tot de jonge Marcus richt. We mogen aannemen dat ze haar werk wilde laten aanschurken tegen Marcus Aurelius' eigen Aantekeningen voor zichzelf, die het laatste literaire meesterwerk van de Oudheid bleven. Dirk Collier kiest voor een geladen variant, waarbij hij overigens exemplarisch alle

[p. 370]

overbodige pathos weet te mijden: de zelfmoord komt alleen ter sprake in het eerste en de laatste hoofdstukken. Een vondst is het alleszins: de historische roman had natuurlijk al vaker fictieve autobiografieën opgevoerd, maar ze naar mijn beste weten nooit zo rechtstreeks gelinkt aan de zelfgekozen dood van de verteller.

Prachtig en vreemd

Behalve voor die ontknoping houdt Dirk Collier het bij feiten die uit de vakliteratuur bekend zijn. Afscheid van de keizer is een historische roman van klassieke snit, die de wereld van zijn hoofdpersoon zorgvuldig reconstrueert en zich liever niet, zoals veel andere recente auteurs van historische fictie, inlaat met ludiek of postmodern vuurwerk. Het verschil met The Enchantress of Florence, de Akbar-roman van Salman Rushdie die ik hier drie jaar geleden besprak (Streven, november 2008, blz. 944-947) had niet groter kunnen zijn.

De lezer krijgt deze keer dus allereerst de kans ‘gewoon’ kennis te maken met een boeiend stuk verleden. Akbar de Grote wordt in onze handboeken geschiedenis doorgaans wat terloops vermeld als de belangrijkste onder de grootmogols; de titel, die hij zelf nooit voerde maar die zijn Europese tijdgenoten hem spontaan gaven, verwijst naar de wortels van zijn dynastie, die teruggaat op Dzjengis Khan. Zijn meer recente voorouders hadden grote delen van India veroverd, waar hun keizerrijk Hindoestan rust bracht in een regio die voordien geteisterd werd door eindeloze oorlogen tussen rivaliserende koninkrijkjes. Akbar probeerde doelbewust de vrede duurzaam te verankeren door zijn hindoe-onderdanen op dezelfde voet te behandelen als zijn eigen volks- en geloofsgenoten en ze waar gepast ook tot de hoogste ambten toe te laten. Hij promootte in dezelfde zin een eclectische kunststijl, die, bijvoorbeeld in zijn nieuwe hoofdstad Fatehpur Sikri, de vormentaal van de islam- en de hindoetradities combineerde.

Het onvermoede succesverhaal speelt zich heel nadrukkelijk af in een wereld die hemelsbreed van de onze verschilt. De roman staat onvermijdelijk vol exotische eigennamen; de auteur doet er een schepje bovenop door ook de maanden van het jaar of de belangrijkste functies aan het hof of in het leger, waarvoor hij Europese equivalenten had kunnen gebruiken, in de lokale terminologie te benoemen. Ook de hoofdstuktitels - de roman bestaat uit 43 brieven - komen uit de aan het hof gebruikelijke Perzische lingua franca: het gaat de ene keer om personages, de andere keer om plaatsnamen en soms om algemene begrippen, maar wie de inhoudstafel bekijkt, proeft allereerst een volgehouden afstand. Die wordt nog nadrukkelijker als ook bekende realia in een vreemde transcriptie komen opduiken: sjeiks heten systematisch shaykh, de Purtugesh runnen hun factorij in Goa en we hebben recht op tientallen verwijzingen naar de Heilige Qurân.

Zoals voor elke goede regel zijn er ook hier weloverwogen uitzonderingen. Akbar wordt aangeduid als ‘de keizer’ en door zijn hovelingen aangesproken als ‘Majesteit’: als Collier

[p. 371]

voor een lokale vocatief geopteerd had, had hij die op ongeveer elke bladzijde moeten herhalen. Het valt ook op dat beschrijvingen van veldslagen of belegeringen direct, dus zonder oosterse verwoording, verwijzen naar musketten en kanonnen. De modale lezer herinnert zich van de schoolbanken dat de ‘uitvinding’ van het buskruit een cruciale rol gespeeld zou hebben bij de doorbraak van de Renaissance en ontdekt zo heel direct dat Oost en West op dat punt net minder ver van elkaar lagen dan doorgaans vermoed. Dat beide werelden ook qua cultureel raffinement aan elkaar gewaagd waren, vernemen we de hele roman lang.

Dubbelzinnige openheio

Akbar probeerde zijn moslim- en hindoe- onderdanen vreedzaam te doen samenleven en ging daar ver voor. Hij schafte de bekende Jizya-belasting af die moslimveroveraars doorgaans oplegden aan onderdanen die zich niet tot de islam wensten te bekeren, en nodigde graag vertegenwoordigers van beide godsdiensten uit voor uitvoerige debatten, die hij als het even kon onvermoeibaar zelf presideerde. Als de gelegenheid zich voordeed waren pleitbezorgers van andere religies evengoed welkom en kregen ze ruim de gelegenheid hun standpunten toe te lichten. De jezuïeten uit de Portugese enclave in Goa mochten aan zijn hof zelfs een capela opstarten, die de keizer met zoveel belangstelling bezocht dat de paters hoopten dat hij zich ooit tot hun ware geloof zou bekeren... Dat bleef een illusie omdat Akbar zich, ook hier eclectisch, voor alle godsdiensten interesseerde en zich dus zeker niet kon vinden in de exclusieve orthodoxie van de missionarissen.

De grootmogol werd waarschijnlijk de meest verlichte en tolerante islamheerser ooit. Hij stoffeert die openheid in zijn eerste brieven met talrijke Korancitaten, die voor de modale lezer van Het afscheid, die het heilige Boek allicht niet uit eigen lectuur kent, verrassend klinken: we horen er telkens opnieuw over de onvermoeibare mildheid van de algoede vader Allah en het noodzakelijke respect voor ongelovigen, die enkel en alleen door hemelse genade en in geen geval door menselijke dwang bekeerd kunnen worden. In het eerste kwart van Het afscheid zou je bijna denken dat Collier vooral aandacht wou vragen voor een ander (of wie weet ‘waar’) gezicht van de islam, die hier dus veel vreedzamer oogt dan de fundamentalistische versies die we in de huidige actualiteit en media het vaakst te zien krijgen.

Die beeldcorrectie had voor een interessante roman kunnen volstaan. Ze is hier de opstap naar een andere, misschien minder politiek correcte reflectie over de dubbelzinnigheden en grenzen van een multireligieuze dialoog waar Collier, bij alle evidente bewondering, zeker geen onverdeeld applaus voor vraagt. We lezen zo geregeld dat de religieuze politiek van de grootmogol niet alleen is ingegeven door nobele bedoelingen. De verstandhouding tussen hindoes en moslims is ook realpolitik, die expliciet beoogt het rijk - en de positie van de keizer zelf, die als enige boven alle par-

[p. 372]

tijen staat - te consolideren. Waarbij het doel soms de middelen heiligt: de keizer neemt met veel respect kennis van het hindoe-ideaal van de absolute geweldloosheid, maar is elders niet te beroerd om een aantal voorspelbare tegenstanders discreet uit de weg te laten ruimen.

Akbar wordt dus niet onvoorwaardelijk geïdealiseerd. De interreligieuze dialogen die hij zijn leven lang blijft opzetten, verzanden in eindeloze debatten waar niemand zijn mening bijstelt. De nieuwe geïntegreerde religie die de keizer op het hoogtepunt van zijn regering zelf uitprobeert, interesseert alleen zijn hovelingen - en wordt dus weinig meer dan een selecte club. De conclusie zou kunnen zijn dat je godsdiensten misschien kan leren zonder heibel naast elkaar te leven, maar dat het een hopeloze onderneming is ze echt dichter bij elkaar te willen brengen: ‘waarom (...) een onmogelijke vriendschap als gewoon in vrede leven al volstaat?’ (blz. 283)

Akbar is niet tevreden met dat minimum en ik vermoed dat Collier, die de discussies met navoelbaar genoegen - en virtuoos - reconstrueert, ook zijnerzijds eerder geporteerd zal zijn voor een rijkere synthese. Over dat laatste krijgen we geen echt uitsluitsel omdat we in dit eerstepersoonsverhaal de stem van de auteur nooit rechtstreeks vernemen: de roman rapporteert over een complexe casus en laat het aan de lezer over conclusies te trekken. Naarmate het relaas vordert, krijgen we wel meer en meer de indruk dat de beoogde verrijking zelfs niet veel zou kunnen voorstellen. Het heet dan niet meer, goed pluralistisch, dat elke levensbeschouwing haar stukje waarheid zou bevatten en dat het dus de moeite loont je oor overal te luisteren te leggen om zoveel mogelijk inzicht te verwerven, maar eerder dat de verschillen tussen de godsdiensten ‘eigenlijk geen belang’ hebben en weinig meer zijn dan vrijblijvende uitwassen rond een ‘gemeenschappelijke kern van menselijke rechtschapenheid’ (blz. 546) die ze allemaal delen. De verschillen tussen de godsdiensten bevinden zich vooral in de kleurige inkleding, die telkens best een boeiend spektakel oplevert, maar waarvan je je wel kunt afvragen of ze echt de eindeloze aandacht verdienen die Akbar eraan besteedt.

Dat een keizerlijke religie-watcher absoluut de voorkeur verdient boven een (kerk)vervolger staat natuurlijk buiten kijf, maar zou een wat magere conclusie zijn voor een zo subtiel opgezette roman als Afscheid van de keizer. Omdat Dirk Collier op een gecultiveerd publiek mikt en daardoor allicht weinig kans maakt om veel fundamentalisten tot betere gevoelens te brengen, onderstreep ik liever dat zijn verhaal vooral demonstreert dat de postmoderne openheid voor religieuze en andere verschillen een erg fragiele en dubbelzinnige bedoening blijft, die weliswaar minder kassant klinkt dan de radicale verlichte kritiek op de historische religies, maar daar als het erop aankomt misschien minder van verschilt dan ze zelf graag gelooft. Men verklaart zich obligaat bereid ‘onderlinge verschillen te aanvaarden en zelfs toe te juichen’ (blz. 540), heeft voor het laatste op de keper beschouwd geen goede redenen en

[p. 373]

komt dus, al denkt men liever het tegendeel, weinig verder dan een nogal vrijblijvende Rundschau.

In zijn laatste levensjaren vermoedt de keizer, die ooit ongeveer alle goden had willen vereren, meer en meer dat er misschien helemaal geen God of bovennatuur bestaat. Op zijn sterfbed verwacht hij geen hiernamaals en schrijft hij zijn opvolger in zijn laatste brief dat je alleen je best moet doen ‘de wereld beter achter te laten dan we hem gevonden hebben’ (blz. 654). Wat zonder meer een nobel ideaal is, maar evengoed elke specifiek religieuze gedrevenheid minstens impliciet afschrijft...

□ Paul Pelckmans

Dirk Collier, Afscheid van de keizer, Lannoo, Tielt, 2011, 719 blz, 24,99 euro. Het boek verschijnt gelijktijdig in het Engels: The Emperor's Wrilings, Delhi, Amaryllis, 2011.