Streven. Jaargang 77

[p. 284]

Boeken

Kerk en theologie

De Bijbel in de kunsten van de twintigste eeuw

Als recentste publicatie in een indrukwekkende reeks boeken - De Bijbel literair (2003), De Bijbel spiritueel (2004) en De Bijbel vertaald (2007) - is nu een heel bijzondere uitgave verschenen: De Bijbel cultureel. Daarin wordt de vraag behandeld hoe beeldende kunst, film, theater, muziek, pop en literatuur in de turbulente twintigste eeuw Bijbelse verhalen en motieven hebben verwerkt. Dan blijkt hoe onze cultuur, argeloos of niet, enorm vaak uit het Bijbelse erfgoed heeft geput.

Zes inleidende artikelen (algemeen, beeldende kunst, film, theater, muziek, literatuur) schetsen het algemene kader dat in de 67 hoofdstukken contouren krijgt. Het materiaal dat wordt aangeboden kan uiteraard slechts een keuze zijn uit een gigantisch aanbod. De nadruk ligt daarbij op hoe er uit het Bijbelse erfgoed wordt geput. Het gaat dus steeds om concrete kunstwerken en niet om een loutere opsomming waar men bepaalde Bijbelverhalen of Bijbelse elementen toegepast vindt. De vraag die telkens wordt gesteld is: kan het gesignaleerde Bijbelgegeven (tekst of thema) het kunstwerk nader belichten en wat betekent dat voor de interpretatie van het werk? En uiteraard ook andersom: geeft het kunstwerk een bepaalde interpretatie van het Bijbelgegeven, biedt het bijvoorbeeld weerwerk tegen traditionele interpretaties van de betreffende Bijbelpassage?

Het accent in deze prachtig uitgevoerde publicatie valt op de westerse wereld: hoe presenteert de Bijbel zich in de kunsten van de zich seculariserende westerse of Noord-Atlantische wereld? Daarbinnen is veel aandacht voor de kunst in ons eigen taalgebied. Er zijn 67 hoofdstukken, keurig over

[p. 285]

Oude en Nieuwe Testament verdeeld. Zo begint het Oude Testament met de hoofdstukken ‘Schepping’, ‘Paradijs’, ‘Eva’, ‘Val’, ‘Kaïn en Abel’, ‘Ark van Noach’, ‘Toren van Babel’, ‘Abraham’, enz. Het Nieuwe Testament opent met ‘Jezus’, ‘Maria’, ‘Annunciatie en visitatie’, ‘Geboorte’, ‘Verzoeking’, ‘Salome’, ‘Wonderen’, ‘Bergrede’, enz. Bij ieder van deze trefwoorden ontmoeten de verschillende kunsten elkaar, wat veel dwarsverbindingen en doorkijkjes oplevert.

Bij sommige van de hoofdstukken is goed te zien hoe een bepaald Bijbelgedeelte van een label is voorzien dat aan de tekst zelf vreemd is. Zo komt in Genesis 2-3 noch het woord ‘paradijs’, noch de term ‘val’ voor; het is de invulling vanuit de dogmatiek en theologie. De vrouw die om de onthoofding van Johannes de Doper vraagt krijgt al vroeg in de traditie de naam ‘Salome’, de dochter van Herodias, maar in de betreffende verhalen is zij naamloos. Des te meer figureert zij in muziek en film! De afbeelding van Mozes met hoorntjes op zijn hoofd is in eerste instantie een vertaalfout van Hieronymus die later door beeldende kunstenaars is overgenomen.

Elk hoofdstuk van dit boek kent drie vaste paragrafen. Eerst een ‘Presentatie’ vanuit één van de rubrieken (film, muziek, literatuur, enz.), waarbij één kunstwerk centraal staat en uitvoerig wordt bekeken en bestudeerd; dan ‘Karakteristieken’, waarbij van elke kunstvorm ten minste één concrete uiting wordt vermeld; als afsluiting steeds een langer ‘Essay’. Zo wordt bijvoorbeeld in hoofdstuk 21 (‘Psalmen’) eerst de Psalmensymfonie (1930) van Igor Stravinsky gepresenteerd, vervolgens tien concrete karakteristieke verbeeldingen uit de verschillende genres van de kunst beschreven, en gaat het essay nader in op ‘De Psalmen als dichterlijk model’.

Een aantal registers sluit De Bijbel cultureel af. Eerst een register waarin de kunstwerken per genre (beeldende kunst, film, theater, muziek, pop, literatuur) zijn gerangschikt. Dan een register waarin personen - ook toneelgezelschappen en popgroepen - staan vermeld. Ten slotte een register met Bijbelse persoonsnamen en Bijbelpassages. Het raadplegen van die registers vergt enige behendigheid, omdat er bij elk trefwoord tegelijkertijd drie verschillende aanduidingen worden vermeld. Na een paar keer aandachtig oefenen is men er spoedig aan gewend.

Oprechte bewondering voor het team dat dit immense naslagwerk, rijk geïllustreerd en prachtig vormgegeven, heeft weten te realiseren!

□ Panc Beentjes

Marcel Barnard & Gerda van de Haar (red ), De Bijbel cultureel: De Bijbel in de kunsten van de twintigste eeuw, Meinema / Pelckmans, Zoetermeer/ Kapellen, 2009, XXXVIII + 694 blz., 75,00 euro, ISBN 978-90-211-422-3 / 978-90-289-5414-4.

Maatschappij

Drugs- en aidspastoraat in Amsterdam

Ricus en Peter Dullaert zijn eeneiige tweelingen, die zowel pastor als anti-

[p. 286]

quair zijn - beroepen waarvoor ze voorbestemd waren dankzij de invloed van hun beide grootmoeders. Beiden hebben ze een opmerkelijke pastorale fijngevoeligheid, een verfrissend en grens-overschrijdend godsbeeld, een neus voor handel en een aanstekelijk gevoel voor humor.

Tussen 1990 en 2000 werkte Ricus als drugspastor in Amsterdam. In deze zeer intensieve periode sloeg de aids-epidemie genadeloos toe, omdat een positieve hiv-test een zeker doodvonnis inhield. De confrontatie met deze verwoestende ziekte betitelde Ricus als ‘een emotionele achtbaan’. Inmiddels is er in Nederland veel veranderd, doordat het ‘opjaagbeleid’ van de Nederlandse overheid vervangen is door aandacht voor de gezondheidsbelangen van besmette mensen. Nederland is daarmee een gunstige uitzondering vergeleken met andere landen, met name in Oost-Europa en Centraal-Azië. Het overgrote deel van de 33 miljoen met hiv geïnfecteerde mensen woont in Afrika, waar Ricus nu werkt sinds zijn vertrek uit Amsterdam in 2001.

In zijn memoires Tien jaar drugs- en aidspastoraat in Amsterdam vertelt Ricus Dullaert met grote meedogendheid hoe hij ertoe gekomen is om Nederlands eerste drugspastor te worden. Met een opvallend oog voor details beschrijft hij zijn katholieke jeugd in Zutphen, en zijn theologiestudie in Amsterdam die hij combineerde met de baan van uitsmijter in een koffiehuis voor dakloze mannen. Aansluitend was hij zeven jaar pastor in een achterstandswijk. Het drugs-pastoraat in Amsterdam werd in 1990 opgezet in oecumenische eendracht met de kerken van Amsterdam, en vormt een belangrijke instantie die uitgaat van het principe ‘We redden niet, we zijn er’.

In fijnzinnige beschrijvingen, waarin humor en respect voor de beschrevenen hand in hand gaan, tekent Ricus 27 portretten van bijzondere cliënten van het drugspastoraat, doet hij verslag van acht bedevaarten met hiv-positieve druggebruikers naar Lourdes (voor velen van hen het hoogtepunt van hun leven) en van 150 uitvaarten (inmiddels heeft het drugspastoraat een eigen grafmonument). Aansluitend geeft hij een impressie van de huiskamer voor straatprostituees, van de liturgie met druggebruikers, en van zijn veelsoortige bezoeken aan druggebruikers thuis, in het ziekenhuis, in de gevangenis en het verpleegtehuis. Uiteraard zou een dergelijk drugspastoraat niet mogelijk zijn zonder de inzet van velen: vrouwelijke religieuzen, pastores, vrijwilligers en welwillende stedelijke instanties.

Motto van dit boek is ontleend aan het evangelie van Mattheüs (21,28-32): ‘Hoeren en tollenaars gaan u voor naar het Koninkrijk der Hemelen’. Het is fascinerende en indrukwekkende lectuur, waarin de zwaarte van het onderwerp verlicht wordt met hilarische anekdotes.

□ Paul Begheyn

Ricus Dullaert, Tien jaar drugs- en aidspastoraat in Amsterdam, 1990-2000. Memoires van Nederlands eerste drugspastor, Uitgeverij De Graaff, Utrecht, 2009, 208 blz., 16,50 euro, ISBN 978-90-77024-33-1.