Streven. Jaargang 75

[p. 995]

Rinus van de Warreburg
Mensenrechten en de dimensie van het heilige

Toen ik in een snikhete jeugdgevangenis als vrijwilliger van de scholengroep van Amnesty lesgaf aan een groepje jeugdige gedetineerden over het onderwerp ‘doodstraf’, was er in het publiek een jongeman die in staat bleek heel rustig en ongeëmotioneerd argumenten voor en tegen de doodstraf te formuleren, maar tegelijkertijd tussen neus en lippen door opmerkte dat hij de moordenaar van zijn neef, die voor die moord slechts twaalf jaar gevangenisstraf hoefde uit te zitten, wel even zou grijpen als die uit de gevangenis kwam. En wat hij met ‘grijpen’ bedoelde werd meteen duidelijk toen hij zei dat hij daar wel twaalf jaar gevangenis voor over had. Diezelfde jongeman bood zich even later spontaan aan als verdachte in een rollenspel waarin de jonge gedetineerden zelf aanklager, verdediger, verdachte en jury konden zijn in een rechtszaak naar Amerikaanse model. Daarin moest uitspraak worden gedaan over een roofmoord waar in principe de doodstraf op staat. En die rol vervulde hij met verve en met veel begrip voor de verzachtende omstandigheden die in een ingewikkelde moordzaak kunnen gelden.

Je kunt nog zo goed de verschillende argumenten tegen de doodstraf kennen en op hun waarde schatten, wanneer je eigen partner, kind, broer, vader, buurman het slachtoffer wordt van een (gewetenloze) geweldsmisdaad lijken die argumenten ineens heel veel aan zeggingskracht in te boeten. Het gaat hier om een principiële zaak. Het leven in het algemeen is al iets heiligs en onaantastbaars en het is niet voor niets, dat het recht op leven formeel vastgelegd is in artikel 3 van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. Maar het ons bekende en vertrouwde leven en alles wat daar een essentiële rol in speelt, is al hele-

[p. 996]

maal heilig en onaantastbaar. Niet in de vorm van een uitgesproken principe, maar in een voor ons veel meer levende zin. Wat doe je met algemene en abstracte principes als het recht op leven, indien dat recht op leven in concreto, in de vorm van alles wat jou dierbaar en voor jou onaantastbaar is, geschonden wordt? Je eerste neiging - misschien al onderdrukt voor zij tot uiting gekomen is - is in zo'n geval toch te zeggen: ‘Sterf, smeerlap!’

Wat is de dimensie van het heilige waarop een beroep gedaan wordt, als er gezegd wordt dat niet alleen het leven zelf, maar ook het recht op leven heilig is? Moet er niet een strikt onderscheid gemaakt worden tussen de waarde van formele, in verdragen vast te leggen (rechts)principes en de intuïtief ondervonden waarde van het leven, zoals dat in de persoonlijke ervaring en beleving aan ons gegeven is en ons denken en doen beïnvloedt, zonder zich al te veel van onze vooropgezette meningen aan te trekken? Kan een recht wel ‘heilig’ zijn in strikte zin? Is het niet een gotspe een door mensen geformuleerde - en in die zin altijd tot op zekere hoogte willekeurige - regel van het (quasi-)religieuze of magische aura te voorzien dat met ‘heiligheid’ verbonden wordt? Of, andersom, wordt een ten koste van eeuwenlange inspanningen voor de emancipatie van het denken en de ontwikkeling van rechtssystemen bereikte globale overeenstemming over mensenrechten niet juist te grabbel gegooid door ze het mistige moeras van religieuze opvattingen en magische praktijken in te trekken?

Over dat laatste heeft de filosoof Ludwig Wittgenstein enkele behartigenswaardige dingen te zeggen in zijn ‘Aufmerkungen über Frazer's Golden Bough’. Wat er aan religieuze en magische rituelen en symbolen interessant is, zegt Wittgenstein, is niet de verklaring die ervoor gegeven wordt, maar de indruk die ze maken. Het gaat om de indruk dat hier iets merkwaardigs, verontrustends of verschrikkelijks gebeurt. Bij het ritueel van het doden van de priesterkoning van Nemi, bijvoorbeeld, gaat het niet om iets wat, na een afdoende verklaring, triviaal en betekenisloos is, maar om niets minder dan de onverklaarbare ‘majesteit van de dood’. In de moderniteit corresponderen met dit soort magische rituelen bijvoorbeeld symbolische handelingen als het kussen van de foto of de naam van een geliefde. Of het spugen op de afbeelding van een gehaat persoon. Niemand zal in dit geval denken dat men hiermee de geliefde zelf meent te kussen, respectievelijk de vijand te bespugen. Er wordt niet gemikt op iets anders dan de handeling zelf: deze is in zich al bevredigend.

Magie, zegt Wittgenstein, berust steeds op het idee van symbolisme en taal. Het gaat om de uiting en de (re)presentatie, en tegelijkertijd van de daarmee samenhangende vervulling, van een wens (‘Was mijn lief

[p. 997]

maar hier!’ ‘Viel die klootzak maar dood!’). Het ceremoniële is volgens Wittgenstein steeds tegengesteld aan het toevallige en een teken van piëteit. Het kenmerkende van de ontwakende geest van de mens is dat iets betekenisvol voor hem wordt. Wat ik nu van Wittgensteins opmerkingen wil vasthouden is, enerzijds, dit aspect van de symbolische toekenning van betekenis aan iets tot op zekere hoogte ongrijpbaars, waarmee het tegelijk onttrokken wordt aan het domein van willekeur en toeval. Anderzijds wil ik de nadruk leggen op het aspect van de ‘ontwakende geest’: het gaat hier om iets wat aan het begin staat.

Wat staat er aan het begin van de mensenrechten en wat heeft ze hun betekenis verleend? Als je kijkt naar de voorgeschiedenis van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, valt op dat iedere nieuwe stap in de richting van het formuleren van dergelijke universele principes plaatsvindt op momenten van de geschiedenis dat je, bij wijze van spreken, tot je knieën door het bloed kunt waden: de Tachtigjarige Oorlog, de ‘Glorious Revolution’, de Amerikaanse vrijheidsstrijd, de Franse Revolutie, de Eerste en Tweede Wereldoorlog. De formulering van ‘onaantastbare’ beginselen van menselijkheid lijkt telkens, op bijna mythische wijze, op te doemen vanuit de sfeer van het gruwelijke en onmenselijke in de vorm van een reactie daarop: ‘Dit nooit meer!’ Dat wat als heilig en onaantastbaar wordt gepresenteerd, lijkt de symbolische omkering van een zeer tastbare vorm van ‘onheiligheid’: het ‘heilige’ en principiële lijkt de ene kant te zijn van een medaille, waarvan de achterkant wordt gevormd door het ‘diabolische’ en onvoorstelbare.

Het is niet verwonderlijk dat het eerste begin van activiteiten van Amnesty International, dat zich al jaren inzet voor de slachtoffers van mensenrechtenschendingen, te situeren is in de ‘heilige’ verontwaardiging van de advocaat Peter Benenson. Als deze in het begin van de jaren zestig, 's morgens, op weg is naar zijn werk in de Londense metro, leest hij in de krant over de veroordeling tot zeven jaar gevangenisstraf van twee Portugese studenten voor het uitbrengen van een toost op de vrijheid in een restaurant. Zijn spontane woede is de aanzet voor een wereldwijde publiciteitscampagne voor ‘De vergeten gevangenen’. Nog steeds zijn publiciteitscampagnes het belangrijkste wapen van Amnesty International. De mensenrechten zijn daarbij een soort onaantastbaar uitgangspunt, iets waarover feitelijk geen verdere discussie nodig is. Ze staan aan het begin, niet aan het eind van een ontwikkeling van activiteiten.

De mensenrechten hebben een waarde op zich, die onaantastbaar is, zoals de inzet van Amnesty door Amnesty zelf niet principieel ter discussie wordt gesteld. De vanzelfsprekendheid of zelfevidentie van de mensenrechten en hun aanvaarding heeft de kracht van het magische ritu-

[p. 998]

eel: de steeds weer herhaalde symbolische bevestiging van het absoluut waardevolle dat ook in elk individu van de gemeenschap verinnerlijkt is. Dit is onaantastbaar voor welke spitsvondige juridische redenering of sofistische argumentatie dan ook.

Hoe onredelijk zo'n ‘magisch’ teruggrijpen op het onuitsprekelijke ook mag lijken, het lijkt het enige rotsvaste fundament voor het werk van Amnesty. De grote kracht van Amnesty bij het verdedigen van de universele mensenrechten zal daarom niet gelegen zijn in haar vermogen de noodzaak van die rechten met intellectuele argumenten te verdedigen, maar in het relatief simpele beroep op individuen, in naam van alles wat hun in een vrij alledaagse zin van het woord ‘heilig’ is, in het steeds weer oproepen tot de inzet van woord en symbool voor iets wat, in een niet bij voorbaat te expliciteren zin, absoluut waardevol is.