Streven. Jaargang 75

[p. 990]

Evert van der Zweerde
Waarom mensenrechten niet heilig zijn

Rond mensenrechten hangt vaak een geur van heiligheid. Als in land X ‘mensenrechten geschonden worden’, dan is de wereld te klein en domineert heilige morele verontwaardiging. We willen dat ze nageleefd worden en wie dat niet doet is een schurk. Een nuchtere, realistische kijk ontbreekt. Want zijn die mensenrechten eigenlijk wel zo heilig? Sinds de politieke moorden in Nederland en de cartoonaffaire in Denemarken hebben we er in West-Europa grote moeite mee om te overwegen dat vrijheid van meningsuiting en persvrijheid wellicht aan beperkingen onderworpen zou moeten worden, bijvoorbeeld om religieuze of andere gevoeligheden te respecteren. Twee mensenrechten, namelijk vrijheid van meningsuiting en vrijheid van geweten en godsdienst, staan tegenover elkaar, ze begrenzen elkaar - in ieder geval kunnen niet beide heilig zijn.

En wat te doen met substantiële minderheden in eigen land die er misschien andere ideeën over op nahouden? We willen er liever niet aan denken. Fundamentele rechten en vrijheden mogen voor ons niet ter discussie staan, we verklaren ze liever heilig. Tegenstanders verklaren we voor dom, slecht of achterlijk; zij hebben nog niet het inzicht bereikt waartoe wij reeds voortgeschreden zijn. Waarom is dat zo? De enige reden lijkt dat die rechten en vrijheden voor jou of voor mij misschien wel heel belangrijk zijn, maar juist niet vanzelfsprekend of evident, en daarom ook niet heilig. Het is onmogelijk om een volledig sluitende redenering op te stellen waaruit zou volgen dat zoiets als mensenrechten inderdaad absolute geldingskracht heeft. Heilige dingen hebben dergelijke geldingskracht echter wel: die zijn manifest, je kunt er

[p. 991]

niet omheen, ze zijn absolute gegevenheden, zelfs wanneer jij de enige bent die hun heiligheid ziet. Iets heiligs is per definitie niet een menselijk maaksel of bedenksel, althans niet in de ogen van degene voor wie het heilig is.

Dit betekent dat mensenrechten volgens mij dus niet heilig zijn. Ik zou de mensenrechten zoals ze geformuleerd zijn echter ook niet willen veranderen, wel ze principieel ter discussie brengen. Mijn eerste stelling luidt dan ook: ‘Mensenrechten zijn geen heilige principes - ze als zodanig voor te stellen miskent hun eigenlijke karakter.’ Dat karakter is namelijk politiek. Het gaat bij mensenrechten niet om heilige gegevenheden, evidente morele principes of onvervreemdbare rechten, maar om politieke besluiten, nationaal of internationaal, die deze rechten als onvervreemdbaar stellen. Dit betekent dat ik argwanend sta tegenover de quasi-heiligheid en quasi-vanzelfsprekendheid die aan mensenrechten vaak wordt toegeschreven. Rechten worden traditioneel vaak voorgesteld als hetzij door God hetzij door de Natuur gegeven en verkrijgen zo een status van objectiviteit en manifestheid die zich leent tot heiliging. Daarmee worden zij die er anders over denken automatisch, maar ten onrechte, tot hetzij dom, hetzij achterlijk, hetzij kwaadwillend verklaard, waardoor uit het zicht verdwijnt dat het gaat om politieke standpunten en prioriteiten.

Twee historische voorbeelden. In de Declaration of Independence uit 1776, het document waarmee de Verenigde Staten van Amerika zichzelf onafhankelijk van Engeland verklaarden, lezen we: ‘We hold these Truths to be self-evident, that all Men are created equal, that they endowed by their Creator with certain unalienable rights...’ Een vreemde uitspraak. Waarheden die, getuige ook hun hoofdletters, werkelijk vanzelfsprekend zijn, zoals ‘2+2=4’ of ‘je kunt je niet op twee plaatsen tegelijk bevinden’, hoef je immers niet meer als vanzelfsprekend te presenteren: dat doen ze zelf wel. Wat hier werkelijk staat, is dan ook iets anders: ‘Wij besluiten bij dezen de volgende rechten als onaantastbaar in te stellen.’ Alleen klinkt dat een stuk zwakker en willekeuriger, eindiger, menselijker.

Tweede voorbeeld: in de eerste echte mensenrechtenverklaring, de Déclaration des droits de l'homme et du citoyen uit 1791, lezen we in de preambule: ‘De vertegenwoordigers van het Franse volk [... ] hebben besloten in een plechtige verklaring de natuurlijke, onvervreemdbare en heilige rechten van de mens uiteen te zetten.’ En iets verderop: ‘De Nationale Vergadering erkent en verklaart, in bijzijn van en onder auspiciën van het Opperwezen, de volgende rechten van de mens en van de burger.’ ‘Uiteenzetten’ of ‘erkennen’ van zelfevidente eeuwige en heilige, onvervreemdbare rechten is iets wezenlijk anders dan het ‘verklaren’, door een groep personen met politieke macht, van een reeks fundamentele rechten voor de samenleving waarvoor zij zich verantwoordelijk weten.

[p. 992]

Neem artikel 1 van de Universele Verklaring: ‘Alle mensen worden vrij en gelijk in waardigheid en rechten geboren.’ Feitelijk is dat nonsens, want heel veel mensen worden in volstrekte onwaardigheid en zonder enige rechten geboren. De strekking is dan ook niet om een reeds gegeven feit vast te stellen - het is precies een verklaring. ‘Verklaren’ is geen cognitieve handeling maar een performatieve taaldaad: door iets tot iets te verklaren verkrijgt dat iets een status die het voordien niet had. Taaldaden zijn een specifiek soort menselijke handeling, waarin je door woorden of zinnen uit te spreken een objectief feit bewerkstelligt. Bijvoorbeeld: ‘Ik open deze vergadering.’ En dus ook: ‘Wij verklaren deze rechten tot grondrechten van onze samenleving.’

Daarmee worden het de grondrechten van de samenleving in kwestie. Maar het is ook duidelijk dat aan zo'n verklaring een beslissing voorafgaat, en waarschijnlijk een hoop discussie, over de precieze tekst van de verklaring, het aantal artikelen, enz. Wie ooit betrokken is geweest bij het oprichten van een stichting weet hoe lang het kan duren voordat je het over de statuten eens bent. En statuten, maar dan op grotere schaal en zonder al bestaande regels waarop ze gebaseerd zijn, is precies wat dit soort verklaringen behelst, niet minder, maar ook niet meer. Na en door de verklaring verkrijgen ze gelding. En tegelijk ook niet: de Verenigde Staten verklaarden zich dan wel onafhankelijk, de Engelsen hadden dat met een oorlog ongedaan kunnen maken. Die gelding is dus niet absoluut en dat komt juist doordat de erin opgestelde rechten feitelijk helemaal niet eeuwig, heilig en onaantastbaar zijn, maar tijdgebonden, menselijk en veranderbaar. Eindig, kortom. Hun gelding is, bovendien, uiteindelijk afhankelijk van een overheid die de macht heeft haar ook te doen gelden, dus om er geldende wet van te maken. De Amerikaanse praktijken in Guantánamo Bay kunnen niet aangepakt worden omdat de Verenigde Staten het Internationale Gerechtshof niet erkend hebben.

Mijn tweede stelling is daarom: ‘Het uiteindelijke doel van iedere mensenrechtenpolitiek dient te zijn het omzetten van goedbedoelde verklaringen in een positieve, handhaafbare wet - burgerrechten maken mensenrechten overbodig.’ Dit blijkt overduidelijk uit het contrast tussen hen die burger zijn van een rechtsstaat en hen die, zoals miljoenen op deze wereld van Darfur tot Guantánamo Bay, helemaal geen burger zijn of burger zijn van een niet-functionerende staat. Toen in 1948 de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens door de Verenigde Naties aangenomen werd, was meteen duidelijk dat een verklaring, hoe begrijpelijk en gewenst ook zo kort na de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog, als zodanig weinig kracht zou hebben. In 1950 werden de principes van deze Universele Verklaring door de Europese landen vastgelegd in het Verdrag van Rome. Jaren later volgden Internationale

[p. 993]

verdragen inzake Burgerrechten en Politieke Rechten (1976) en inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten (ook 1976).

Verdragen hebben, in tegenstelling tot verklaringen, kracht van wet. Let ook op de letter van de tekst in de preambule van de Universele Verklaring: ‘de Algemene Vergadering proclameert deze Universele Verklaring van de Rechten van de Mens als het gemeenschappelijk door alle volkeren en alle naties te bereiken doel...’ Aldus is het de Verenigde Staten mogelijk om de Universele Verklaring te ondertekenen, waar in artikel 3 staat dat ‘[e]enieder het recht heeft op leven, vrijheid en onschendbaarheid van de persoon’, en toch op vrij grote schaal de doodstraf te voltrekken. Het kost de Verenigde Staten immers niet zoveel om ernaar te streven de doodstraf ooit overbodig te maken. A propos: de Verenigde Staten hebben het Verdrag inzake de rechten van het kind (1989) niet geratificeerd omdat dat verdrag de doodstraf voor kinderen verbiedt, maar het Verdrag inzake Burgerrechten en Politieke Rechten weer wel omdat daarin (art. 6) weliswaar het recht op leven erkend wordt, maar een uitzondering gemaakt wordt voor de legale doodstraf.

Landen zijn vlot met het aannemen van verklaringen, maar een stuk terughoudender met het ondertekenen van verdragen waar ze aan gehouden kunnen worden. China heeft het Verdrag inzake Burgerrechten niet geratificeerd, ongetwijfeld omdat het een aantal politieke rechten garandeert, zoals het recht op vrije meningsuiting (art. 19) en het recht op vreedzame vergadering (art. 21). De aanvaarde verdragen dekken bij lange na niet de gehele inhoud van de Verklaring en ze bestrijken bij lange na niet de hele wereld, d.w.z. ze zijn niet universeel. Betekent dat dan dat zo'n Verklaring zinloos is, verspilde energie, geduldig papier? Geenszins! Papier is geduldig, maar niet onschuldig. Maar je moet wel in de gaten houden wat de status van dat papier is: een wapen in de strijd.

Mijn derde stelling, aanvullend ten opzichte van de tweede en teruggrijpend op de eerste, luidt dan ook: ‘Mensenrechten zijn en blijven inzet van politieke strijd - een strijd die nooit definitief gestreden zal zijn.’ In het licht van de vorige stelling zou men geneigd kunnen zijn te denken dat indien inderdaad alle mensen burger zouden zijn van een staat of een ander politiek lichaam dat effectief hun rechten beschermt en indien er een globaal gerechtshof zou bestaan dat overheden kan dwingen die rechten te respecteren - beide is verre van realiteit, maar laten we het even aannemen - dat dan aparte mensenrechten overbodig zouden zijn. Dit is echter niet het geval en de reden is dat geen enkele vorm van wetgeving haar eigen naleving kan garanderen.

Het zal altijd zo zijn dat het overheden of overheidsdienaren beter uitkomt zich niet aan de wet te houden. Dat is inherent aan besturen en het is niet omdat ze dom of achterlijk zijn. Wetten kunnen, net als ver-

[p. 994]

klaringen, machteloos papier blijken te zijn. Papier is, zoals gezegd, geduldig. Maar daarmee, ik herhaal het, is het niet onschuldig. Ieder land dat ooit de Universele Verklaring ondertekende en de daarin aangeduide rechten schendt, heeft iets uit te leggen. Aan wie? Niet aan een Wereldrechtbank, want die bestaat niet en komt er misschien ook nooit. Evenmin aan de slachtoffers van die schendingen, want die hebben vaak niets meer te melden. Maar wel aan oplettende wereldburgers die, keer op keer, niet-aflatend, concrete schendingen van mensenrechten aan de kaak stellen.

Organisaties als Amnesty International of Human Rights Watch worden soms bekritiseerd om hun eenzijdige focus op de zogeheten klassieke mensenrechten. Dat lijkt logisch, want wat heb je eraan om met een lege maag een kritische krant te kunnen lezen? Toch moeten we op dit punt volgens mij oppassen: juist de klassieke mensenrechten, vrijheid van meningsuiting, vergadering, vereniging, vakbond, e.d., zijn de voorwaarde voor het aan de kaak stellen van misstanden op het vlak van de economische, sociale en culturele rechten. En het werk van Amnesty International en Human Rights Watch blijft onverkort relevant. In Rusland, het grootste land ter wereld, werden zogeheten ‘buitenlandse’ ngo's zoals de genoemde twee gedwongen hun activiteiten op te schorten als gevolg van moeilijkheden rond hun registratie. Deze pesterijen en vertragingstactiek door de overheid resulteren eenvoudig in inkapseling. En helaas is er niets Russisch aan dit voorbeeld. De Patriot Act in de Verenigde Staten is eveneens een serieuze inbreuk op klassieke mensenrechten. Blijkbaar zijn ze niet zo heilig, die mensenrechten, maar zijn ze inzet van permanente politieke druk en strijd. En tegenstanders en schenders zijn niet dom of achterlijk of slecht, maar slimme tegenstanders, ook als ze lippendienst bewijzen.