Streven. Jaargang 75

[p. 793]

Koen Boey
Louis Van Bladels bijdrage aan maatschappijkritiek

Het woord was zijn woning. Louis Van Bladel heeft geleefd in het woord. Het initiatief hiertoe lag bij God: het menslievend Licht dat zich in de Logos articuleert. Van daaruit ‘vloeide hij mee met de stroom om zich het dichtst bij de bron te voelen’, zoals hij het zelf samenvatte. Om er nuchter aan toe te voegen dat hij nu eenmaal meer theoretisch dan praktisch was aangelegd en dat dit voor wat hij te doen had, bepalend was. Het hart van de woning waarin hij verbleef was zijn studeerkamer. Daar verdiepte hij zich nauwgezet in de complexe actualiteit om te voldoen aan wat hij ‘wetenschappelijkheid’ noemde. Hij deed het met de intentie door te stoten tot de verhouding van de actualiteit met de fundamentele menselijke realiteit; dit doorstoten noemde hij ‘wijsgerigheid’.

Als maatschappelijk betrokken filosoof publiceerde hij zijn verworven inzichten, steeds adequaat conceptueel geformuleerd, in een twintigtal artikelen die tussen 1963 en 1996 in Streven zijn verschenen. Het tijdschrift was voor Van Bladel een geliefde kamer in zijn woning. Hij trof er geestesgenoten of minstens geïnteresseerde gesprekspartners aan bij het zoeken naar zin. Het waren mensen die zich bekenden hetzij tot christelijke hetzij tot atheïstische religiositeit. Hij koesterde de droom dat het jezuïetentijdschrift zou functioneren naar het model van het maandblad Esprit dat Emmanuel Mounier in 1925 had gesticht in dienst van een personalistisch geïnspireerd sociaal engagement. Om de rode draad aan te geven die de twintig artikelen verbindt, zal ik eerst verwijzen naar de wijsgerige antropologie waaraan Van Bladel bij zijn analyse van de actualiteit refereert. Het hegeliaanse gedachtegoed is hierbij nooit ver weg. Vervolgens zal ik aangeven vanuit welke theologie van de christelijke liefde hij tot zijn maatschappijkritische inzichten besluit. Op dit punt toont hij een trouwe lezer te zijn geweest van Paul Ricoeur.

[p. 794]

De antropologische basis

Van Bladels eerste tekst in Streven, ‘Onvermijdelijke verstandhouding tussen Oost en West’ uit mei 1963, bevat al de krijtlijnen van zijn hegeliaans geïnspireerde antropologie. Het artikel ‘Revolte om Leuven, een ethische verantwoording’ uit maart 1968 gaat dieper in op het meest fundamentele begrip uit deze antropologie, met name het vrijheidsbegrip. Met de revolte als aanleiding, herhaalt Van Bladel tot tweemaal toe dat hij met de ontwikkeling van een verantwoord vrijheidsbegrip de actuele Leuvense problematiek niet verlaat. Tien jaar eerder had hij in Esprit gelezen hoe Ricoeur naar aanleiding van de inval van de Sovjettanks in Boedapest zijn meest fundamentele tekst over het politieke (‘Le paradoxe politique’) publiceerde om de gebeurtenissen in 1956 toe te lichten.

Eerst terug naar Van Bladels debuut in Streven. In oktober van het jaar 1961 had Nikita Chroestsjov de destalinisatie afgekondigd en in januari van 1963 had hij op het congres van de Oost-Duitse communistische partij in Berlijn de stelling verdedigd dat niemand gebaat kon zijn bij een atoomoorlog. Van Bladel argumenteert dat de oproep tot vreedzame co-existentie een positief antwoord verdient. De verstandhouding is onvermijdelijk, maar na de pragmatische vaststelling is het de beurt aan de wijsgerige reflectie. Met een verwijzing naar de hegeliaanse dialectiek van de ‘strijd op leven en dood’ is het ook vanuit wijsgerig oogpunt noodzakelijk om het conflict te overstijgen door het op een hoger niveau te brengen. Dialectiek vraagt immers steeds om ‘Aufhebung’ van de ontstane contradictie. Maar er is nog meer, dat verduidelijkt wat terecht en wat onterecht is geweest in de benaming ‘de rode jezuïet’ in de Vlaamse pers bij Louis Van Bladels overlijden in 2000.

Als eminente kenner van de geschriften van Marx verzet hij zich uitvoerig tegen Bernard Delfgaauw die Marx op tendentieuze wijze leest om te besluiten dat de communisten zich moeten herbronnen bij Marx voor toenadering tot de christenen. Het tegendeel is waar, er is veeleer een ‘ontmarxing’ van de communistische beweging nodig. Waarom? Vanuit een terechte gevoeligheid voor het bestaande onrecht in zijn tijd en in het besef dat het hegeliaanse denken er geen oog voor had, valt het te begrijpen dat Marx met Hegel heeft willen breken. Helaas heeft hij in zijn reactie het kind met het badwater weggegooid. Als het kind ziet Van Bladel dan de dialectische spanning tussen het materiële en het spirituele in de mens. Marx heeft de spanning in de pejoratieve zin van het woord ‘opgelost’ door te besluiten dat het volkomene humanisme identiek is met het volkomene naturalisme. Hij liet het individu uiteindelijk dan ook opgaan in de soort, terwijl het Van Bladel te doen is om de vrijheid van de persoon te waarborgen binnen de gemeenschap (in de zin van wat Mounier ‘personne en communauté’ had genoemd.)

[p. 795]

Ook de christenen hebben een opdracht in hun poging tot toenadering te komen. Bezinnend moeten zij zich afvragen of zij niet al te vaak zich opwerpen als de verdedigers van het individu zoals het in de liberale traditie wordt begrepen. Gezien de kritiek die Van Bladel heeft op Marx is het niet verwonderlijk dat hij op zoek zal gaan naar latere maatschappijkritische denkers, Herbert Marcuse, Jean Baudrillard en André Gorz, die een antropologie verdedigen waarmee hij zich meer verwant kan voelen. Zo waren de lezers van Streven de getuigen van het tot stand komen van het uiterst knappe boek Kerngedachten van Karl Marx (1966) en ten dele ook van Christelijk geloof en maatschappijkritiek. Evangelie, Marx, Marcuse, Baudrillard, Girard (1980).

Naar aanleiding van het conflict tussen Walen en Vlamingen in Leuven analyseert Van Bladel de teksten uit de beide kampen om na te gaan op welk vrijheidsbegrip de woordvoerders zich beroepen. Hij besluit dat de Walen uitgaan van een recht op vrijheid dat geen rekening houdt met de verwachtingen die de sociale omgeving heeft van een universiteit. Daarin leest hij het liberale begrip van vrijheid als onafhankelijkheid. Het vrijheidsbegrip van de Vlamingen begrijpt hij als sociaal georiënteerd en daarom als meer verantwoord. Dit laat hem toe uit te leggen waarom de revolte gekenmerkt wordt door ‘antifranskiljonisme’, ‘antikapitalisme’ en ‘antiklerikalisme’. Een sociaal georiënteerd vrijheidsbegrip beroept zich niet op het recht om onafhankelijk de eigen weg te gaan, maar vraagt erom zich zelfstandig te kunnen inzetten voor de opbouw van de gemeenschap. De achtergrond van dit alles is Hegels Grundlinien der Philosophie des Rechts (1821). Hegel laat daarin zien dat de abstracte vrijheid voor de burger pas concrete vrijheid wordt wanneer ze geordend wordt door het recht. Gebeurt dit niet, dan blijft ze willekeur. Voor de lezers van Streven die niet beslagen zijn in het hegeliaanse denken, vat Van Bladel de grondidee als volgt samen: ‘entre le fort et le faible, entre le pauvre et le riche, c'est la liberté qui opprime et la loi qui affranchit’. Het betreft een citaat van Henri Lacordaire (1802-1861) uit de tweeënvijftigste Conférence de Notre Dame.

De maatschappelijke structuren

In het januarinummer van 1974 van Streven plaatst Van Bladel zijn tekst ‘Evangelie en maatschappelijke structuren’. Hij noemt zich er expliciet schatplichtig aan het denken van Paul Ricoeur dat dankzij Ad Peperzak in het Nederlands taalgebied was geïntroduceerd. De expliciete verwijzing betreft de tekst ‘Le socius et le prochain’, opgenomen in Ricoeurs door Peperzak gekozen en ingeleide essays Politiek en geloof (1968). Ricoeur vond de aanzet in de parabel van de barmhartige Samaritaan en het artikel verscheen oorspronkelijk in een tijdschrift voor spiritualiteit.

[p. 796]

Aan deze tekst heeft Van Bladel eerst en vooral het onderscheid ontleend tussen de korte relaties van persoon tot persoon en de lange relaties die de mensen via velerlei instituties met elkaar verbinden. Verder volgt Van Bladel Paul Ricoeur in diens voornemen een bijdrage te leveren aan een theologie van de christelijke liefde. Van Bladel begint zijn tekst met te verduidelijken wat het Evangelie voor hem is. Op de eerste plaats is het de verkondiging door Jezus van Nazareth dat voor God het onmogelijke toch mogelijk is. Vervolgens is het Evangelie de aanklacht dat de wereld, voor een theoloog een zeer meerduidig begrip, in de greep ligt van machten die de mens benauwen en die een wereld vestigen gebouwd op hebzucht, heerszucht en eerzucht. Ten slotte is het Evangelie een oproep tot bekering.

Er is de nodige zelfkritiek en maatschappijkritiek nodig om de mentaliteitsverandering te bewerkstelligen. Ricoeur en Van Bladel hebben de kritiek gemeen op een interpretatie van het Evangelie die er eenzijdig om vraagt zich uit te wereld terug te trekken, alle vormen van geseculariseerde geloofsbeleving af te wijzen en de naastenliefde exclusief te zien in de relatie van persoon tot persoon, waarbij men de rest van de mensheid laat voor wat ze is. Van Bladel argumenteert als volgt. Van iemand houden maar onverschillig blijven voor de maatschappelijke leefsituatie waarin die persoon zich bevindt en die mede bepalend is voor zijn levenskansen, is onvoldoende radicaal van iemand houden. Dit soort ‘spiritualisme’ is verdacht, zelfs hypocriet. Bovendien kan men de christelijke liefde niet beperken tot de korte relaties omdat men dan in gebreke blijft ten opzichte van de evangelische eis dat de liefde universeel zou zijn: de liefde moet uitgaan naar allen.

Om in te gaan op deze universaliteitseis is het nodig dat we ons inzetten voor meer rechtvaardige structuren waarin geen plàats meer is voor verdrukking. Wanneer Van Bladel zijn inzicht uitwerkt in de radicaliteit van de liefde die zich inlaat met de zorg voor de basisvoorwaarden voor een menswaardig bestaan van iedere persoon, maakt hij melding van drie gebieden waarop iedere mens het recht moet verwerven om er tot zelfstandig subject uit te groeien. Het betreft de gebieden van het ‘hebben’, het ‘kunnen’ en het ‘gelden’, waaraan de dimensies van het economische, het politieke en het culturele beantwoorden. In Ricoeurs L'homme faillible (1960) had Van Bladel naar eigen zeggen gelezen hoe dit legitieme en noodzakelijke recht op ‘materie, macht en minne’ aan de mensen ontzegd wordt door de bestaande machten die het leven onderwerpen aan ‘hebzucht, heerszucht en eerzucht’. Dit doet zich voor wanneer het oneindigheidsverlangen van de mens omgebogen wordt in eindeloze begeerte die de mensen ‘zuchtig’ doet omgaan met de materie, de macht en de minne. Oneindigheid ontaardt dan in slechte eindeloosheid.

[p. 797]

In zijn begrip van het Evangelie als verkondiging, aanklacht en oproep zag Van Bladel zich bevestigd door René Girard. Deze eminente kenner van de wereldliteratuur had onbevooroordeeld de Bijbel bestudeerd en was tot het besluit gekomen dat hij daar een uitnodiging vond tot geloof dat uitstijgt boven datgene wat centraal staat in de oude religies met hun sacrale rituelen en hun offers. Met Girard besluit Van Bladel (Streven oktober 1980) dat de moord op Jezus van Nazareth laat zien dat we een einde moeten maken aan het offeren van zondebokken. Jezus sterft als gevolg van zijn onvoorwaardelijke trouw aan zijn zending waarin Hij de wereld oproept tot bekering en dit tot ergernis van de gevestigde zondige machten.

In de artikelen waarin Louis Van Bladel als rector van de Ufsia en als hoogleraar aan de UIA ingaat op de opdracht van de universiteit, zoals hij haar begrijpt, heeft hij steeds beklemtoond dat de academicus zich niet mag opsluiten binnen de muren van de instelling waar hij werkt. Het behoort tot zijn opdracht om ook inhoud te geven aan zijn maatschappelijke betrokkenheid. Van Bladel heeft daaraan op zijn eigen wijze inhoud gegeven door op geregelde tijden in Streven zich tot een ruimer publiek te richten en verslag uit te brengen over het onderzoek dat hij stimuleerde zowel binnen de faculteit van de politieke en sociale wetenschappen als binnen de faculteit van de toegepaste economische wetenschappen waar hij aanstuurde op een ‘prijswaardige economie’.

Als dank voor zijn inzet heeft de toenmalige hoofdredacteur van Streven, Hugo Roeffaers, bij het emeritaat van Van Bladel hem in naam van de universiteit een boek aangeboden: Materie, macht & minne. Verzamelde opstellen. Naast artikelen uit Streven bevat het een lezing die Van Bladel hield op het dertiende congres van de oud-leerlingen van de jezuïetencolleges onder de titel ‘Het christendom en de toekomst van Europa’. Verder staat er een interview in dat Iny Driessen afnam van de scheidende rector waarin deze even ingaat op de wijze waarop hij de relatie ziet tussen ‘hebben’, ‘kunnen’, ‘gelden’ en de religieuze geloften van armoede, gehoorzaamheid en kuisheid, die hij zelf als jezuïet had afgelegd. Filosofisch denken en christelijk geloven vonden aldus een gemeenschappelijke bedding.

Louis Van Bladel, Materie, macht & minne. Verzamelde opstellen, DNB/Pelckmans, Kapellen, 1989, 254 blz.