Streven. Jaargang 73

[p. 652]

Podium

De rare streken van een Servisch schrijver
Aleksandar Gatalica

De Servische schrijver Aleksandar Gatalica (^oBelgrado, 1964) mag voor zijn werk in eigen land dan wel de hoogste onderscheidingen ontvangen hebben, in het buitenland blijft hij een nobele onbekende en werd zijn werk ook nauwelijks vertaald. Hij debuteerde in 1993 en publiceerde sindsdien vier romans en vier verhalenbundels. Met evenveel recht kunnen de verhalenbundels ook romans genoemd worden: ze zijn gegroepeerd rond één thema en verwijzen naar elkaar, al worden dezelfde personages meestal in elk verhaal in een ander perspectief geplaatst. Kenmerkend voor het werk van Gatalica zijn de vele verwijzingen en het pasticherende karakter. In die zin is het zeker schatplichtig aan het postmodernisme, maar vóór alles wil Gatalica een eigen schriftuur ontwikkelen, die ook terugvalt op de klassieken, uit Oost én West. Het is typisch dat hij een lezing vorig jaar voor de studenten Slavische filologie van de Universiteit Gent de titel meegaf: Kniževnost Cirilice i Latinice (‘Literatuur in het Cyrillische en het Latijnse alfabet’). Gatalica belichtte het feit dat in Servië beide schriften evenwaardig naast elkaar gebruikt worden, en wat nog belangrijker is, dat daardoor de lezer zowel toegang heeft tot de westerse literatuur als tot die uit Oost-Europa en

[p. 653]

Rusland. En al even belangrijk is dat de Servische literatuur beide tradities bijna gelijkmatig en evenwaardig in zijn moderne schriftuur integreerde. Zo werden Dostojevski, Tolstoj en Bulgakov gelezen, naast Thomas Mann en Samuel Beckett, om maar enkele namen te noemen. Voor alles is dit ook toepasbaar op het werk van Gatalica. Hij is bijzonder goed thuis in de literatuur uit ‘beide werelden’, maar vergeet ook Latijns-Amerika niet, zeker niet Borgés. Het zijn dan ook vooral de thema's en de stijl die een universalistische literatuur kenmerken, en niet de relatief ‘kleine’ taal waarin die geschreven is. Dergelijke literatuur verdient dan ook een universele waardering, die kleine taalgroepen helaas moeilijk te beurt valt. Bovendien uit dit zich spijtig genoeg in een opvallend gebrek aan vertalingen, blijkbaar enkel omdat economische imperatieven hier belangrijker zijn dan literaire kwaliteit. Naast deze universalistische literatuur bestaat er uiteraard ook nog de heimatliteratuur, die eng Servische thema's bespeelt en sterk teruggrijpt op het nationale verleden. Daarmee heeft het werk van Gatalica nauwelijks iets gemeen.

Het twee jaar geleden gepubliceerde Beograd za strance, letterlijk Belgrado voor Vreemdelingen, lijkt me het beste boek om de lezer met Gatalica te laten kennismaken. De ondertitel luidt trouwens: Een fantastische Baedecker voor de hoofdstad. ‘Baedecker’ is de bekende toeristische gids, voor het eerst uitgegeven in de jaren tachtig van de negentiende eeuw; ‘fantastisch’ verwijst eerst en vooral naar het fictiekarakter van het werk, maar toch ook naar het wonderbaarlijke, ongewone, verrassende. Een betere vertaling van de titel is misschien ‘Belgrado voor immigranten’ of ‘Belgrado voor nieuwelingen’, want in elk verhaal gaat het telkens weer over mensen uit de periferie die zich in de stad Belgrado vestigen. Het woord ‘periferie’ is hier ruim te interpreteren, het kunnen zowel personen zijn uit de voorstad, de andere delen van Zuid-Slavië als uit het eigenlijke buitenland of zelfs de hemelse sferen. En ook in de tijd loopt het breed uit: van de Turkse overheersing tot het post-Tito-tijdperk. De verhalen werden wel chronologisch gerangschikt.

De bundel bestaat uit zeven kortere verhalen. Die kunnen in principe elk op zichzelf gelezen worden, maar worden verbonden door een centraal thema. Ook keren nu en dan dezelfde personages in andere functies terug. Het centrale motief is dus de verhouding tussen de grootstad Belgrado en een inwijkeling, in één verhaal zelfs de dood, in alle mogelijke tijden. Motieven als de zoektocht naar een eigen imago, de tegenstelling tussen leven en dood, schijn en werkelijkheid en de waarheid van de droom schragen verder de subtiele vertellingen die de lezer meevoeren in de magie van de metropool Belgrado. Ook in dit werk maakt Gatalica in enkele verhalen gebruik van het pasticheprocédé. Joyce-kenners zullen de hand van de meester duidelijk herkennen in het verhaal ‘In de maalstroom van de jaren’ (‘U kovitlacu godina’). Maar Gatalica geeft het een heel andere draai, die Joyce zelf niet zou vermoeden. In het verhaal ‘Ik ben een legende’ (‘Ja sam legenda’)

[p. 654]

parodieert hij dan weer de Russische schrijver Valérie Brusov.

Het eerste verhaal in de bundel, ‘De tovenaar van Belgrado’ (‘Vestac u Beogradu’), is het meest fascinerende. Het voert niet alleen een man met magische krachten op, het introduceert de lezer ook in het reilen en zeilen en vooral de gedachtewereld van de Turkse veroveraars op de Balkan, zoals blijkt uit dit fragment:

‘De geheime kunsten van de eerste magiër van Belgrado die in het Turkse rijk werden verklaard op wetenschappelijke gronden, werden vertoond in de hervormingsperiode van sultan Suleyman de Grote. Het was de tijd waarin de geest van een misvormde en voor de Turken tegennatuurlijke logica de dienaars, rechters en vizieren aantastte, alsook soldaten, wachters, beulen en het gewone volk. Over deze tovenaar vindt men summiere gegevens in de latere reisverslagen van Evlia Celebi en de geograaf Hadži-Kalif. In verschillende chronologieën en commentaren kan men over dit voorval ook enkele bladzijden lezen in de plaatselijke geschriften van die tijd, zoals de boeken van de gilde van de smeden. Iets kan men ook afleiden uit de dagboeken van de veldtochten van de onoverwinnelijke Sultan en zijn vizieren.’

Het verhaal ‘De koning van muizen en ratten’ (Kraij miševa i pacova) bevat het grootste aantal autobiografische elementen, al wordt de uitgangssituatie sterk uitvergroot. Het behandelt de opbouw van een machtsbasis van marginalen. De verteller is een radiojournalist die het tot koning van dit onderrijk brengt. Als je het verhaal wat nader ontleedt, kun je er de volgende structuur in ontdekken. In de eerste paragraaf worden de twee hoofdpersonen en een uitgangssituatie gecreeerd: het immobiele grootmoedertje Persida en de nieuwkomer-radiojournalist (en verteller) ontmoeten elkaar schijnbaar toevallig naar aanleiding van een radio-uitzending. In de tweede paragraaf wordt een eerste aanzet tot ontwikkeling aangebracht: de journalist wordt opnieuw uitgenodigd. Tot daar de expositie. Daarna volgt een klein interludium waarin de auteur de actie even laat rusten. Dan volgt een eerste beweging waarin het hoofdthema onzeker, vaagjes wordt voorgesteld: een eerste initiatie van de journalist in een geheim van Persida. Er is meer aan de hand, er is sprake van opgezet spel, Persida leidt een bende. Ondertussen wordt zijdelings verwezen naar personages uit een ander verhaal, Ružica en haar tweelingzus Andelka, die echter nauwelijks nog een rol zullen spelen. De journalist is nu helemaal in de ban van het verhaal en keert een derde keer terug naar Persida. In een tweede beweging legt Persida uit hoe haar rijk functioneert. De journalist is nu volledig in haar greep en besluit bij Persida in te trekken. In een derde beweging wordt het universum uitgebreid: Persida leidt niet enkel een eigen bende, maar staat ook onder curatele van een meester van de onderwereld, de koning van muizen en ratten:

[p. 655]

‘[...] Hij stapte zomaar binnen - onaangekondigd, stil als de dood - en zat aan het hoofdeinde van haar bed. Het was een krachtige onbekende man op jaren, gehuld in een lange versleten lederen mantel met een grote kraag van kunstpels. Hij droeg een hoed met brede randen, een grijze baard en had wratten overal verspreid over het gelaat. Onder de hoed bemerkte moedertje Persida een rode hoofddoek, geknoopt op de wijze van een zigeuner. Zijn stem klonk beslist en dwingend, al leek het haar dat de bezoeker toch geen zigeuner was.
“Ik ben de Koning van muizen en ratten”, sprak hij en zonder veel omhaal verklaarde hij dat hij heerste over schurken, nietsnutten, helers van andermans dagen, eigenaars van iemand anders geluk, informanten, onterfden, wellustelingen, en kleine vissen van allerlei soort. Alle resten van de dag, kruimels van andermans nachtelijke feesttafel, wat anderen niet interesseert, dat stond in dat Koninkrijk onder zijn controle, en de monarch regeerde streng maar rechtvaardig.’

De structuur van de organisatie wordt blootgelegd aan de hand van een portret van de vier ondergeschikte bendeleiders en hun specifieke activiteiten. Wij zijn halfweg en klaar voor de omslag van de situatie. Aan het begin van de volgende beweging verstoort een klein incident het gezag van een chef. Een poging tot consolidatie brengt slechts tijdelijk een oplossing. De desintegratie van het rijk van de onderwereld is onomkeerbaar in gang gezet. Één na één sneuvelen de bendeleiders en zelfs de koning van muizen en ratten gaat onvermijdelijk de dood tegemoet. In een volgende stap neemt Persida heel het rijk over, daarbij geassisteerd door de journalist. Deze is in de voorlaatste beweging het slachtoffer van een moordpoging en verdenkt Persida. Dat brengt ons bij de finale. De journalist besluit Persida te vermoorden en wordt zo zelf heerser over de onderwereld van Belgrado, de koning van muizen en ratten. Het is nu duidelijk dat het verhaal uiterst zorgvuldig werd ‘gecomponeerd’, bijna als een muziekstuk.

Opnieuw een geheimzinnig verhaal met magische trekken is ‘De man die de dood verkocht’. We delen in zijn obsessie en volgen hem op zijn tocht om het eigen geheim te ontdekken, wat hem natuurlijk fataal zal worden. Het zwakste verhaal draagt de meest pronkerige titel: ‘Ik ben een legende’ (‘Ja sam legenda’). Hoewel het mooi geformuleerde passages bevat, komt het niet helemaal op dreef. En ook ‘Het duel’ (‘Dvoboj’) lijdt een beetje aan langdradigheid, al is de vondst dat de protagonisten in elkaars dromen binnenkomen wel interessant. Globaal genomen blijft de bundel zeer evenwichtig en staat hij bol van prachtige invallen en ontwikkelingen.

Als we het literaire werk van Aleksandar Gatalica in zijn geheel bekijken, staan we voor een indrukwekkend oeuvre dat volledig inspeelt op de meest recente literaire trends in Oost en West, zonder daarbij de klassieken

[p. 656]

te negeren. De auteur getuigt niet alleen van een grote eruditie, hij slaagt er ook moeiteloos in zeer persoonlijke klemtonen te leggen en een eigen plaats in te nemen in de literaire ruimte. Terecht wordt Gatalica dan ook als een van de beste schrijvers - zonet de markantste - van de middengeneratie van Servische auteurs aanzien, en in eigen land werd dit dan ook bekroond met de meest prestigieuze prijzen. In het buitenland schijnt hij echter alleen nog maar goed doorgedrongen te zijn in Italië en Hongarije. Het wordt dan ook hoog tijd dat de andere westerse landen hem beter leren kennen. Zonder veel overdrijving kan gesteld worden dat hij klaar staat om het pad te betreden van de grootste Joegoslavische schrijvers: Ivo Andric, Miroslav Krleza en Danilo Kiš. Het tijdperk van de goedkope oorlogsdagboeken is nu wel voorbij.

□ Robert Stallaerts

Aleksandar Gatalica, Beograd za strance, Filip Višnjic, Belgrado, 2004 (Belgrado voor Vreemdelingen is elektronisch beschikbaar bij: [e-mail]).

AleksandarGatalica: http://www.fmu.bg.ac.yu/sinadin/gatalica/index.htm.