Streven. Jaargang 71

[p. 921]

Luc Vankrunkelsven
Een bisschop voor ‘bijbel, catechese, landlozen en aids-patiënten’
Gesprek met Dom Rixen, Belg in Brazilië

Ik ben een viertal dagen in Goiás, in Centraal-Brazilië. Daar wonen bijzondere benedictijnen met een grote openheid voor de indiaanse en Afrikaanse wortels van de Braziliaanse volksvroomheid. Ik heb het geluk er hun prior Marcelo Barros te kunnen interviewen. Hij is auteur van zesentwintig boeken over dit intrigerende thema. Nadien zou ik Frei Betto spreken. Hij is dominicaan, niet-priester, en nu adviseur van president Lula in Brasilia. Hij is vooral verantwoordelijk voor dé prioriteit van Lula: Fome Zero ‘Honger Nul’). Vieren-veertig miljoen van de 179 miljoen Brazilianen zijn namelijk nog steeds zwaar ondervoed. Maar, in Goiás woont nóg een bijzonder man. Met Betto en Barros heeft hij gemeen dat hij eveneens negenenvijftig jaar oud is, geïnspireerd wordt door de bevrijdingstheologie en het opneemt voor wie vertrapt wordt. ‘Anders’ is wel dat hij geboren werd in Kelmis (Duitstalig België) en dat hij een van de twee Belgische bisschoppen in Brazilië is. Ik interview Dom Eugênio Rixen op de ‘Chácara do Bispo’ (letterlijk ‘boerderij van de bisschop’; nu ook seminarie). Hij is er een maand in retraite met vijftien priesters van de fraterniteit Charles de Foucauld. Juist thuisgekomen van een solidariteitsbezoek aan de indianenbisschop Dom Pedro Casaldáliga is hij vol van wat er in de deelstaat Mato Grosso gaande is.

[p. 922]

Dom Eugênio, wat deed u hals over kop naar Mato Grosso trekken?

Wel, Dom Pedro Casaldáliga komt er al tientallen jaren op voor de inheemse volkeren en de landloze boeren. Vanwege een lang aanslepend conflict en zijn steeds consequente steun aan de oorspronkelijke bewoners, wordt hij nu met de dood bedreigd. Met vier mensen gingen we in deze moeilijke tijd onze steun betuigen. Carlos Abicalil, een federaal parlementslid namens het ‘Parlementair front voor de verdediging van de rechten van de inheemse volkeren’, Eden Magalháes, als secretaris van de CIMI [een katholieke, missionaire commissie ter ondersteuning van de Indios, LVK], Dom Tomás Balduino, ere-bisschop van Goiás en voorzitter van de CPT [eveneens een commissie van de kerk, die vooral opkomt voor de land- en waterproblematiek], en dan ikzelf namens de Braziliaanse bisschoppenconferentie CNBB, meer bepaald als bisschop verantwoordelijk voor bijbelse vorming en catechese.

Wat is er dan aan de hand?

Wel, het zit daar nu écht wel in een impasse. De Xavante en een groep bezetters staan tegenover elkaar op een verkeersweg. Vanouds is dit land van het Xavante-volk geweest, maar in de jaren zestig werden ze door de militaire dictatuur met legervliegtuigen gedeporteerd. Als gevolg daarvan stierven negentig mensen aan mazelen, omdat ze tegen deze ziektekiemen geen verweer hadden. Het gebied werd bezet en verkocht aan allerlei ondernemingen van grootgrondbezitters. Tijdens de ECO-conferentie van de Verenigde Naties [Rio de Janeiro 1992] beloofde een van de bedrijven de grond terug te geven aan de Xavante. Toen een aantal landheren en politici daarvan hoorden, hebben ze het land bezet en is het in de loop van die elf jaar doorverkocht aan landheren, handelaars, politici en grote boeren (fazendeiros). Deze laatsten hebben er nu grote sojavlaktes liggen. Zoals overal in Brazilië heerst ook hier de sojakoorts, die de grond duurder maakt [zo is bv. in Rio Grande do Sul de prijs van de ‘sojagrond’ op vier jaar tijd verdrievoudigd], de kleine boeren verjaagt, de mensenrechten van de inheemse bevolking schendt en het milieu en de gezondheid van de mensen schaadt. Op een onwettige manier heeft men de streek omgedoopt tot een district en men wil er nu zelfs een gemeente van maken. Nochtans is dit gebied van 165.000 hectare officieel afgebakend als area indígena. Al die jaren deden de Xavante wanhopige pogingen hun grond terug te betreden, maar zonder succes. Vanuit het grote gemis van hun religieuze verbondenheid met die grond (Maráwátsede) en vanuit hun angst buiten hun voorvaderlijke grond te sterven, beslisten ze in oktober 2002 vastberaden om terug te keren. Met alle conflicten vandien! De bisschop, enkele medewerkers en mensen

[p. 923]

van de Fundaçãto nacional do Indio hebben nu nieuwe doodsbedreigingen gekregen.

Het is alsof we opnieuw in de zeventiende eeuw leven. Op verscheidene plaatsen staan grootgrondbezitters en inheemse volkeren tegenover elkaar: in Mato Grosso do Sul zijn het de Guarani die hun grond gewapenderhand terug willen; in Rio Grande do Sul komen de Kaingiing sinds kort op straat voor hun land; een van de meest noordelijke staten, Roraima, is al maanden conflictgebied omdat de federale regering 1,7 miljoen hectare als reserva indígena wil afbakenen.

Maar vooral in Paraguay is de situatie schrijnend. Op vraag van de toenmalige extreem-rechtse dictator werden Brazilianen uitgenodigd daar met het landbouwfront op te rukken en dus op grote schaal te ontbossen. Nu, veertig jaar later, zijner 250.000 Brasiguaios, grote Braziliaanse sojaboeren, maar ook kleine familiale bedrijven. Ze verdreven de Guarani en de groten schakelden hen in als slaven op hun bedrijven. Er zijn al tientallen Guaraníkinderen en -volwassenen gestorven door het hoge pesticidengebruik in vooral de sojateelt. Het tragische is dat het om hetzelfde volk gaat dat eeuwen geleden door de Portugezen tot slaaf werd gemaakt en dat in de jaren tachtig van de twintigste eeuw werd verdreven door de bouw van de grootste stuwdam ter wereld, de Itaipú, op de grens van Brazilië, Paraguay en Argentinië. Dit gezamenlijke project van Brazilië en Paraguay zette een immens gebied van meer dan 300 km lengte onder water. De Guarani werden alweer verjaagd en vele familiale boeren werden landloos. Door die crisis en door het oprukken van de soja-monocultuur ontstond de bekende landlozenbeweging Movimento dos sem Terra (MST). Het lot van de indianen in de zeventiende eeuw werd twintig jaar geleden erg bekend door de nogal sterk geromantiseerde film The Mission.

Opvallend is dat het deze keer niet zozeer de jezuïeten zijn die het - binnen hun catecheseproject - opnemen voor de Guarani, maar de bisschoppenconferentie van Paraguay. Die spreekt duidelijke taal aan het adres van de gewelddadige Brasiguaios. Ze komen in hun verklaringen zowel sterk op voor de mens die verdrukt wordt, als voor het milieu dat onherroepelijk vernietigd wordt. En in Brazilië komen heel wat bisschoppen ook scherp uit de hoek in verband met de grondproblematiek en het lot van de indianen, de landlozen en de familiale bedrijven.

Ja, Dom Geraldo Majella Agnelo, aartsbisschop van Salvador da Bahia en voorzitter van de CNBB, was in een kranteninterview scherp in zijn evaluatie van ‘één jaar regering-Lula’. Hij blijft Lula krediet geven. Die

[p. 924]

is trouwens door het volk gekozen met 66% van de stemmen. Maar van landhervorming is er bijvoorbeeld in het eerste regeringsjaar nog niet veel terechtgekomen. De cijfers van het conflict tussen de twee landbouwmodellen liegen er niet om: in 2003 waren er 209 landbezettingen, tegen 103 in 2002. Van januari tot november vielen er 34 doden in agrarische conflicten (‘Het totaal aantal slachtoffers op het platteland zou wel kunnen oplopen tot 86’, stelt het Ministerie van Agrarische Ontwikkeling), terwijl het er in 2002 ‘maar’ 20 waren. In het plan voor landhervorming dat eind 2003 werd gelanceerd, staat wel dat de begroting voor 2004 verviervoudigd zou worden, tot 2,5 miljard real... Dat zou nu in 2004 echt een van de topprioriteiten moeten worden.

Ja, ik zie in uw kantoor nog een affiche hangen met ‘Nil Lula president!’ Jullie stonden er ook als bisschoppen duidelijk achter dat hij president zou worden. Bent u nu niet wat teleurgesteld?

Wij hebben met de sociale bewegingen al tientallen jaren de hoop en de droom dat het gaat veranderen. En nu was het zover: een president van(uit) het volk! En inderdaad, Lula heeft het eerste jaar al serieuze veranderingen doorgevoerd, vooral in de sociale zekerheid en in het belastingstelsel. Maar hij moest blijkbaar eerst orde op zaken stellen voor de internationale financiële wereld, omwille van de hoge inflatie en de zware schuldenlast. Daar ligt hij met handen en voeten gebonden. Bovendien heeft hij persoonlijk wel een hoge score, maar daarom heeft zijn partij nog niet de meerderheid. Hij moet dus gevaarlijke coalities aangaan in de regering. Zo zit bijvoorbeeld binnen de regering het conflict ingebakken dat we internationaal en nationaal kennen, tussen de grootschalige, op export gerichte landbouw en de miljoenen kleine(re) gezinsboeren. Nadat 2003 het jaar van het herstel van het financiële evenwicht was, moet 2004 het jaar worden van de sociale regering die Lula wil leiden.

Uw voorganger, de dominicaan Dom Tomás Balduíno, is in het zichtbaar maken van het landbouwconflict ook een voortrekker geweest...

Ja, hij is nu op emeritaat, maar hij is nog wel voorzitter van de landelijke commissie CPT (Comissáo Pastoral da Terra). Deze CPT brengt al sinds het begin van de jaren tachtig het fundamentele probleem van Brazilië, namelijk de grondconcentratie in handen van een kleine elite, onder de aandacht. Recent is bij hun zorg en inzet ook Agua, ‘water’, gekomen. Door het werk van Dom Tomás zijn er hier in Goiás het hoogste aantal assentamentos [herverdeling van grond, waarop de landlozen met kredieten van de overheid een boerenbestaan kunnen beginnen] van Brazi-

[p. 925]

lië. Rond de stad Goiás alleen al zijn het er 24; in het gehele bisdom 43. In 2003 zijn er geen nieuwe bijgekomen, maar op vraag van CPT zelf proberen we nu vooral de mensen op de assentamentos te ondersteunen opdat ze het zouden volhouden. Het heeft geen zin om grond te verdelen, als de mensen er na enkele jaren toch weer wegtrekken. Ze vluchten dan opnieuw naar de megasteden, waar geen toekomst is.

U bent landelijk verantwoordelijk voor catechese en voor bijbel, maar volgens mij bent u ook begaan met het aids-probleem. In 2000 las ik in Braziliaanse kranten dat u door Rome teruggefloten bent in verband met uw standpunt over het condoom.

Dat heeft de pers ervan gemaakt. Nee, ik ben namens de bisschoppenconferentie aangeduid om de zorg in verband met het aids-probleem en de aids-patiënten te behartigen. Ik vind het kerkelijk standpunt van kuisheid en trouw wijs en goed. Dat kan niet opgelegd worden, maar mensen kunnen daartoe gevormd worden. Maar er zijn nu eenmaal omstandigheden die haaks staan op het mooie ideaal, bijvoorbeeld de vele straatkinderen of vrouwen en mannen die zich omwille van de armoede moeten prostitueren. Dat vraagt gezond verstand en een andere aanpak om het leven van deze armen te beschermen.

Dan heb ik de indruk dat uw standpunt overeenkomt met wat kardinaal Danneels erover denkt. Zijn uitspraken over het condoom haalden de internationale pers. Een heel andere vraag: ik lees dat de CNBB in oktober 2003 een vierjaren project heeft gelanceerd ‘Wij willen Jezus zien: de Weg, de Waarheid en het Leven’. Wat moet ik mij daarbij voorstellen?

Sinds ‘Puebla’ [Latijns-Amerikaanse bisschoppenconferentie waar voor de armen werd gekozen] is onze traditie in Brazilië, niet in het luchtledige aan catechese te doen, maar verbonden met het concrete leven van de mensen. En de realiteit van de meerderheid van het volk is: schrijnende armoede en uitsluiting. Bovendien wordt het milieu hoe langer hoe meer vernietigd. Brazilië heeft bijvoorbeeld het grootste potentieel aan zoet water ter wereld. Er is hier een overvloed aan grond, water, natuurlijke rijkdommen allerhande. Maar er zijn hierrond telkens grote sociale en ecologische problemen. Voor water is dat vooral in het noordoosten het geval. Ook daar wordt het water weggetrokken naar de grote suiker- en sojabaronnen, terwijl vele mensen geen drinkwater hebben. Daarom ben ik ook blij dat de Campanha da Fraternidade [‘Broederlijk Delen’ in Vlaanderen] tijdens de vastenperiode handelde over Agua. Water dus. Zo zal het ‘zien van Jezus’ telkens in het concrete leven zitten. Trouwens, het is nu de lezingencyclus van Lucas. Bij hem staat de arme centraal in dat

[p. 926]

‘zien’ van Jezus Christus. We werken ook sterk in de lijn van Mattheüs 25: ‘Ik zat in de gevangenis en jij hebt mij bezocht...’ Natuurlijk zijn er altijd groepen en bewegingen die een Jezus willen ‘zien’, los van de sociaal-economische realiteit. De charismatische beweging dreigt soms in die richting te gaan: het afwenden van de harde realiteit waarin Jezus Messias ontmoet kan worden.

Als ik u zo hoor, dan komt de figuur van Dom Helder Camara mij ‘helder’ voor de geest. Hij was binnen de bisschopswereld de pionier in het verlaten van al te muffe sacristieën. Hij is nu vijf jaar geleden gestorven, maar hij leeft in de eenentwintigste eeuw verder in de opties van vele kerksectoren.

Dank, Dom Eugenio, dat u als bisschop deze optie voor de verarmden mee sterk maakt.