Streven. Jaargang 71

[p. 362]

Podium

Beeldarchieven gearchiveerd

Een archiefmens is iemand van vele ambachten: hij is magazijnmeester, boekhouder, inboedelbeschrijver; hij moet inventariseren, conserveren, transporteren en nog veel meer. Dat allemaal met de nodige accuratesse en zachtheid, want hij heeft vaak te maken met fragiele materialen. Naast deze aardse bekommernissen, die een technische geest vereisen, heeft de archivaris ook een tweede hersenhelft, die minder vaak aan het licht komt, nl. die van de dromer en de romanticus. Blader bijvoorbeeld maar eens in het recent verschenen naslagwerk Bewegend Geheugen, een gids ‘naar audiovisuele bronnen over Vlaanderen’. De plaatjes in deze verzorgd uitgegeven publicatie verwijzen naar een verleden dat niet meer bestaat. Het is onbereikbaar geworden, want het is veranderd in voltooid verleden tijd. Precies daardoor wordt het zo fascinerend. Een luchtfoto van de stad Ieper vlak na de Eerste Wereldoorlog; een beeld van het verdwenen casino van Oostende. Een andere foto toont een vijftal kinderen op de rug van een olifant in de zoo van Antwerpen, daarnaast de bewaker. De film is van rond 1910. Vreemd hoe een banaal bevroren beeld uit een reclamefilmpje voor het expobrood dat in 1958 op de markt werd gebracht, emoties opwekt. Zelfs een oud bioscoopprogramma of een decoratief tekstbordje van de firma Pathé zijn voldoende om een soort vertedering te wekken. De destijds door velen gevreesde Maurice de Wilde krijgt, gezeten in het huisdecor van ‘de nieuwe orde’, iets van een dierbare overledene.

[p. 363]

Al wie in Vlaanderen ooit naar dergelijk materiaal op zoek is geweest en dat nooit heeft gevonden, heeft voortaan een hulpinstrument ter beschikking. Bewegend Geheugen is een inventaris van archieven die bewegend beeld bewaren, het is dus een opzoekboek voor filmbeelden, non-fictie welteverstaan. Het naslagwerk is er gekomen als ‘sluitstuk’ van een onderzoeksproject dat van begin 2000 tot eind 2003 liep en dat zich richtte op audiovisueel non-fictie materiaal, hoofdzakelijk uit de periode van de nitraatfilm (1895-1955). In de loop van dit onderzoek, dat de Universiteit Gent uitvoerde in samenwerking met het Koninklijk Filmarchief, werd een aanzienlijke hoeveelheid materiaal bevei ligd én ontsloten. Het boek Bewegend Geheugen, uitgegeven onder redactie van Daniël Biltereyst en Roel Vande Winkel, is een onderdeel van dit project. Het wordt ook aangekondigd als het eerste deel in een nieuwe reeks ‘Film- & Televisiestudies’, met als doel ‘kritisch wetenschappelijk onderzoek rond film, televisie en hedendaagse beeldcultuur’ te boek te stellen.

In andere landen, zo vertellen de samenstellers, bestaan dergelijke gidsen al langer. Voor Vlaanderen is het nieuw. Professionelen moesten het vroeger stellen met hun eigen research, met hun eigen notitie- en adressenboek. Voor wie niet thuis was in de sector, was het geen sinecure om er wegwijs in te geraken.

Antwerpen in de jaren 1920, fragment uit een anoniem non-fictie filmpje met als titel Anvers, dat vermoedelijk uit het einde van de jaren 1920 dateert. De film toont de bruisende Antwerpse binnenstad, hier ter hoogte van de Nationale Bank. (Bron: Koninklijk Filmarchief)

[p. 364]

Deze strooifolder geeft weer hoe het programma er in een Gentse volksbioscoop tijdens de eerste helft van de jaren 1930 uitzag, met o.m. de Franse film Le Chanteur Inconnu (1931, Viktor Tourjansky), Charlie Chaplin, maar ook actualiteit. Dit soort secundaire bronnen is uitermate belangrijk voor filmhistorisch onderzoek. (© Collectie Warie)

Wat is er precies in dit boek te vinden? Laten we dat, zoals een goede archivaris, even inventariseren. We beginnen bij het tweede en belangrijkste deel van het boek. Daar vindt de ‘bewegende-beeldenzoeker’ alle mogelijke vindplaatsen voor audiovisueel materiaal, netjes op een rij, onderverdeeld volgens soort archief: filmarchief, televisiearchief, particuliere collecties en dergelijke categorieën meer. De gegevens die hier verzameld werden, zijn het resultaat van een grootschalig opgevatte enquête. De grootste instellingen staan er zomaar naast de allerkleinste. Sommige collecties zijn nauwelijks collecties: het Zilvermuseum Sterckshof in Deurne bij Antwerpen bijvoorbeeld heeft amper drie uur beeldmateriaal (VHS) in haar archief. Dat is veel minder dan uw videocollectie thuis, maar daar staat tegenover dat uw collectie thuis ons allicht weinig bijleert over het thema zilver. Een archief en een archief is dus twee. Bewegend beeld en bewegend beeld ook. In het ene archief is een professionele beelddrager beschikbaar, mogelijk zelfs het originele materiaal, in het andere is het behelpen. Daarnaast heb je de klassieke VHS-collectie, meestal opgebouwd rond een bepaald thema dat verband houdt met de doelstelling van het archief. Vaak zijn het opnames van televisieprogramma's. Het ene archief richt zich tot de professionelen in de audiovisuele sector (bv. de documentairemaker), het andere tot de onderzoeker, de student of andere nieuwsgierige mensen.

In principe volgt elke invoer in de databank een vast patroon. Bij kleinere archieven krijg je daarmee een goed

[p. 365]

beeld van de collectie. Bij grote archieven is de informatie veel te beknopt. Een aantal archieven zijn niet opgenomen in de lijst, omdat ze daar zelf om vroegen. Om verschillende redenen wensen ze niet naar buiten te treden met hun collectie. Een veel groter probleem, dat weliswaar buiten de verantwoordelijkheid van deze publicatie valt, is dat veel audiovisueel materiaal helemaal niet ontsloten is. Kleinere archieven hebben vaak niet eens het nodige materiaal ter beschikking. In welke archieven kun je nog 35- of 16mm-film bekijken? Hoe zouden ze dan ook hun collectie kunnen beschrijven? Maar ook in de databestanden van grote archieven, zoals bijvoorbeeld dat van de openbare omroep, zitten nog gaten in de steekkaartenbak.

Het ene archief staat verder met de ontsluiting dan het andere, maar alles bij elkaar is de realiteit zo dat we eigenlijk helemaal niet precies weten welk beeldmateriaal er allemaal in en over Vlaanderen beschikbaar is. In die zin is het belangrijk dat de informatie in deze databank up-to-date wordt gehouden, zoniet dreigt de bruikbaarheid ervan met de jaren danig af te nemen. Waarom ze bijvoorbeeld niet op het internet publiceren? Dan zou het bijvoorbeeld ook mogelijk moeten worden om op trefwoord of thema te zoeken, wat binnen het huidige opzet onmogelijk is.

Om met het databankgedeelte van deze gids op een juiste manier te kunnen omgaan, hebben de samenstellers drie artikelen opgenomen die de leek vertrouwd moeten maken met de basisgeografie en de hoofdbegrippen van het territorium.

De eerste tekst, ‘Non-fictie beeldbronnen over Vlaanderen en België’, van de hand van beide redacteurs, vertrekt van de vaststelling dat het, zoals gezegd, in Vlaanderen, in vergelijking met bijvoorbeeld Engeland of Frankrijk, pover gesteld is met de inventarisering van film-, video-, televisie- en andere audiovisuele bronnen. De auteurs geven daarop een korte historiek van het ontstaan van de belangrijkste beeldarchieven en wijzen vervolgens op het toenemende belang dat vandaag aan non-fictie beeldmateriaal wordt gehecht als historisch bronnenmateriaal. Ze benadrukken ten slotte dat de interpretatie van deze bewegende beelden met de nodige omzichtigheid en historische kritiek moet gebeuren.

Is de eerste bijdrage een algemene inleiding in de materie, dan bieden de tweede en de derde meer praktische informatie. Ze introduceren begrippen die van belang zijn bij het omgaan met audiovisueel materaal. Om te beginnen geeft Bernard De Witte een over-zichtelijk beeld van de verschillende beelddragers en -formaten. Wat is nitraat-film, wat is acetaat, en bij welk van beide laat je die sigaret maar beter tot na de film? Alle belangrijke dragers die in de loop van de geschiedenis zijn opgedoken, komen ter sprake. Niet alleen de technische en materiële kenmerken ervan, ook de problemen van de bewaring worden kort aangegeven: het gevreesde azijnsyndroom bijvoorbeeld, een ontbindingsreactie, die, inderdaad, een azijngeur verspreidt en die lelijk huishoudt in de naoorlogse acetaatcollecties. Het overzicht eindigt met de dvd en de vaststelling dat er

[p. 366]

nog heel wat vraagtekens zijn over de digitale vorm en drager waarop bewegend beeld in de toekomst zal worden bewaard.

Het dopen van het Red Star Line luxeschip ‘Belgenland’ (1923). Naast de tewaterlating van het schip toont de film hoe kardinaal Mercier het luxeschip van de Red Star Line doopt. Wie goed kijkt, ziet dat er uit de laatste schoorsteenpijp geen rook komt. Deze derde pijp had geen mechanische functie en was enkel geïnstalleerd om het schip een indrukwekkender voorkomen te geven. (Bron: Koninklijk Filmarchief)

De derde bijdrage, ‘Audiovisuele werken en auteursrecht: de auteursrechtelijke problematiek omtrent het bewaren van beelden’ is opnieuw van twee auteurs: Katrien Van der Perre en Ann Leysen. Naar mijn gevoel mist dit onderdeel de binding met de concrete realiteit die de overige hoofdstukken zo nuttig maakt. Het discours slaagt er alleszins niet in zich helemaal te bevrijden van het taaie rechtstechnische jargon. Nogal wat termen worden onvoldoende vertaald. Het ware allicht nuttiger geweest uit te gaan van de auteursrechtelijke realiteit in het veld. Hoe wordt er in de sector met auteursrecht omgesprongen? Hoe regel je zoiets? Wat zijn de courante problemen daarbij? Welke begrippen zijn belangrijk? Algauw zou blijken dat er tussen theorie en praktijk een grote kloof gaapt.

Op de bijdragen van Van der Perre en Leysen na, is dit boek ontstaan in een context die dicht bij de archiefpraktijk staat. Dat is de grote waarde van dit boek. Die betrokkenheid herken je tot in de kleine details: je merkt het aan de opluchting waarmee de auteurs melden dat een zeldzame collectie nitraatfilms gelukkig nog tijdig op veiligheidsfilm kon worden overgezet, of aan de teleurgestelde toon waarmee wordt gesteld dat filmarchieven het

[p. 367]

met onvoldoende middelen moeten stellen. Ik herken ze ook in de waarschuwing dat ‘het langdurig opsnuiven van de azijngeur problemen kan veroorzaken aan huid en luchtwegen’. Op verschillende momenten klinkt de bezorgheid van de goede huisvader mee. Samen met die melancholische illustraties geeft dat aan dit naslagwerk naast een hoge bruikbaarheid ook een zekere charme mee.

□ Erik Martens

Daniël Biltereyst & Roel Vande Winkel, Bewegend Geheugen. Een gids naar audiovisuele bronnen over Vlaanderen, Academia Press, Gent, 2004, 363 blz., 25,00 euro, ISBN 90-3820538-4 (zie ook www. academiapress.be).